ХҮІІ ғ.соңы жартысы – 1918 жж. Оңтүстік Шығыс Азия елдері

Индонезия Азияда тұңғыш отарлық бұғауға түскен ел болды. Онын аралдарында 1902 жылы құрылган голландық Ост-Үндi компанияларынын бiртiндеп ену процссi нәтижесiнде бiрнеше голландық сауда бiрлiктерi, буржуазиялық мемлекеттердiн шарыктауына колониалдык эксплутация курыла бастады.

Үлкен Индонезия архипелагында мыңдаған үлкен кiшiлi аралдарында XVII ғасырда 3 млн. халкы болды. Индонезиянын халқы және тайпалары әр турлi тiлде сөйлейдi, бiрақ көбiне туыстық этникалык катынастары эканомикалык дамудын көлемiнде болды. Iшкi аудандар Суматра, Калимантана (Борнео), Сулавеси (Целебес) көптеген ұсақ аралдарда алгашқы коғамдық бөлiну және таптык қоғамдык кұрылу процессi жүрдi. Явада, Суматра ауданынын маңайында және кейбiр дамыған баска аралдарында феодалдык қатынастар пайда болды. Явада орта ғасырдын өзiнде мемлекеттiк құрылыстар дамығанын Индонезияда және онын баска бөлiктерiндегi iрi саяси басқарулардын құрылғанын көремiз. Индонезияда алғаш европалық жаулаушылар (португалдыктар) келген кезенде XVI гасырда жойылды. Онын орнына династиямен катарлас тэуелсiз мемлекет ендi. Ява халкы жоғарғы дамыған мәдениет құрды. Бiздiн кезiмiзге дейiн сақталған буддалык және индуистiк храмдар сәулет өнерiнiн кереметтiгiне куә бола алады. Әлемдегi буддалык әдемi храмдардын бiрi Боробудра орта ғасырлык Яванын дiни сипатта бейнеленгенiн көрсетедi. Аса кереметтiлiк индонезиялык қолонершiлердiн бағалы маталардан және пiлдiң сүйегiнен жасалған бұйымдары және жазылған маталардан (батик) байқауға болады. Ертеде құрылған қуыршақ театры (вайанг) дамыды. Театр қойылымдарынын мазмұны индуистiк эпостарды жандандырды, индонезиялык аныздар мұсылмандық сипатта болды. Вайанг халыктын көзайымы болды. Сонымен бiрге би өнерiде дамып, феодалдардын аулаларында көрсетiлдi. Музкалык өнер дамыды. Индонезиялык аспаптар оркестрi халыктык мейрамдарда ойналды. Ауызша поэзияда кең түрде дамыды. Маджапахит кезенiнен берi сақталып келген атақты Пропанче ақыннын туындылары және баска да ақындардын туынды жазбалары әдебиеттiң явандык тiлде (кави) дамығанын, берін келе монархтар арасында эдиктардын және дни ырымдардың- санскрит тiлдерiнде жазыла бастады.

Исламның енуi Индонезияда европалықтардын көбеюiне және оларды жаулап алудың қарсанында эдебиеттiн дамуымен байланыстыра, күнделiктi соттардын шешiмi мен құқықтары мұсылмандық дiнмен байланысты. Европада бiрiншi кезекте Шығыс пен Батыс базарларында ертеден кездесетiн бұрыш, мускат және калампыр өсетiн аралдар қызықтырды. Молуккс архипелагынын тұрғындары Банда, Амбоне аралдарындағы өсiрiп отырған дәмдiлiктерге салық төледi және баска товарлармен айырбас жасады. Европалық басшылыктың пайда болуымен бұл бағалы экспорттық азык- түлiктерге екi султанат –Тидоре және Тернате таласты. Осында алғашқы европалық басқыншылар- португалдыктар келдi. Тернатеге онын қарсыластарына қарсы күреске көмектесемiз деген сылтаумен португалдыктар өздерiнiн бекiнiстерiн Амбонеде құрды және турғындарды ең арзан бағамен қалампырды сатуларына мәжбүрледi. Португалдық монополияның саудасынан бiрiншi кезекте халык бұхарасына

қиындык түстi. Бiрак пайданын азаюынан Тернате феодалдары португалд ықтарға қарсы шығуға окталды. Португалдыктардың территориялык баскыншылары Индонезиянын кейбiр архипелаг аудандарымен гана шектелдi. Малакке (1511)және амбоненi басып алган португалдыктар Онтустiк шыгыс Азиянын барлык iшкi сааудасынада оз билiгiн жургiзбекшi болды. Индонезияга басты жол Малаккс бугазы португалдыктардын колында болды. Бул оларга откен кемелерден салык алудын мумкiндiгi болды. Индонезиянн iшкi тенiздерi Ундi мухиты, Бенгал шыганагы Онтустiк-Кытай тенiзi аркылы олар оздерiнiн гегемониясын куруга тырысты. Португалиянын дамыган Ява аралдарынын мемлекеттерi турмак усак княздыктарды тотеп бере алмады. Индонезия халкынын португалдык колонизаторларга деген жек корiнiштiлiк Индонезияга Баска халытардын кiруiне жол бердi.

XVII гасырдан Индонезиянын мыкты мемлекетi Матарам болды,

озiннiн билiгiмен Орталык және Шыгыс Яваны бiрiктiрдi. Орта гасырда курылган Явандык халыктар, мемлекет шенберi болып ежелгi жергiлтi тыгыз орналаскан аудандар болды. Султан Матарама барлык жердiн иесi болды, бiрак жер ауыл адамдарынын иелiгiнде болды. Егiннен тускен болiктен шаруалар султанга салык толеуге мiндеттi болды. Бул феодалдык рента турiндегi салык болды. Бундай рента- салыкты султан шенеунiектерi , когамдык администрация жинады. Ауылдык администрация мемлекеттiн ортак жумыстарымен (жолды жонеу, каналдар салу, азык- тулiк тасымалдау, салык жинау т.б ) аиналысты.

Жердiн жартысы султаннын иелiгiнде болды, коптегене ауылдар онын эйелдерiне, туыстарына, iрi феодал шенеунiктерге брiлдi. Кейбiр ауылдар мешiт, зират куруга мусылмандарга берiлдi. XVII гасырда ислам архипелаг болiктерiнде жайыла бастады ( Бали аралында индуизм дiнi сакталды). Кенiстiкте колонер, жер мэселесiнiн дамуы товар – акша катынасы шаруалардын басты формасы болды.

XVII гасырдын алгашкы жартысында-ак Матарам озiнiн иелiгiн кенейттi. Солтустiк- Шыгысындагы Мадура аралы, батыс- Черибон княздыктарындагы аудандары жаулап алынды. Матарам озiнiн кол астына мыкты султанат Бантамды (Батыс Ява) караты. Коптеген саудагерлер урылардан және Малаккс бугазындагы португалдыктардан аулак журу ушiн Зонд бугазы аркылы журудi тиiмдi кордi. Бантам iрi сауда орталыгына айналды. Шыгыс және Кытай, Ундi және Сиам саудагерлерi базар астанасы Бантамда кездестi. Бунда 1595 жылы алгаш голландык сауда экспедициясы Корнелис Хутманнын басшылыгымен келдi. Бантамнын iшкi жагдайы феодалдык карым катынастын дамуына және шаруалар экспедициясынын кенеюiне эсер еттi . Саудадан байыган олар шаруаларды бурыш осiруге куштедi. Шаруалар бурыш пен рента- салыгын толедi. Салыктан калган бурышты экспортка шыгарып сатылды. Джакарта мен Бантамнын ара кайшылыктарын пайдаланып голландыктар Джакартаны басып алып ББатвияны иелендi. Алайда Матарамда Бантамда XVII гасырдын ортасына дейiн Явада голландык жаулаушыларды мойындамады. Екi княздыктада мыкты компания болганымен кулдырау шагында калды. Голландыктар екi княздыкты оз карамагына карату ушiн олардын араларына от салып бiр- бiрiн шагыстырып отырды. Бул тактика компания басшылыгмен жасалган « Ен басты дурыс саясат – бiр княздыкты екiншiсiне карсы кою… бiрак Бантамнын элсiреуiн , матарамнын – Мантамнын кушеюiне жол бермеу».

XVII гасырдын ортасында голландыктар Ост- Ундi компаниясы озiнiн даму шегiне жеттi. Ол Индонезиядан барлык европалык карсыластарын жойып және озiнiн монополиясын курды. Голландык флот сол кезде ен куштi және коп салалы болды. Голландык биржасы да сол озiнiн мануфактурасы сиякты Европадагы ен iрi биржа болды. Голландык Ост- Ундi компаниясы озiнiн сол кездегi улкен капиталымен акционерлiк брлiгi болды. Баска елдердегi Ост- Ундi компанияларымен сонын iшiнде Англия мен салыстыруга турмады. Голландыктар оз монополияларн тыныш жаткан шыгыс Индонезия аралдарын байланыстырды. Бакылауга ынгайлы болу ушiн онiмдердi және дэмдiлiктердi тасуда компания оларды белгiлi шектеулi аудандарга болдi : Амбонада – калампыр , Бандада- муската. Баска аралдарда туратын тургындар осындай осiмдiктердi куртуга м2жбур болды.

Колонизаторладын жаулап алуынын нэтижесiнде компанияларда феодалдык эксплутация остi. Феодалдармен шенеунiктер шаруалардан тускен пайданын бiр болiгiн оздерiне алып калып отырды. Бул шаруалардын наразылыгын тугызып антифеодалдык котерiлiстiн кушеюiне экелдi. Матарамда катал және озiмшiл басшы Амангкурата I кейбiр таптык билiк ететн басшылыктарга оздерiнiн пайдалары ушiн халыктык козгалысты пайдаланды. 1674 жылы халык котерiлiсi басталды, котерiлiстi мадурлык князь – Трунжая баскарды. Явада пайда болган модурлык повстандыктар кен колдай корсеттi.

Ост- Ундi компаниясы Матарамдегi окиганы оз пайдаларына колданбакшы болды. Ол тiптi Тунуджаймен кабалдык келiсiмдi мойындаган жагдайда голладдык комек корсетемiз деп келiспекшi болды. Келiсiмдi повстандык басшы кабылдаган жок. Котерiлiс кушейiп, шетелдiктердi куып, Маджапахит мемлекетiнiн курылу туралы лозунг оттi. Астана Матарама повстандыктармен жайлуа алынды. Аманкурат компания иелiгiне озiнiн билiгiнiн кайта курулуы ушiн ештене аямайтынын айтып, комек сурады. Аманкурата I улы Аманкурат II компаниямен келiсiмге кол койды. Онда Ява аралындагы проывинциялар катарындагы компанияларды беруге және оган Матарамдагы шексiз саудага кукык бердi.

1678 жылы компания Матарамга карулы куштерi элсiз болып, повстанцтарга женiлiс экелдi. Аманкурата II билiкке отырды. Компания уэде еткен барлык жерлерiн алды. Алайда котерiлiстiн басылуыны элi де 3 жыл курес керек едi.

Матарамдагы котерiлiстi басып салган голландык колонизаторлар ендi Бантанга деген куштерiн кушейттi. Султан Бантаннын кезiнде агылшын Ост-Ундi компаниясынын тыншылары пайда болды. Голландыктар котерiлiсте Бантандыктарды пайдаланды. Оларга колдай беру аркылы оз кезегiндегi 1684 жылгы голландык компаниямен келiсiмге отырды. Оларга Бантандагы және Суматра территориясында сауда жасауга руксат берiлдi. Матаранамен Бантама арасында жасалган келiсiм Ява аралын толыктай басып алуга және голландыктардын позициясын Индонезияда кушейттi. Саудагерлер және баска европалыктар Бантамнан кетуге мэжбур болды. Ал шындыгында агылшындар Суматранын батыс жагасын иелендi. Бiрак голландыктар архипелагты оз иелерiне алды. Ол бурынгыдай пайда экелмедi. 1863 жылгы келiсiм Тернате номиналды сюзеренитетке нукте койды. Дэмдiлiк аралдар голландыктардын карамагына оттi.