Қазтуған жыраудың «Алаң да алаң, алаң жұрт» толғауындағы тірек сөздердің функционалдық қолданысы Бұл мақалада XV хүііі ғасырдағы жыраулар поэзиясына шолу жасала отырып, атақты Қазтуған жыраудың «Алаң да алаң, алаң жұрт»
жүктеу/скачать 37.27 Kb.
|
| Ключевые слова: поэзия жырау, семантика, опорные слова, функциональность слов, афоризмы, контекстное значение и сочетание, архаизмы и синтаксический параллелизм.
Жыраулар поэзиясы - халқымыздың неше ғасырлық өмір тарихын өнер өрнегіне, ақыл сөзіне бейнелеп түсірген лингвопоэтикалық асыл мұрамыз. Жыраулар поэзиясы XV ғасырдағы Қазақ хандығы құрылғаннан бастап қалыптасып дами бастады. Жыраулар шығармаларының асыл өзегі ақыл-өсиет пен ел мұраты. Олардың толғауларының негізгі тақырыптары - туған жерді, елді сүю, Отанды қорғау, елді бірлікке шақыру, адамгершілік қасиеттерді насихаттау. Жыраулар поэзиясы - халықтың басынан өткерген тарихи оқиғаларды, оның арман-мұратын, кешірген ауыртпалықтары мен елдің сол дәуірдегі саяси-әлеуметтік тұрмыс тіршілігін, ой-санасы мен ақыл ойын, дүниетанымдық болмысын көркем де бай құнарлы да бейнелі тілмен айшықтайды. Жыраулар поэзиясының тілдік ерекшелігі философиялық терең ой мен дидактикалық мазмұнға, сан алуан экспрессия мен эмоцияға, өсиет-нақыл сөздер мен афоризмдерге, соны тіркестер мен синтаксистік параллелизмдерге, дыбыс үндесулері мен ішкі ұйқастарға, ырғақтық топ пен лингвопоэтикалық интонацияға толы. Жыраулар мектебінің осындай көрнекті өкілдерінің бірі - Қазтуған Сүйінішұлы. Қазтуған Сүйінішұлы (шамамен 15 ғасырда өмір сүрген) – жырау, жорық жыршысы, қазақ эпосын жасаушылардың бірі. Қазтуған жыраудың артынан өмір, болмыс туралы, атамекен, туған ел жайлы және әскери тұрмысқа қатысты сан алуан жырдан құралған мол мұра қалған. Бірақ жыр толғауларының көпшілігі сақталмай тек бізге жеткен шығармаларынан қазіргі кезде «Бұдырайған екі шекелі», «Алаң да алаң, алаң жұрт», «Белгілі биік көк сеңгір» деп аталатын үш толғауы ғана бар. Алайда аталған үш шығарманың өзінен-ақ Қазтуған жыраудың қазақ әдебиет тарихынан берік орын алғанына көз жетіземіз. Жыраудың қиялының ұшқырлығы мен кеңдігі, суреттеу тәсілдерінің байлығы мен әсемдігі орта ғасырларда қазақтың ақындық өнерінің жоғары дәрежеде әрі өзіндік сипатқа толы болғанын айғақтайды. Алаң да алаң, алаң жұрт, Ақала ордам қонған жұрт, Атамыз біздің бұ Сүйініш Күйеу болып барған жұрт, Анамыз біздің Бозтуған Келіншек болып түскен жұрт, Қарғадай мынау Қазтуған батыр туған жұрт, Кіндігімді кескен жұрт, Кір-қоңымды жуған жұрт, Қарағайдан садақ будырып, Қылшанымды сары жүн оққа толтырып, Жанға сақтау болған жұрт. Салп-салпыншақ анау үш өзен, Салуалы менім ордам қонған жер, Жабағалы жас тайлақ Жардай атан болған жер, Жатып қалып бір тоқты Жайылып мың қой болған жер, Жарлысы мен байы тең, Жабысы мен тайы тең, Жары менен сайы тең, Ботташығы бұзаудай, Боз сазаны тоқтыдай, Балығы тайдай тулаған, Бақасы қойдай шулаған, Шырмауығы шөккен түйе таптырмас, Балығы көлге жылқы жаптырмас, Бақасы мен шаяны Кежідегі адамға Түн ұйқысын таптырмас, Қайран менің Еділім, Мен салмадым, сен салдың, Қайырлы болсын сіздерге Менен қалған мынау Еділ жұрт!.. Толғау мәтініне лингвистикалық талдау тұрғысынан келсек, Қазтуған жыраудың бұл толғауындағы көпвекторлы қолданысқа ие сөздер мен тіркесімдер қатарына жұрт, алаң жұрт тілдік бірліктерін жатқызуға болады. Поэтикалық мәтінінде жұрт, жер тірек сөздерінің семантикалық болмысы автор идеясының тұжырымы мен қорытындысын айқындап тұр. Сөз мағынасының тіркесімділігі тұрғысынан алғанда алаң жұрт тіркесінде алаң сөзі өзінің тура етістік мағынасындағы «беймазалану, әбігерлену, алаңдау» мәніндегі функциональдық қолданыста емес, керісінше ұжымның сол дәуірдегі тілдік санасындағы контекстік тіркесімділікке сәйкес «қолайлы, жайлы, берекелі» мағынасында жұмсалып тұр. Яғни Қазтуған жырау қолданған алаң жұрт тіркесінің функциональдық қолданысы мен контекстік мағынасы бұл өлең мәтінінде Еділ мен Жайықтың арғы түпқазығы түркі жұрты үшін, ал бүгіндегі мұрагері қазақ халқы үшін құтты қоныс, қимас Атамекен екенін философиялық терең ой мен поэтикалық сөз образы арқылы шебер қиюластырып атамекен, туған жер, қонысқа жайлы, көгорай, шалғынды жер мағынасында қолданған. Жұрт сөзінің толғау мәтініндгі тармақ соңындағы қайталануы сөз образға ой екпінін түсіріп, ұйқас құрауға ұйтқы болып, антитезалық параллель мағынасында білдіріп тұр. Осы мәтіндегі тірек сөз ретінде жұмсалған жұрт сөзінің тілдік табиғатын академик Р.Сыздық былайша топшалайды: «Жұрт. Аса Жұрт. Астана жұрт. Ауыр жұрт. Байтақ жұрт. Ескі өлең-жырларда жұрт сөзінің осындай қолданыстары жиі кездеседі. Бұларда жұрт - терминдік қызметте, яғни «ел, белгілі бір этникалық құрам және оның көшіп қонып жүретін мекені, белгілі атымен аталатын халық». Демек, жұрт осы күнгі халық сөзінің синонимі [1, 48]. Сонымен қатар жұрт атауы сөздік қорымызда мағынасын айқындай түсуде ел сөзімен қосарланып келіп ел-жұрт түрінде де кездеседі. Қазтуған жыраумен қатар жалпы жыраулар поэзиясында алаң жұрт тіркесімен қатар аса жұрт көнерген тіркесі де жиі ұшырасады. Сол заманда аса жұрт тіркесінің семантикасы «туысқан адамдар қауымы», «өз жұрты» мағынасын білдірсе керек. Өйткені көне және орта түркі жазба жәдігерліктерінде аша (қазақша аса) сөзі «туысқан» деген мағынаны білдірген. Оның айқын дәлелі ретінде аша атауын түркітанушы ғалым К.К.Юдахин қырғыз тілінің солтүстік диалектісінде «туысқан адам, отбасы мүшесі» дегенді білдіретін араб тілінен келген сөз деп көрсетеді [2, 74]. жүктеу/скачать 37.27 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|