Б. М. Аташ, Л. Асқар., Ш. Абуева Ғылым тарихы мен философиясы
Дәріс. Ғылыми әдістер және олардың түрлері
жүктеу/скачать 100.7 Kb.
|
| 6 Дәріс. Ғылыми әдістер және олардың түрлері
Ғылыми, әдістер мен әдіснама туралы жалпы түсінік Эмпирикалық танымның негізгі әдістері Теориялық таным жүйесі және оның қолданылу ерекшеліктері Әдіс ертедегі грек сөзі мақсатқа жетудеген мағынаны білдіреді. Ол ғылыми нәтижелерге қол жеткізу барысында пратикалық және теориялық деңгейде қолданылатын ұйымдасқан ретті тәсілдер болып табылады. Кейіннен ғылыми мақсатта қолданылатын, нәижелер алу мен зерттеу бағытын анықтап, жйелеп отыру үшін әдістер қолданыла бастады. Ғылми тұрғыдан әдістерді қолдану алғаш рет көне грекияда пайда болды. Аристотель өзінің фрмальді логикасында алғаш рет әдістерді барынша жүйелеп крсеткен болатын. Мәселен, дедукциялық дәлелдеу формасығылыми әдіс ретінде арнайы қолданылды. Жаңа заманда бұл әдістерді жетілдіру мақсатында іс шаралар атқарылды. Ф. Бэкон мен Р. Декарт өзінің әдісер жөніндегі еңбектерін жазды. Ф. Бэкон елестер деп атаған танымдағы адасумен қателіктердің көріністерін ұсынуы, осы әдістерді дұрыс қолдануды, ғылыми идеялардағы қателіктерді таба білуде зор маңызы болды. Декарт интуитивті танымды жатап, интеллектуальді интуицияны басымдылыққа шығарды, бұл шындығында, әдіснама болатын. Әдіс (грекше. μέθοδος = зерттеу жолы, теория, ілім деген мағыналарда қоданылған.) — белгілі бір мақсатқа жету, нақты міндеттерді шешу, практикалық және теориялық қызметтердің операцияларының немесе тәсілдерінің жиынтығы. Методология — әрекетті логикалық тұрғыдан ұйымдастырудың құралдары мен әдістері туралы ілім. Әдіс белгілі бір нәтижеге жету үшін нақты бір міндетті шешуге бағытталады, ол зерттеу процесін рационалдандырады, тәртіпке келтіреді, оның әсерлілігі мен тездігін қамтамасыз етеді, құралдар мен күштерді, уақытты үнемдейді. Әдістің негізгі қызметі танымдық қызметті реттейді. Әрбір нақты қызметте әдіс нақтыланады, зерттеу барысында сол нәрсеге сәйкес келуді нақтылайды. Таным әдісі мен әрекеті қызметтің пәнінен байланып қалмайды, оның саласына сәйкес келуіне бейімдейді. Әдіс нәрсеге сәйкес болуы тиіс. Сондықтан әдістің обьективтілігі, біржағынан субьектіден туындайтындықтан түпкілікті обьективті еместігі қамтамасыз етіледі. Адамдар ғылыми зерттеу аймағында саналы және саналы емес түрде әр түрлі әдістерді қолданады. Саналы қолданылған әдістер рационалды және әсерлі қызмет етугежетелейді. Адам қызметі көптүрлі болғандықтан, әр түрлі әдістер де болуы тиіс. Сондықтан әдістер әр түрлі негіздерді басшылыққа алып жіктелуі керек: жалпы логикалық және ғылымиәдістер. Жалпы логикалық адам танымына тән болғандықтан, оған күнделікті және ғылыми білімдер сүйенеді: анализ, синтез, индукцию, дедукцию, абстракциялау, жалпылау т.б. Анализ — тұтас нәрсені оның құрылымдық бөліктері бойынша жіктеу, бөлу. Синтез — бұрын бөлшектенген нәрсенің элементтерін біртұтас қылып біріктіру. Бұлар қарапайыме, әрі әмбебап тәсілдер болып таблады. Абстракциялау— зерттеліп отырған құбылыстан қызықтыратын жеке қасиеттерді, қатынастарды ойша бөліп алу. Жалпылау — нәрсенің жалпы белгілері бойынша абстракцияның жоғары деңгейіне өту. Индукция— жеке ұстанымдар негізінде жалпы қорытынды шығаратын зерттеу тәсілі. Дедукция — жалпы тұжырымдардан жеке қорытынды тудыратын ойтолғамның тәсілі. Аналогия — обьектілердің ұқсас қасиеттері бойынша басқа да қасиеттердің ұқсастығын туындататын танымның тәсілі. Модельдеу— обьектіні алмастыратын көшірмесін жасап, соны зерттеу нысанына айналдыру. Оны материалдық (табиғи заңдылықтар аясындағы) және идеялдық (логика заңдары бойынша қызмет ететін бегілік құрылымдар) деп екіге бөледі. Қазіргі кезде компьютерлерарқылы идеялық модельдеу жиі қолданылады. Методологиялық білімнің көпдеңгейлі тұжырымдамасына сәйкес, әдістерді былайша ажыратады. 1. Философиялық әдістер: диалектикалық, метафизикалық, аналитикалық, интуитивтік, феноменологиялық, герменевтикалық т.б. Олар абстракциялау деңгейінде әмбебап сипат алады. Олар математикаландыруға, формальдандыруға келмейді, логика мен тәжірибенің қатан терминдері аясына сыйғыздырылмайды. Олар жалпы реттеушілікті тудырады,түп стратегиясын айқындап береді, нақты соңғы нәтижені анықтамайды. Мысал ретінде, нақты көрсететін карта емес, жалпы бағдарды айқындайтын компас қызметінде сияқты болып тұрады. Диалектикалық қағиданың жалпы әдістері мыналар: — Объективтілік. Айғақтар мен олардың тұтастығынан, практикадан туындауды талап етеді. — Жан жақтылық. Шындық құбылыстардың байланысын бейнелей келе, нәрсені жан жақты, тұтастай, көп қырлар бойынша қарастыруды талап етеді. — Нақтылық. Орын, уақыт сияқты басқа да нақты жағдайларды есепке алып отыруды талап ететін қағида. — Тарихилық. Нәрсенің өзгеруі мен дамуын басшылыққа алып қарастыруды көздейді. — Қарама қайшылық қағидасы даму мен өзгерудегі қарама қарсылықтарды және олардың бірлігін тұтас қарастыруды негізге алады. 2. Жалпы ғылыми әдістер. Философиялық және іргелі ғылыми жағдайлар аралығындағы әдістер болып табылады да, информация, модель, структура, функция, система, элемент, оптимальділік т.б. ұғымдармен байланысты болып келеді. Олардың философиялық тәсілдерден айырмашылығы формальдандыруға, математикалық теория бойынша нақтыландыруға келетіндігінді. Сондықтан оған: жүйелілік, құрылымдық-функционалдық, кибернетикалық, ықтималдық принципы мен тұрғылары, моделдеу, формалдандыру т.б. жатқызуға болады. 3. Жеке ғылыми әдістер механика, физика, химия, биология т.б. ғылымдарда арнайы қолданылатын әдістер. 4. Пәндік әдістер белгілі бір пәндер бойынша құрылады. 5. Пәнаралық тәсілдер — синтетикалық, интегративті тәсілдер, олар ғылымдардың тоғысқан сәттерінде қолданылады. 2. Эмпирикалық танымның негізгі әдістері. Байқау — шындықты мақсат қоя қабылдау барысында оның қасиеттері мен қатынастары тіркелетін танымның түрі. Ғылыми байқау енжар байыптау емес, байқаушы, байқау обьектісі мен байқау құралдары қатысатын арнайы қызмет. Байқаудың маңызды ерекшелігі мақсат қою. Бұл мақсат нені және қалай бақылау керектігін алдын ала айқындайтын және байқаушыға міндеттер қоятын алдын ала ұсынылған идеялармен, болжамдармен шартталады. Ол байқау нәтижелерін тіркеумен шұғылданатын суреттеумен байланысты. жүктеу/скачать 100.7 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|