Бағдарламасы Менеджменттiң экологиялық құқығы және маркетингтiң негiздерi Экология мамандығына 050608 Семей 2012ж

Лекциялық сабақтар тезисі

 

1 – тақырып. Кіріспе. Экология ғылымының даму кезеңдері .

2.Пәннің мақсаты,   міндеттері.зерттеу объектісі

Экологияның қазіргі даму концепциясының негізгі кезеңдерінің сипаттамасы. Қазіргі  экология ғылымының   зерттеу  әдістері, мақсаты мен міндеті. А.Гумбольттың, Д.Дарвиннің, К.Ф Руленің, Н.А.Северцовтың жұмыстары. Биосферадағы адамзат қоғамының ерекше ролі.  А.Тенсли, В.Н.Сукачев, В.И Вернадский, М.И.Будыконың еңбектері Жердегі  тіршіліктің ұйымдасу деңгеилерін, тірі табиғаттың тұрақтылығы т.б зеріттеитін ,жалпы экология негізгі экология немесе  биология болып табылады.

Барлық энциклопедеиялар мен анықтама- сөздіктерден біз экология терминін 1866ж. ірі неміс зоологы Эренст Геккельдің  ұсынғандығын .Бұл терминді 8 жыл бұрынырақ алғаш рет американдық философ, жазушы –романист және кең профилді натуралист Генри Дэвид Торо қолданған,  оның басты кітабы ормандағы шаруашылық.

Экология дербес  биологиялық ғылым ретінде  19 ғасырдың аяғында бөлініп шықты. Экология- биология ғалымының негізінде 19 ғасырдың орта шенінде айқындала бастағанымен, оның өз деңгеиіне  көтерілуі 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басы болып саналады. Алғашқы  экологиялық зеріттеулердің элементерін біз көне дәуір  оқымыстылары Эмпедокл, Гиппократ, Аристотель,Теофраст еңбектерінен көреміз Табиғат құбылыстарын зерттеушілер өсімдіктер  мен жануарлар тіршілігіндегі морфологиялық,  физиалогиалық бейімделушілерді оның қоршаған табиғи ортасына тәуелділік шеңберіне экологиялық тұрғыдан қарастырады.20 ғасырдың  екінші  жартысында   экология ғылымы ретінде  ерекше қарқынды дамыды, себебі қоршаған ортаның антропогенді өзгерісінің ұлғайғандығы соншалық, адамның өзі  тіккелей немесе  жанама түрде солардың құрбандығына аиналды.

Экология ғылымының қалыптасуын  негізгі 3 кезеңге бөліп қарастыруға болады.

Ікезең. Биоэкологиялық зерттеулсрдің жаппай сипат алу кезеңі. Бұл кезең XVIII ғасырдың аяқ шенін камтиды. Мосслен, К. Линей (1707-1788), Ж. Ламарк (1744-1825), А. Декандоль( 1806-1893), П. С. Паллас (1741-1811), (1740 1802), Л. Гумбольд (1769-1859), К.Ф.Рулье (1814-1858),  Л. Северцов Н. А. Бекетов (1825-1902), Ч. Дарнип (1809 1882), К. МеГшус (1825-1908), Э. Геккель (1834-1919), Е.Варминг (1841 1924), Н. В. Докучаев (1846-1903), Шоқан Уалиханов (1835 1865), т.б. габнгаг зсрттсуші биологтар, систсматиктср, гсоірафгар оздерініц еңбектеріпде эжологиялық сипаттағы ғылыми-зерттеулер жүргізіп, экология ғылымьшың дамуына өз үлестерін қосты. Осы тұстардағы жарық көрген Ж. Б. Ламарктың "Жануарлар мен өсімдіктер эволюциясы", А. Декандольдың "Бота-никалық география", К. Ф. Рульенің "Жануарлар экологиясы", А. Н. Бекетовтың "Өсімдіктер географиясы", Ч. Дарвиннің "Түрлердің шығу тегі", В. Докучаевтың "Ландшафтар мен табиғат зоналары туралы ілімі", т.б. еңбектер экология ғылымының негізін қалаған еді. Ал, неміс зерттеушісі - дарвинист Э. Геккель 1866 жылы "Экология" терминін алғаш рет ғылымға енгізсе, Е. Варминг оны 1895 жылы ботаникаға енгізеді.

// кезең. Экология ғылымының жеке ғылым ретінде қалыптасу және даму кезеңі. Бұл кезең Э. Геккель, Е. Варминг, К. Мебиус, т.б. шетелдік табиғат зерттеушілерімен қатар орыс ғалымдарының есімдерімен байланысты, XIX ғасырдың басы мен XX ғасырдың 70-80 жылдарын қамтиды. Атап айтқанда Мәскеу университетінің ғалымдары Н. А. Северцов, М. А. Мензбир, Б. М. Житков, Д. Н. Кашкаров, Н. П. Наумов, А. Н. Формозов, Н. И. Калабухов, т.б. жан-жақты экологиялық зерттеулерді жүргізсе, сол сияқты Қазан университетінде Н.Ф.Леваковский, С.И.Коржинский, А. Я. Гордягин, Г. И. Панфильев, П. Н. Крылов, т.б. өсімдіктер экологиясын зерттеп дамыта түсті.

Экология ғылымы жіктеле бастады. Оны біз су организмдерінің экологиясы (Л. А. Зенкеевич, Г.Г. Винберг, Г. В. Никольский, Б. Г. Ноганзян), топырақтағы организмдер экологиясы (М. С. Гиляров), паразитологиялық экология негізін салушылар (В. В. Догель, Е. Н. Павловский, В. Н. Беклеміиііев), сүтқоректі, қүс және бауырымсн жорғалаушылар экологиясы (Н. И. Калабухов, II. II. Наумов, А. Н. Формозов, Г.А.Новиков, С. С. Шварц), осімдіктер жологиясы (В. Н. Сукачев, Б. А. Келлер, П. Д. Ярошенко), еңбектерінен танимыз. Осы тұстарда жоғарыдағы ғалымдардың экология ғылымының әр түрлі салалары бойынша теориялық фундаментальды ғылыми еңбектері жарық көрді. Мәселен, А. П. Шенниковтың "Өсімдіктср экологиясы" (1950), Б. Г. Иоганзеннің "Экология негіздері" (1959), Н. П. Наумовтың "Жануарлар экологиясы" (1963), т.б. еңбектер қазірге дсйін маңызын жойған жоқ.

Экология ғылымының салалары бойынша көп жылғы ғылыми-зерттеу жүмыстарының негізінде монографиялар, оқу күралдары, анықтамалар жарық көре бастады. Отандық ғалымдардың еңбектерімен қатар шетелдік экологтар А. Пирсаның "Жануарлар экологиясы" (1926), Ч. Элтонның "Жануарлар эколоғиясы" (1934), Шелфорд пен Ф. Клементтің "Биология" (1939), Ю. Одумның "Экология және эколо-гия негіздсрі" (1975, 1986), Р. Риклефстің "Жалпы экология нсгіздері" (1979), Ф. Рамаданың "Қолданбалы экология негіздері" (1981),

Н. Чернова мен А.Былованың "Экология" (1988), В. А. Радкевичтің "Экология" (1977), Н. Ф. Реймерстің "Экология (1944), т.б. еңбектері соңғы жылдары жарық коргсн күнды еңбектер қатарына жатады.

2. Мақсаты:-биосфера шегіндегі  ғаламдық проблемаларды бақылай отырып ондағы тіршіліктің тұрақтылығын сақтау.

Нысаны: биологиялық және географиялық микро және макро экожүйелер  мен  оның  уақыт пен кеңістікке қатысты тіршілік ырғағы.

Зерттейтін мәселелері:

-организмдердің бір-бірімен қарым-қатынасы мен қоршаған табиғи ортасы:

-биоценоз, экожүйелердегі  уақыт пен кеңістікке байланысты  туындайтын өзгерістер;

-табиғат ресурстары, оны тиімді пайдалану және қорғаудың ғылыми-теориялық негіздері

-адам, қоғам , табиғаи арасындағы гормониялық байланыстарды реттеу.

 

Өзін-өзі тексеруге тапсырмалар:

1.       Экологияның даму этаптары? .

2.       Экологияның қазіргі мәселелерді шешудегі ролі қандай?

Әдебиеттер 1, 2, 5, 10, 11, 15, 16

 

2-тақырып. Табиғатты қорғау ісінің  және экологиялық көзқарастың  қалыптасу тарихы.

 

Мақсаты: Студенттерді табиғатты қорғау ісінің  және экологиялық көзқарастың  қалыптасу тарихымен таныстыру .

Жоспар:

1. Экологиялық көзқарас

3. Экологиялық гуманизм және оның принціптері 

4. Табиғат қорғау ұстанымдары

Дүниеге экологиялық көзқарас принциптері

Табиғат байлықтары — жер, су, ауа, өзен-көл, орман-тоғай, тау-тас, қорық, дала, оны мекендеген жан-жануар үкімет меншігіндегі дүниеліктер болып табылады. Бұл орайда, үкімет орындарының табиғатты, қоршаған ортаны қорғау туралы арнаулы зандары мен шешімдері бар. Табиғатты занды түрде қорғау жүйесі негізінен заңдастырылған төрт түрлі іс-шарадан түрады, олар:

1.              Табиғи қорларды пайдалану, сақтау жөне қайта қалпына келтіру

2.          Табиғат қорғау бағытындағы жұмыстарды қолдау, қаржымен қамтамасыз

3.          Қоғамдық және мемлекеттік бақылау ұйымдастыру, табиғатты қорғауды

4.          Заңды бұзғандардың занды түрде жауапқа тартылуы.

Адамзат баласы іс-кимыл, тіршілік ету барысыңда міндетгі түрде өзін қоршаған ортамен байданысқа түседі. Бүл ретте, оны қанша өзгертуге күш жұмсағанмен, адамзат баласы да табиғаттың бір бөлігі екендігін ұмытааған абзал.

2. Экологиялык гуманизм жөне онын принциптері

Гуманизм ұғымының ядросы - зорлық-зомбылық жасамау мәселесі

Конфуций гуманизмінің экологиялық сипаты да, жан-жануарға, үлкен-кішіге кұрметпен сыйластықпен қарау - тым ескіден келе жатқан, әрі қазір де маңызды қажеттіліктің бірі. Осындай көзқарастарға негізделген ежелгі дәуірді дінге сенушілер ағымы біржолата жеңіп шықты. Рухтың, сенімнін мықтылығы, мақсатка жету үшін өзін де, басқаны да құрбан етуге дейін бару - бұл ағымның күші, двигателі іспеттес. Алдыңғы коғамдық құрылысты жеңген соң және қуатты шіркеулер мен мешіттер тұрғызған дін өкілдері құлшылық етіп жалбарыну дәуірінен инквизиция заманына, жаппай қудалауға, еріксіз көндіруге көшті. Нәтижесінде, өкімет билігііе билікқұмар адамдар келді. Бүрынғы идеалдар өзгере бастады.

Экологиялық гуманизм принциптері. Өркениетгі еддерде ғылым мен техниканың күрт дамуына байланысты адамның адамға үстемдік ету денгейі біршама төмендеді де, оның орнына адамзаттын табиғатқа үстемдік етуі белең алды. Табиғатқа жасалған эксплуатация, адамзатка жасаған эксплуатацияны уақытша ауыстырғандай әсер қалдырды.

Сонымен, адамзат қоғамында жүздеген жылдар бойы қалыптасқан барлык кризистерге жауап бере алатындай, экологиялық, әлеуметтік, жекелеген адамдар арасындағы дағдарыстарды шешуге сеп болатындай қағида қажет болды. Мүндай жауапты зкологиялық гуманизм ғана бере алар еді және оның негізгі идеясы - табиғат пен адамға үстемдік жасаудан бас тарту болды.

3.Табиғат пайдалану мен қорғауды жоспарлау негізгі ұстанымдарды сақтай отырып әрбір өндіріс, шаруашылық салаларында негізгі міндеттерді анықтайды.

1.       Жүйелік және ғылыми негізділік- өндірістің табиғи ортаға әсерін, табиғаттың кері әсерін жан-жақты бағалауды қажет етеді. Жүйелілік тұрғысынан ешқандай табиғи ресурс басқасына әсер етпей пайдаланылмайды және жеке қорғалмайды. Мысалы, топырақтың құнарлылығын арттыру үшін суландыру су ресурсына әсер етеді, ластанған су төгу су көздерін пайдаланушылардың барлығына әсер етеді, пайдалы қазбаларды өндіру және өңдеу атмосфера ауасына, жер, су ресурсына, өсімдіктер мен жануарларға әсер етеді және т.с.с. Әсерлерді болжау және бағалау үшін жоспарлау қажет болады.

Ұтымды табиғат пайдалану (оңтайлы) ұстанымы –экология және экономика салаларындағы заңдылықтарды ескеріп, ең оңтайлы шешімдерді қабылдайды. Ол үшін салыстырмалы бағалау, экономика-математикалық үлгілеу, табиғатқа әсерлерді бағалау, сараптау әдістері қолданылады.

              Табиғат ресурстарын қалпына келтіру қарқынын пайдалану, қарқынынан арттыру ұстанымы тұрақты дамуды, үздіксіз табиғат пайдалануды қамтамасыз етеді. Табиғат қорғауды, ресурсын молайтуды, үнемдеп, кешенді пайдалануды, қалдықтарды азайтып, ластауларды шектеуді көздейді.

Табиғат пен өндірістің үйлесімділік ұстанымы - өндірістерді, экономиканы жалпы адамзат қоғамын экологияландыру болып табылады. Оны осы бастан бастап, біртіндеп әлемдік масштабта жүзеге асыра бастау керек, яғни адамзат қоғамы біртіндеп техногендік өндірістен экологиялық өндіріске, одан тұрақты дамуға және одан ноосфераға көшуі керек.

Кешенділік және әлеуметтік қажеттілік ұстанымы табиғатты пайымды, кешенді пайдалануды және қорғауды жүзеге асыру.

Аталған ұстанымдарды іс жүзінде қалыптастыруға және дамытуға табиғат пайдаланудың төлемдігі, жауапкершілік пен мүдделілік (ынталандыру) ұстанымдары қолданылады.

Өзін-өзі тексеруге тапсырмалар:

1.Экологиялық көзқарас дегеніміз не? .

       2.Табиғат қорғау ұстанымдары қандай?

Әдебиеттер: 4,5,8,9

 

3- тақырып. Экология –ғылыми сала

1.Экология ғылымының  құрылымы.  

2.Экологиялық  зерттеу әдістері

Лекцияның қысқаша мазмұны

1.Экологияның ғылыми сала ретіндегі анықтамасы. Экология ғылымының  құрылымы. Экологияның биологиямен байланысы. Экологияның гуманитарлық ғылымдармен байланысы. Экологияның қоғамдық ғылымдармен байланысы. Экология ғылымының салалары

2.Экологиялық ғылымның далалық, лабораториялық және эксперименттік зерттеу әдістері бар.

Далалық зерттеу әдісі - далалық жағдайда жүргізіледі. Зерттеу объектілері - особь, популяция, түр және олардың табиғи бірлестіктері, т.б. болуы мүмкін. Кез келген популяциялар тобына экологиялық сипаттама бсру үшін физиология, биохимия, анатомия, систематика, биология, география ғылымдарының зерттеу әдістері қолданылады. Сондықтаи эколог-жаратылыстану ғылымдарының ғылыми-теориялық негіздерін, зертеу әдістерін толық меңгерген білікті маман болуы тиіс.

Далалық зерттеулер белгілі бір түр, популяция, биоценоз, экожүйе, өчсн-көлдер, т.б. объектілердің жәйі, сандық қатынасы  ,сапасы, ауытқулар мси өзгерістер, абиотикалық, биотикалық, антропогендік факторлардың әсері, уақыт пен кеңістікке катысты олардың көбеюі, құрып кетуі, апаттардың болу себептері туралы жалпы мағлұматтар, материалдар жинақталды. Материалдарды жинақтау жылдың барлық мезгілдерін, зерттеу объектісінің ареалын, географиялык табиғат аймақтарын камтумен қатар бірнеше жылдарға созылған уақыт пен кеңістікке байланысты жүргізіледі.

Далалык материалдар лабораториялық жағдайда өңделеді. Дүние-жүзілік стандартқа сай лабораториялар қазіргі заманғы - камералар, видсоаппаратуралар, оптикалық приборлар, аналитикалық таразылар, топографиялық қүралдар, термостаттар, хромотография, микроскоптар, компьютерлік т.б. керекті қүралдармен жабдықталуы тиіс.

Далалық жағдайдағы зерттеулер ғылыми жүмыстың мазмүнын толық аша алмайды. Әсірссс, түр, популяциялардың көбеюге қабілеттілігі, шығыны, жыныстық, жастық ерекшеліктері, морфофизиологиялык қүрылымы, факторларға қатысты организмдегі өзгерістер мен реакциялар, экологиялық зерттеулер, ауа, су, топырақтың ластану дәрежесі, т.б эксперименттік талдау жасауды қажет етеді. Сондықтан зерттеу объектілері лабораториялық жағдайда эксперимент арқылы тексеріліп, бақылаулар, тожірибслср жүргізілсді. Эксперимент нәтижслері далалық зсрттсу жүмыстарымен салыстырыла отырып, оның ғылыми теориялық және практикалық маңызы қорытындыланады. Әрине, зерттеу объектісінің сипатына қарай далалық, лабораториялық және эксперименттік зерттеулердің бағыттары, зерттеу әдістері өзгеріп отырады.

Организмдерді зерттеудің негізгі көрсеткіштері бар. Олар -жануарлардың кездесу жиілігі, басымдылық дәрежесі, тығыздығы, жамылғы сапасы, биомассасы және өнімділігі. Аталған көрсеткіштердің әрқайсысының өзіндік есептеу тәсілдері, ерекшеліктері бар.

Экологияда математикалық әдістер мен модельдеу жиі қол-данылады. Бүл әдістер бойынша белгілі бір популяцияға берілген экологиялық сипаттаманың дүрыстылығы, ауытқу мүмкіндіктері, биомасса сапасының сандық мөлшері нақты тексеріліп анықталады. Қазір экологиялық зерттеулерде информация теориясы, кибернетика, мүмкіндіктер теориясы, сандар теориясы, интегральдық есептеулер жиі қолданылады.

Соңғы жылдары биоэкологиялық зерттеулер мен қүбылыстарды модельдеу жиі қолданылып жүр.  Бұл табиғат процестеріне тән қасиеттердің техникалық түрғыда жүмыс істеу үлгісі. Мәселен, жасанды қан айналу аппараты, фотосинтез, клетканың жүмысы, өкпе, бүйрек, бүлшық еттердің жүмыс істеуі, протездер, т.б.

Экологиялық модельдеудің мақсаты - теориялық түжырымдарды, биологиялық жүйелердің жүмыс істеу функцияларын жасанды жолмен тәжірибе арқылы тексеру.

 

Өзін-өзі тексеруге тапсырмалар:

1.Экологияның зерттеу әдістері қандай? .

       2.Аутэкология дегеніміз не?

       3. Синэкология нені оқытады?

Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 5,  23, 10

1.Экологияның кәсіби мамандық ретінде анықтамасы.

2.Экологиялық мамандықтың құрылымы, міндеті, мақсаты.

3.Экология мамандығының қазіргі қоғамдағы ролі. 

4.Эколог маманның  жұмыс қызметінің түрлері.

Лекцияның қысқаша мазмұны .

Экологияның кәсіби мамандық ретінде анықтамасы. Экологиялық мамандықтың құрылымы, міндеті, мақсаты. Экология мамандығының қазіргі қоғамдағы ролі.  Эколог маманның  жұмыс қызметінің түрлері. Қоршаған ортаны қорғау және табиғатты қорғаудың байланысы. Табиғатты қорғау ісі. Табиғат қорғау органдары. Қоршаған ортаны қорғаудың халықаралық объектілері 

1.Эколог мамн қандай қызмет түрлерін атқарады? .

       2.Эколог мамннның қазіргі қоғамдағы ролі қандй ?

        3. Эколог маманы қай жерлерде жұмыс атқара алады?

Негізгі әдебиеттер: 1, 2, 5, 7, 23

5- тақырып. Теориялық экология негіздері

Мақсаты: Студенттерге теориялық экология негіздерін түсіндіру .

Жоспар:

1.Ағзаның және қоршаған ортаның байланысы, экологиялық факторлар.

2.Популяциялық экология.

3.Биосфералық экология.

4.Экологиялық факторлардың   адам ағзасына әсері.

5.Экологиялық факторлардың  биотикалық ортаға әсері.

Әрбір жеке түрдің өзіне тән таралу аймағы болады. Олардың сол аймақтағы тобы, сан мөлшері әр түрлі болуы мүмкін. Популяцияның сан мөлшерінің аз немесе көп болуы түрдің шығу тегіне, тарихына, ареалдың көлеміне т.б. көптеген себептерге байланысты.

Популяция – түрдің тіршілік ету формасы, бір түрдің ортақ тектік қоры бар және мекендеу жағдайлары бірыңғай белгілі бір кеңістікке қоныстанатын дарақтарының жиынтығы.

Популяция дегеніміз - белгілі бір географиялық аумақта тіршілік етуге бейімделген, генетикалық шығу тегі бір, бір түрге жататын особьтар жиынтығы. Популяция латынның "попилус" - "халық, топ" деген мағынаны білдіреді.

Әрбір жеке түрдің өзіне тән таралу аймағы болады. Олардың сол аймақтағы тобы, сан мөлшері әр түрлі болуы мүмкін. Популяцияның сан мөлшерінің аз немесе көп болуы түрдің шығу тегіне, тарихына, ареалдың көлеміне т.б. көптеген себептерге байланысты.

Организмдердің популяцияларын жан-жақты зерттеуші экологтар С. С. Шварц, А. М.Гиляров, А. В. Яблоков, т.б. өздерінің еңбектерінде популяцияға қазіргі түрғыдан анықтама береді. Мәселен, С. С. Шварц (1969) популяция дегеніміз "Орта жағдайларының өзгерісіне үзақ уақыт бойы езінің түрақты санын үстап түратын бір түрге жататын организм-дердің элементар топтар" деп анықтама береді. Ал, А. В. Яблоков өзінің еңбегінде "белгілі бір аумақты мекендейтін бір түрге жататын организм-дердің эволюциялык даму жолы үқсас топтары" дейді. А. М. Гиляров өзінің әріптестерінің идеяларын дамыта келіп, популяцияға біршама жаңа қезқарасты анықтама беруге тырысты.

Популяция - белгілі бір аумақты мекендейтін шығу тегі бір, үзақ жылдар бойы табиғаттағы санын түрақты үстап келе жатқан бір түрге жататын организмдер жиынтығы. Популяция ішінде үнемі тіршілік үшін күрес, басқа туыстық топтармен мүмкіндігінше шектелген формалар тіршілік етеді. Олар бір-бірінен - жергілікті, экологиялык, гсографиялық популяциялар деп бөлінеді. Популяцияларды (хылайша жіктеу Н. П. Наумов жүйесіне негізделеді. Популяция - биологиялық бірлік ретінде өзінің белгілі құрылымы, касиеті және атқаратын функциялары аркылы ерекшеленеді. Попу-ляция қүрылымы ондағы особьтар санымен және кеңістікте таралуымен сипатталады. Ал, понуляцияның функциясы басқа биологиялық жүйелермен үқсас келеді. Популяцияға тән қасиеттерге өсу, даму, көбею, орта жағдайларының өзгсрісіне бейімділігі, генстикалық шығу тегі, экологиялық жағдайлары жатады..

Табиғатта жергілікті популяциялардың араласып кетуі бір-бірінің арасындағы шекараны жойып, түрлердің үсақтап кетуіне әкеліп соғады.