БАҒдарламасы мазмұны 1 Кіріспе

Өңірлік экспорт

2011 жылы экспортқа бағытталған салалардағы өндіріс өсімі сыртқы сауда айналымының артуына ықпал еткен, бұл 2010 жылдың тиісті кезеңіне 11,0%-ға ұлғайып, 574,7 млн. АҚШ долларын құраған. Тауарлар экспорты 4,3%-ға (276,2 млн. АҚШ доллары), импорты – 18,0%-ға (298,5 млн. АҚШ доллары) артқан. Сыртқы сауда айналымының сальдосы теріс қалыптасып, 22,3 млн. АҚШ долларын құраған. Өсім гипс экспортының 1,5 есеге, қант – 6 есеге, тас көмір – 3,9 есеге, әк – 2,7 есеге, аммоний нитраты – 2,4 есеге, мазут – 1,2 есеге, барий сульфаты – 1,4 есеге ұлғаюына; картоп импортының 1,9 есеге, пияз – 1,9 есеге, бұрыш – 6,4 есеге, қант шикізаты – 1,2 есеге, алма – 1,9 есеге, жүзім – 2,7 есеге артуына байланысты қамтамасыз етілген.

Сонымен қатар, экспорттың жалпы көлемінде мына тауарлар бойынша жылдық өсім байқалады: мазут – 4,5 есеге (13,9 млн. АҚШ доллары), пияз – 2,7 есеге (2,5 млн. АҚШ доллары), минералды тыңайтқыштар – 2,5 есеге (4,0 млн. АҚШ доллары), бидай – 2,4 есеге (6,4 млн. АҚШ доллары), қож және өзге күл – 1,3 есеге (3,5 млн. АҚШ доллары), алтын – 1,5 есеге (62,5 млн. АҚШ доллары), барий сульфаты – 1,7 есеге (24,8 млн. АҚШ доллары).

2013 жылы облыстың сыртқы сауда айналымының өсімі байқалады, ҚР Қаржы министрлігі Кедендік бақылау комитетінің мәліметтері бойынша 1,3 есеге артып, 587,7 млн. АҚШ долларын құраған (республика бойынша сыртқы сауданың жалпы көлемінің 0,5%-ы), оның ішінде тауарлар экспорты – 179,7 млн. АҚШ доллары (1,2 есеге), импорт – 408,0 млн. АҚШ доллары (1,4 есеге).

Экспорт құрылымында көбіне былғары шикізатын жөнелту 21,7 есеге (6,8 млн. АҚШ доллары), қант – 5,3 есеге (8,0 млн. АҚШ доллары), қара металл сынықтары мен қалдықтарын – 2,7 есеге, (6,4 млн. АҚШ доллары), сұйытылған бутан – 2,2 есеге (1,1 млн. АҚШ доллары), қож және өзге күл – 2,1 есеге (7,2 млн. АҚШ доллары), әк тасты флюсті – 1,7 есеге (6,3 млн. АҚШ доллары), минералды тыңайтқыштарды – 1,4 есеге (5,8 млн. АҚШ доллары), барий сульфатын – 1,1 есеге (28,4 млн. АҚШ доллары) өскен.

Сонымен бірге, мал жүнінің экспорты 61,5%-ға (Индустрияландыру картасы шеңберінде «Фабрика ПОШ-Тараз» ЖШС-і жаңа өндіріс ашқаннан кейін), ферросиликомарганецтің – 58,3%-ға (өнімді Кеден одағы елдеріне жөнелткеннен, өндірістің көлемі 87,2%-ға төмендегеннен кейін), алтынның – 28,7%-ға (кен құрамындағы алтын аз болғандықтан, өнім көлемі 9,6%-ға төмендеген) азайған.

Импорт құрылымында аяқ киім жеткізілімі 18 есеге (25,9 млн. АҚШ доллары), электр энергиясы – 16 есеге (1,6 млн. АҚШ доллары), сүт өнімдері – 4 есеге (8,4 млн. АҚШ доллары), киім – 3,3 есеге (98,2 млн. АҚШ доллары), жеміс – 1,2 есеге (46,4 млн. АҚШ доллары), көкөніс – 1,1 есеге (41,7 млн. АҚШ доллары) артқан.

ҚР Қаржы министрлігі Кедендік бақылау комитетінің мәліметтері бойынша сыртқы сауда айналымы 2014 жылдың қаңтар-желтоқсанында 617,6 млн. АҚШ долларын (республика бойынша сыртқы сауданың жалпы көлемінің 0,6%-ы) немесе 2013 жылдың тиісті кезеңіне 105,1% құрады, оның ішінде экспорт – 138,0 млн. АҚШ доллары (76,8%), импорт – 479,6 млн. АҚШ доллары (117,5%) (1 сурет).

Экспорттың географиясы кеңейген. Облыстың негізгі сауда әріптестері ТМД елдері болып табылады, олардың үлесі жалпы сыртқы сауда айналымының 45,9%-ын, ал, алыс шет елдердікі – 54,1%-ын құрайды. Есепті кезеңде тауарларды сатып алушылар – Қырғызстан (жалпы экспорт көлемінің 19,9%-ы), Қытай (19,2%), Түрікменстан (18,3%), Ауғанстан (9,9%), Түркия (7,7%), Өзбекстан (7,2%), Нидерланд (5,5%), Әзірбайжан (4,2%), өзге елдер (8,1%) болған.

Сыртқы экономикалық қызмет құрылымындағы экспортталатын өнімдер шикізаттық бағытқа ие, көбінесе өңделмеген өнімдер тез арада экспортталады, өйткені бұл өнім өндірушілерге сол мезетте әрі жылдам табыс әкеледі.

Республиканың сырт жағына келесі өнеркәсіп кәсіпорындарының тауарлық өнімдері экспортталады: «Казфосфат» ЖШС-гі сары фосфорды, ортофосфорлық және полифосфорлық қышқылдарды, натрий үшполифосфатын, минералды тыңайтқыштарды – жақын және алыс шет елдерге; «Фабрика ПОШ-Тараз» ЖШС-гі ТОПСты – Италияға; «Шығыс кен басқару» ЖШС-гі барит қойыртпаларын – Түрікменстанға; «Ақтас» ЖШС-гі әк тасты – Қырғызстанға.

Облыстың сырт жағына «Мыңарал Тас Компани» ЖШС-гі (цемент), «АльБасар» ЖШС-гі (граниттен жасалған бұйымдар), «ТаразКожОбувь» ЖШС-гі (арнайы аяқ киімдер), «Айвенго» ЖШС-гі (киім өндірісі, төсек жапқыштары, арнайы киімдер), «Жасұлан Флора» ЖШС-гі (өндірістік негіздегі гүлдерді өсіру), «Тараз құбыр зауыты» ЖШС-гі (полиэтиленді құбырлар және тамшылап суғаруға арналған құбырлар), «ЫрысБақыт» ЖШС-гі (былғары және ұлттық бұйымдар) кәсіпорындарының өнімдері жөнелтіледі.

Экспорт құрылымында алтынды жөнелту 93,7%-ға (Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 3 маусымдағы №606 қаулысына сәйкес ҚР-ның аумағынан өңделмеген бағалы металдарды әкетуге уақытша тыйым салынуына байланысты), мазутты – 89,2%-ға, қантты – 87,5%-ға, құбыр төсегіштерді – 83,1%-ға,минералды тыңайтқыштарды – 72,4%-ға, қож және күлді – 12,5%-ға (сұраныстың азаюы) төмендеуі тіркелген.

Сонымен бірге экспортта сұйық жанар-жағармайдың – 7,4 есеге (7,4 млн. АҚШ доллары), басқа полифосфаттардың – 4,2 есеге (3,3 млн. АҚШ доллары), түйінді пияздың – 2,1 есеге (2,7 млн. АҚШ доллары), бидайдың – 1,8 есеге (3,6 млн. АҚШ доллары), әк тасты флюстің – 1,7 есеге (10,4 млн. АҚШ доллары) өсуі бақалады.

Облысқа импортталған өнімнің негізгі тасымалдаушылары – Қырғызстан (импорттың жалпы көлемінің 38,3%-ы), Қытай (19,1%), Германия (15,4%), Испания (5,4%), ОАР (3,5%), Өзбекстан (3,4%), Түркия (3,3%), Индия (2,5%), басқалар (9,1%).

Импорттың құрылымында машиналар мен агрегаттардың жеткізілімі –367 есеге (36,7 млн. АҚШ доллары), қара металдан жасалған металл құрылымдарының – 46,7 есеге (14,0 млн. АҚШ доллары), ұнтақтау және ұсақтауға арналған машиналардың – 15,8 есеге (7,9 млн. АҚШ доллары), киім – 1,2 есеге (113,6 млн. АҚШ доллары) артқан.

Жамбыл облысының 2011-2014 жылдардағы сауда балансы теріс қалпында қалуда. Импорт экспорттан басым және импорт пен экспорттың айырмашылығы өсім қарқынында. Сонымен, 2014 жылдың қаңтар-желтоқсанында тауар айналымының жалпы көлемінде экспорттың үлесі – 30,6%-ды, импорт – 69,4%-ды құрайды, бұл сауда балансы сальдосының теріс қалыптасқандығын және 2013 жылдың тиісті кезеңіндегі 228,3 млн. АҚШ долларына қарағанда 341,6 млн. АҚШ долларына дейін немесе 1,5 есеге өскенін көрсетеді. Облыс экономикасына сыртқы сауда тапшылығының әсер етуін (тауар импортының тауар экспортынан басым болуы) нақты жағдай бойынша бағалау қажет.

Теріс сальдоның тым жоғары өсуінің басты себебі – химия өнеркәсібінің өнімі болып табылады. Облыстағы химия өнімін негізгі өндіруші – әлемдік нарыққа 80%-дан астам дайын өнімін экспорттайтын «Қазфосфат» ЖШС-і болып табылады. Дегенмен, «Қазфосфат» ЖШС компаниясы ОКЭД-ке сәйкес өз өнімін бас кеңсенің орналасқан жері – Алматы қаласы арқылы жібереді. Металлургия саласының өнімі, оның ішінде «Тараз металлургиялық зауыты» ЖШС-і өндіретін ферросиликомарганец Кеден одағы елдеріне экспортталады, сондықтан да кедендік статистика органдарында есепке алынбайды, сондай-ақ елеулі сұранысты қамтамасыз ететін үлкен ішкі тұтыну нарығына байланысты болып отыр.

Экономикалық қарым-қатынастың маңызды факторы ретінде Қазақстан аймақтарының Кеден одағы елдерімен байланысы болып қалуда, оның негізінде түрлі салалардағы өндірістік кооперацияның дәстүрлі қалыптасқан сызбасы жатыр. Еркін сауданың нақты режимін құру қауымдастыққа қатысушы елдердің өзара тауар айналымы көлемінің өсімін қамтамасыз етті. Әлемдік экономиканың жандануы, сыртқы сұраныстың қалпына келуі және сыртқы баға конъюнктурасының тұрақтануы, сондай-ақ, Кедендік одақтың орнықтылығы Жамбыл облысында 2012 жылы өзара сауданың 130,7 млн. АҚШ доллары (Ресеймен – 123,1 млн. АҚШ доллары, Беларусь – 7,6 млн. АҚШ доллары) болуын қамтамасыз етті және 137,6% құрады, оның ішінде экспорт – 41,8 млн. АҚШ доллары (148,0%), импорт – 88,8 млн. АҚШ доллары (133,2%).

Облыстың статистика департаментінің мәліметі бойынша 2013 жылы Жамбыл облысының Кеден одағы елдерімен өзара саудасы 81,1 млн. АҚШ долларын құрап, 2012 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 37,9%-ға қысқарған, тауарлардың экспорты 64,4%-ға төмендеп, 14,9 млн. АҚШ доллары, импорты – 66,3 млн. АҚШ доллары (25,4%-ға) болған.

Ресей Федерациясымен өзара сауданың жалпы көлемі 45,0%ға азайып, 67,7 млн. АҚШ долларын құраған, экспорт – 64,4% (14,8 млн. АҚШ доллары), импорт – 35,1%-ға төмендеген (52,8 млн. АҚШ доллары).

«Тараз металлургиялық зауыты» ЖШС-де пештерді жөндеуге және жаңартуға байланысты ферросиликомарганецті экспорттау 83,9%-ға төмендеген. Экспорттың жалпы көлемінде гипстен жасалынған тақталар мен табақтар желісі бойынша 1,3 есеге өсім байқалып, 1,4 млн. АҚШ долларын құраған.

Импортта бөтелке тасымалдау 2012 жылғы 2,5 млн. АҚШ долларына қарағанда 3,2 млн. АҚШ долларына дейін немесе 1,2 есеге артқан, аммоний нитратының 90,5%-ға төмендеп, 0,9 млн. АҚШ долларын, тас көмір – 66,1%-ға (0,8 млн. АҚШ доллары), балалар жаялығы – 31,1%-ға (4,9 млн. АҚШ доллары) төмендеген.

Беларусь Республикасымен өзара сауданың жалпы көлемі 13,4 млн. АҚШ долларына жетіп, импорт көлемінің 1,8 есеге (13,4 млн. АҚШ доллары) ұлғаюы есебінен 1,8 есеге артқан. Алайда экспорт 57,7%-ға азайған (0,04 млн. АҚШ доллары).

Жамбыл облысының Кеден одағы елдерімен өзара саудасы 2014 жылы 122,4 млн. АҚШ долларын құрап, 2013 жылдың тиісті кезеңімен салыстырғанда 1,5 есеге артқан, оның ішінде экспорт – 2,2 есеге (33,6 млн. АҚШ доллары), импорт – 1,3 есеге (88,7 млн. АҚШ доллары).

Ең көп өсім фосфат экспортында 2,6 есе (1,3 млн.АҚШ доллары), импортта мұнай өнімдерін жеткізуде – 1,4 есе (5,0 млн.АҚШ доллары).

Тоқыма материалдарының экспорты 2 есе (92,3 млн. АҚШ долл.), пластмасса мен одан жасалатын бұйымдар импортының құрылымында – 6,2 есе (0,8 млн.АҚШ долларовы), жер көлігі –6,9 есе (2,3 млн.АҚШ долларов) артты.

2015 жылдың 1 қаңтарынан бастап Кедендік одақ базасында аймақтық интеграцияны тереңдетуге және «төрт бостандықты»: тауарлар, қызметтер, капитал және жұмыс күшінің еркін жүруін қамтамасыз етуге бағытталған Еуразиялық экономикалық одақ (бұдан әрі – ЕАЭО) жөніндегі келісім-шарт жұмыс істей бастады. Келісім-шарт шеңберінде үш қатысушы елдер – Қазақстан, Ресей және Беларусьтің мемлекеттік органдары экономиканың нақты салаларында үйлестірілген, келісілген немесе бірыңғай саясатты жүргізетін болады. ЕАЭО Бүкіл әлемдік сауда ұйымының ережесі негізінде әрекет ететін жалпы нарықты құратын болады.

- экспорттық-импорттық операциялардың аз көлемі;

- аймақтағы елдердің экспорттық-импорттық операциялары құрылымының географиясын өзгерту сонымен қатар, алыс және жақын шетелдерінің, кеден одағы мүшелерінің экономикасының құрылымы бірыңғай емес және бәсекеге қабілеттігі төмен болғандықтан экономиканың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мүмкін емес;

- экспорттық салалар жетіспейді;

- шетелге экспортталған шикізат онда қайта өңделіп, қосымша құны жоғары өнім түрінде қазақстандық нарыққа қайта түседі және отандық өнімге бәсекелестік жасайды;

- шет елдерден, Кеден одағы елдерінен толықтырылып отырған азық-түлік емес тауарлары импортына тәуелділік.

Облыстың өнеркәсіп өндірісінің үлесі республикалық көлемде 2009 жылы 1,3%-ды, 2010 жылы – 1,0%-ды, 2011 жылы – 1,2%-ды, 2012 жылы – 1,2%-ды, 2013 жылы – 1,3%-ды, 2014 году – 1,5%-ды құрады.

Облыста минералды-шикізат ресурстарының болуы арқасында тау-кен өндіру, газ өндіру, химия, мұнай өңдеу, тамақ, металлургия өнеркәсібі, құрылыс материалдары өнеркәсібі, электр қуаты саласы дамыған.

Облыстың өндірістік әлеуетін кен өндіру өнеркәсібі және карьерлерді қазу, өңдеу өнеркәсібі, электрмен жабдықтау, газ, бу беру және ауаны баптау, сумен жабдықтау, кәріз жүйесі, қалдықтардың жиналуын және таратылуын бақылау кәсіпорындары құрайды (1 кесте).

2009 жылдың қорытындысы бойынша өнеркәсіп өнімінің көлемі 115,6 млрд. теңгені (НКИ – 2008 жылғы деңгейге 69,3%-ды) (1 сурет) құрады. Өнімге деген сұраныстың баяулауынан, әлемдік бағаның төмендеуінен болған қаржылық дағдарысқа байланысты өндірістің нақты көлем индексі төмендеді, бұл кәсіпорындардың жағдай тұрақталғанға дейін өндірістерін тоқтата тұруына алып келді. 2010 жылы мемлекетік саясатты іске асыру шеңберінде облыста дағдарыстан кейінгі кезеңіндегі дамудың тұрақты негізін құруға бағытталған дағдарысқа қарсы бағдарламасын іске асыру жалғастырылған. Өнеркәсіп көлемінің өсіміне қол жеткізуге облыс кәсіпорындарымен өндіріс көлемін өсіру, химия өнеркәсібінің өніміне сыртқы сұраныстың қалпына келуі, Индустриаландыру картасына енгізілген жаңа өндірістерді қосу, сонымен қатар қазақстандық үлесті дамыту ықпал етті. Нәтижесінде 2010 жылдың басынан өнеркәсіп өнімін өндіруде оң динамика байқалады, онда өнім көлемі 119,6 млрд. теңгені құрап, 2009 жылдың деңгейімен салыстырғанда 10,8%-ға өскен,

Индустриалдық саясаттың тиімділігі 2011 жылы өнеркәсіп өнімінің өндірісінде байқалды (республика өңірлері арасында 1 орын). Нақты көлем индексі 127,7% құрады (ҚР-103,8%), 185,7 млрд. теңге сомасында өнімдер өндірілді.

Мемлекет Басшысымен қойылған міндеттерді сәтті іске асыру 2012 жылы өнеркәсіпті тұрақты дамытуды қамтуға мүмкіндік берді. 2011 жылмен салыстырғанда өнеркәсіпті өндіру көлемі 1,6%-ға өскен (206,8 млрд.теңге).

Әлемдік экономиканың келеңсіз беталысына қарамастан, өңірде өнеркәсіп өндірісінің оң қарқыны сақталған. 2013 жылы өнеркәсіпте өсім 7,4% -ды құрап, 233,9 млрд. теңгеге дейін артты.

2014 жылдың қаңтар-желтоқсанының қорытындысы бойынша өнеркәсіп өнімдері өндірісінің өсімі 5,7% құрап, 274,3 млрд. теңгеге жетті, онда өнеркәсіптің негізгі салалары кен өндіру өнеркәсібі және карьерлерді қазуда өндіріс көлемдерінің 12,0%-ға, өңдеу өнеркәсібінде – 2,3%-ға, электрмен жабдықтау, газ, бу беру және ауаны баптауда – 20,1%-ға өсуі байқалады.

Облыс өнеркәсібінде өңдеу өнеркәсібі басымды сала болып табылады, оның кәсіпорындарының үлесіне 2009 жылы өнеркәсіп өндірісінің 76,3%, 2010 жылы - 76,2%, 2011 жылы – 77,8%, 2012 жылы – 75,3%, 2013 жылы – 74,7%, 2014 жылы – 73,2% сәйкес келеді. ЖӨӨ-ң құрылымында өңдеу өнеркәсібінің үлесі 2009 жылы 12,3%-ды, 2010 жылы – 13,2%-ды, 2011 жылы – 14,3%-ды, 2012 жылы – 12,4%-ды, 2013 жылы – 13,1%-ды құрады. Өңдеу өнеркәсібіне салынған инвестициялар 2009 жылы 20,8 млрд. теңгеге, 2010 жылы – 33,5 млрд. теңгеге, 2011 жылы – 14,0 млрд. теңгеге, 2012 жылы – 22,0 млрд. теңгеге, 2013 жылы – 19,9 млрд. теңгеге, 2014 жылы – 22,9 млрд. теңгеге жетті.

Облыстың өңдеу өнеркәсібі құрылымында химия өнеркәсібі, азық-түлік өнеркәсібі, металлургия саласы, машина жасау, мұнай өнімін қайта өңдеу және құрылыс материалдары өнеркәсібі басым.

Экономикалық дағдарыс өте маңызды сынақ болды және ол облыстағы өнеркәсіп саласының кәсіпорындарының жұмысына қатты әсер етті. 2009 жылы өндірілген өнім көлемі 88,2 млрд. теңгені құраған (2008 жылдың деңгейіне НКИ - 73,4%). Нақты көлем индексінің төмендеуі химия өнеркәсібіндегі (41,9%-ға), азық-түлік өндірісіндегі (23,8%-ға), өзге де металл емес өнімдер өндірудегі (19,7%-ға), машина жасаудағы (8,5%-ға), металлургиялық өнеркәсіптегі (7,8%-ға) және т.б. өндіріс көлемдерінің қысқаруынан болып отыр.

Дағдарысқа қарсы шаралардың арқасында 2010 жылы өңдеу өнеркәсібі саласында өсім химия өнімін өндіру (2009 жылдың деңгейіне 138,9%), дайын металл бұйымдары (122,7%), өзге де метал емес минералды өнімдерін (1,6 есеге), былғары және былғарыға жататын өнімдер (3,3 есеге) көлемдерін едәуір арттыру есебінен 16,5%-ды (91,1 млрд. теңге) құрады, қара металлды өндіруде өсімнің оң қарқындары байқалуда (ферроқойыртпалары – 28,2%).

2011 жылы өңдеу өнеркәсібінің өндірісінде оң қарқыны байқалуда, онда 27,4%-ға (144,5 млрд. теңге) өндіріс көлемінің өсіміне қол жеткізілді. Өңдеу өнеркәсібіндегі еңбек өнімділігі 25,6%-ға артқан (35,8 мың АҚШ доллар/адам).

Ең үлкен өсім өңдеу өнеркәсібінің келесі салаларында байқалады: химия өнеркәсібі 1,5 есеге, мұнай өнімдері – 2,6 есеге, резеңке және пластмасса бұйымдары – 8,9 есеге, өзге де металл емес минералды өнімдер – 2,7 есеге, металлургия өнеркәсібі – 2,3 есеге, дайын металл бұйымдары – 1,8 есеге, машина жасау – 1,2 есеге, ағаш бұйымдары – 1,8 есеге, жиһаз – 1,4 есеге, жеңіл өнеркәсібі – 1,3 есеге, сусындар – 1,1 есеге өскен.

Алайда, 2012 жылы азық-түлік өнімін өндіру көлемдерінің 27,6 пайыздық тармаққа, химия өнеркәсібін - 9,1 пайыздық тармаққа, жеңіл өнеркәсібін - 11,7 пайыздық тармаққа, резеңке және пластмасса бұйымдарын - 8,5 пайыздық тармаққа, машина жасау - 7,5 пайыздық тармаққа қысқаруының салдарынан өңдеу өнеркәсібінің 1,8 пайыздық тармаққа төмендеуіне жол берілген (155,7 млрд. теңге).