БАҒдарламасы (Syllabus) pkya 2204 «Кәсіби қазақ тілі»

1. Егер арыз бірнеше адамның атына қатар жазылса, олардың барлығының ресми қызметі, аты-жөні адресацияда көрсетілуі керек.

2. Егер арыз бірнеше адамның атынан жазылса, олар иерархиялық тәртіппен я болмаса алфавит ретімен жазылады.

3. Арыз қолмен де, компьютермен де қатесіз жазылуы тиіс.

Мінездеме - түрлі мекеме, үйым бірлестік, оқу орындарында белгілі бір адамды өмірбаяндық, біліктілік, кәсіптік, адамшылық тұрғыда жазбаша сипаттау мақсатында жиі жазылатын іс қағазының бір түрі.

Мінездеме қызметкерді басқа бір ваканцияға я болмаса оқу орнына үсыну мақсатында да жазылады. Мүнда үсынылған адамның аталған ваканцияға қажет деген мінез-қасиеттері, кәсіптік шеберлігі айтылады.

Мінездеме А4 форматты параққа жазылады. Көлемі 1 беттен аспауы керек. Мінездеме мотіні жазу машинкасында басылады я компьютерде теріліп, кейін принтерден шығарылады. Тақырыпты, омірбаяндык мәліметтерді, қортынды мен негізгі түйінді үлкендеу шрифтімен беруге болады.

Кейде мінездеме жогары жагында мекеменің аты, логатипі, фирмалық белгісі көрсетілген арнайы бланкілерде де жазылады. Әр данасы есепте түратын арнайы бланкілерге жазылган мінездемелер мінездеме беруші адамның және үйым жетекшісінің қолымен расталады.

Барлық мінездемелерге мекеме мөрі басылады.

Мінездеме ресми стильде, бейтарап тонмен жазылады. Мотін баяндауышы ашық райлы етістіктен жасалады (беріледі, орындады, көріне білді, көрсетті).
Мінездеменің мазмұндық-құрылымдық жүйесі:

1) тақырыбы;

2) мінездеме берілетін адам туралы қысқаша мәлімет;

3) негізгі мәтін;

4) қорытынды;

5) мінездемені талап етуші үйымның аты;

6) мінездеме берілген күн, ай, жыл;

7) мінездеме берушінің аты-жөні, фамилиясы, қолы;

8) қосымша (егер болса).

Мінездеменің тақырыбы парақтың жоғарғы жағын ала, орта тұсына қарай үлкен әріптермен жазылады.

Аттестациялық мінездеме

Мінездеме берілетін адам туралы қысқаша мәліметке мыналар кіреді:

фамилия, аты-жөні, туған жылы, білімі, мекемедегі жұмыс стажы (-жылдан бастап қызмет етеді), қазіргі атқаратын қызметі. Басқа да кейбір мәліметтер қосымшы берілуі мүмкін (мысалы, диплом бойынша мамандығы немесе білім түрі т.б.)-

Қажет деп табылған жағдайда негізгі мәтінге шетел сапарлары, зерттеу жұмыстары, өз бетімен жүргізген жұмыстары, жетекшілік, ұйымдастыру қабілеті де кіргізіледі.

Мәтін көбіне жай сөйлемдермен, қалыптасқан сөз орамдары мен сөз тіркестерін, стандарт терминдерді қолдана отырьгп, басы артық қысқартуларсыз жазылады.

Қорытынды негізгі мәтіннің түйінделген, жиынтықталған бөлігі болып табылады. Мүнда мінездеме беріліп отырған адамның перспективалық қызметіне байланысты бір-екі накты ұсыныс енгізіледі. Негізгі мәтіннен кейін (қорытынды) сөзін азат жолдан, бас әріптермен жазып, негізгі түйінді немесе үсынысты атап көрсетуге болады. Мысалы,

ҚОРЫТЫНДЫ: /. Атқарып журген қызметіне лайық. 2. Кәсіптік дайындық децгейін, басшылық қызметтегі тәжірибесін. ескере отырып Н.С.Нуртазаевты копкурстық Ііегізде статистика бөлімінің бастыгыны қызметіне ұусынуеа болады.

Мінездемені талап етуші ұйымның аты толық, ресми түрде аталуына сәйкес жазылады. Кейде мінездеме не мақсатпен берілгені атап айтылады. Бұл қорытындыдан кейін 1 интервал жіберіліп барып жазылады. Мысалы, "Абай атындагы Алматы мемлкеттік университетініқ қабылдау комиссиясына тапсыру үшін берілді".

Мінездеме жазылған дата ұйым атынан кейін 1 интервал жіберіліп барып парақтың сол жақ бөліміне жазылады. Ай аты жазбаша беріледі. Мысалы, 26 мамыр 1999 жыл.

Мінездеме беруші туралы мәліметке мінездеме берушінің ресми қызмет аты, қолы, фамилиясы, аты-жөні кіреді.

Қосымша ретінде қажет деп табылған жағдайда

1) белгілі үлгідегі бірнеше фотосурет;

2) білімі туралы құжат көшірмесі;

3) бүрьшгы мінездемелер көшірмесі я одан алынған үзінді;

4) анықтамалар жіберіледі.

Егер мінездемеде қосымша болатын болса ол жайында парақтың соңында жазылады. Ал қосымша бірнешеу болатын болса жолдама хат дайындалып, сонда көрсетіледі.

Мінездеменің жалпы қүрылымы осындай. Кей жағдайда мінездеме алушы адам парактың соңына "мінездемемен таныстым" деп жазып қол қояды. Фамилиясын, танысыскан күнін де жазады.

Мінездеме 2 дана етіп дайындалады. Біреуі талап етуші мекемеге жіберіледі, екіншісі мінездеме иесінің жеке ісіне я мінездемелер тіркелетін іске тігіледі. Мінездеме де жалпы тәртіп бойынша жіберіледі.

Болат Сыздықов Бакытүлы, 1967 жылы туған, үлты - қазак, білімі -жоғары. Қазақстан Республикасының азаматы. Болат Сыздықов Бақытұлы — 1967 жылғы ақпан айының 15-інде Қазақстан Республикасы бұрынғы Шымкент облысы, Түркістан қаласында туған. Орта мектепті бітіргеннен кейін 1984 жылы казіргі Ұлттық техникалык университетінің компьютерлік техника факультетіне оқуға түсіп, оны 1989 жылы үздік дипломмен бітірген. 1989-91 жылдар аралығында Ғылыми-жобалау институтының аға ғылыми қызметкері. Қазір Қазақ үлттык техникалык университеті металлургия өнеркәсібі факультетінін аға мүғалімі. 1994-97 жылдар аралығында ҚазҰТУ-дін өндірістен қол үзбей оқитын аспирантурасьгнда оқып, 1998 жылы кандидаттық диссертация қорғады.

Б.Б.Сыздықов - өз ісін жетік білетін, тәжірибелі маман. Ол бірнеше ғылыми еңбектердің авторы. Б.Б.Сыздыковтың "Металлургия өнеркәсібінің терминдері" деп аталатын еңбегі Шоқан Уәлиханов атындағы сыйлыққа ие болды.

Б.Б.Сыздыков қазақ, орыс, ағылшын тілін жетік біледі, ЭЕМ /ЭВМ/ машиналарында жүмыс істей алады. Б.Б.Сыздыков - студенттер мен әріптестерінің арасында беделді, үлгілі отбасы иесі.

Мінездеме Ғылыми-техникалық орталықтың бас маманы қызметіне үсыну үшін беріледі.

Мекеме басшысы Айы, күні, жылы /аты-жөні, қолы/

Қ.Ө.Әлиханов 1963 жылы 5 қаңтарда Семей облысы, Аягөз ауданы, Баршатас ауылында дүниеге келген. ¥лты - қазақ, білімі -жоғары, ҚР-ның азаматы. Орта мектепті бітіргеннен кейін, 1980 жылы ҚазҰТУ компьютерлік техника факультетІне түсіп, оны 1985 жылы үздік дипломмен бітірген. 1985-88 жылдар аралығында - Ғылыми-жобалау институтының аға ғылыми қызметкері, ҚазҮТУ металлургия факультетінің аға оқытушысы. 1988-91 жылдар арапығында ҚазҰТУ-дың күндізгі бөлім аспирантурасында оқып, 1991 жылы кандидаттық диссертация корғады.

Қ.Ө.Әлиханов - өз ісін жетік білетін, тэжірибелі маман. Ол - бірнеше гылыми еңбектердің авторы. Қ.Ө.Әлихановтың "Металлургия өнеркэсібінің терминдері" атты еңбегі Шоқан Уәлиханов атындағы сыйлыққа ие болды.

Қ.Ө.Әлиханов қазақ, орыс, ағылшын тілдерін жетік біледі, компьютермен жұмыс істеуде тәжірибесі мол. Ол - студенттер мен эріптестерінің арасында беделді, үлгілі отбасы иесі.

Мінездеме Ғылыми-техникалық орталықтың бас маманы қызметіне ұсыну үшін беріледі.

Тау-кен металлургия институтының директоры,

т.г.д., профессор А.И.Магзонов қолы

Айы* күні, жылы

Мақсат Ахметұлы Нүсіпбеков 1983 жылы Шығыс Қазақстан облысы, Өскемен қаласында дүниеге келген. 1990-2001 жылдар аралығында Өскемен қаласындагы № 37 орта мектепте оқыды. Мектепті бітіргеннен кейін Алматы қаласындагы ҚазҰТУ-га келіп оқуга түсті.

М.А.Нүсіпбеков-қабілетті, білімді, спортқа деген ынтасы зор. Республиқалық жарыстарга қатысып, жүлделі орындарға ие болган.

Компьютермен жұмыс істей алады, ағылшын тілін жетік біледі.

Мінезі біртоға, сабырлы, жолдастарына адал. Ұйымдастырушылық қабілеті бар, қиын жағдайда өз бетінше дұрыс шешім қабылдай алады.

Сынды дұрыс түсінеді, кемшіліктерін тез түзетуге тырысады.

Базалық дайындық деңгейі мен қабілеттігін ескере отырып, М.А.Нүсіпбековты халықаралық студенттік конференцияга жіберуге ұсынуға болады.
Ө.А.Байқоңыров атындағы Тау-кен металлургия

институтының директоры, т.г.д., профессор М.О.Жарасов қолы

Айы, күні жылы
Орыс тіліне аударыңыз
мінездеме

ұлт

азамат

жоғары білім

орта білім

жыл

тәжірибелі

білікті, өз ісін жетік

білетін

жетік білу

авторитетный - беделді

коллега - әріптес

образцовый - үлгілі

среди - арасында

учереждение - мекеме

организация - ұйым

руководитель - басшы

6. 
   Студенттерге өздігінен оқып-үйренуге арналған тақырыптар мен тапсырмалар
   

Терминдік сөздер туралы ұғым. Термин сөздер категориясы. Әр мамандық пен ғылым саласындағы терминдердің жасалу жүйесі. Терминдердің баламалық ұғымдары және аудармасы, қолданылу аясы. Мамандық бойынша терминдерді талдап, жаттау, қолданып жаттығу. [1, 3-15 б. 6, 10-15 б.]

Кәсіби тілдегі техникалық құжаттамалар түрі. Қазақ тіліндегі кәсіби жиі қолданылатын құжаттар. Құжат түріне қарай оларды құрастыру шарттары мен ерекшеліктері. Кәсіби құжаттарға қойылатын талаптар. [1, 20-25б. 2, 11-16 б.]

Мамандық тілін сауатты жазу мен мәдениетті сөйлетудегі амал-әдістер. Кәсіби сөйлеу ортасы және кәсіби іскерлік. [1, 12-23 б. 2, 3-10 б.]

Кәсіби мәтіннің мазмұнын түсіндіру әдістемесі. Кәсіби тілдегі мәтін және оның ерекшеліктері. Кәсіби мәтіндегі сөздік жұмысы. Кәсіби мәтіндегі аударма практикумы. Мамандық тілін сауатты жазу мен сөйлетудегі амал-әдістер және білімді бақылау формалары (алғашқы, межелік, қорытынды). Кәсіби сөйлеу ортасы және кәсіби іскерлік. [1, 15-25 б. 3, 6-15 б.]

Усталость – қажу

Установка дробеметная – бытыраатқыш қондырғы

Фабрика агломерационная – агломерациялық фабрика

Фильтр – сүзгі

Шамот – қышқақ

Чугун с шараовидным графитом (высокопрочный) – шар тәрізді графитті шойын(беріктігі жоғары)

Шихта шикіқұрам

Шихта металлическая – металдық шикіқұрам

Шлиф – ыспа

Спекание –күйежентектелу

Спекаемость –күйежентектелушілік

Ковка –соғу

Лист –қаңылтыр

Геометриялық түріне қарай кристалдық түйіршіктер теңөсті және діңгек тәрізді болады. Осыған байланысты теңөсті, діңгек тәрізді және аралас макроқұрылымды кездестіреміз.

Құймакесекті жарып қарағанда онда үш түрлі кристалдық аймақтар бар екенін көруге болады.

1) ұсақ кристалды сыртқы қабат;

2) діңгек тәрізді кристалды қабат;

3) теңөсті ірі кристалды ортаңғы бөлік.

1 – аймақтың кристалдары суық қалыпқа құйғанда жылдам суып, өсуге мүмкіндік болмай ұсақ болып қалыптасқан кристалдардан тұрады. Бұл аймақтың қалыңдығы 6–15 мм шамасында. 2 – аймақтағы кристалдардың бірінші кезектегі өстері құйманың ортасына қарай бағытталып созыла орналасады.

Егер металдың құю температурасы төмендеу болса немесе кристалдану температурасына тең болса діңгек тәрізді кристалдар аймағы мүлдем болмауы мүмкін. Ал, құю температурасы аса жоғары болған жағдайда діңгек тәрізді кристалдар аймағы құйманың ортасына дейін жетеді. Соңғы құбылысты транскристалдану деп атайды. 3–аймақта орналасқан кристалдар құйманың ортасында болғандықтан ондағы жылу көпке дейін сақталып, кристалдар жан–жақты жетіліп өседі. Содан теңөсті ірі болып қалыптасады.

Сталь качественная – сапалы болат

Сталь конвертерная – конвертерлік болат

Сталь легированная –қоспаланған болат

Стан трубопрокатный – құбырилемдеу орнағы

Печь камерная – бөлмелік пеш

Перегрев –аса қызыдыру

Плавка –балқыту

Плавление –балқу

Обжиг –күйдіру

Огнеупорность – оттөзімділік
Мәтінді мазмұндаңыз.
Кристалдану негізі

Іс жүзінде кристалдану үрдісі басым түрде гетерогенді жолмен жүреді. Оған себеп болатын балқымада қалқып жүретін ерімейтін кірінді қатты заттар түйіршіктері. Осы қатты түйіршіктер дайын тұрған кристалдану орталықтарының рөлін ойнайды. Гетерогенді туындау жылдамдығы да балқыманың аса суыну дәрежесіне тәуелді болып келеді. Бірақ, дайын тұрған қатты түйіршіктерде туындау үшін өздігінен кристалдануға қарағанда аса суыну шамасы азырақ болады.

Ерімейтін түйіршіктерді екі түрге бөледі – кристалданушы затпен изоморфты (2 текті модификаторлар) және активті немесе активтендірілген кірінділер.

Кірінді заттардың активтілігі аса қыздыру дәрежесінің белгілі бір шамасында жоғалуы мүмкін.

Кристалдардың өсуі қабатталып немесе тігінен жүруі мүмкін. Мұндағы кристалдардың өсу жылдамдықтары балқыманың аса суыну дәрежесіне тура пропорционалды болады. Балқымадағы еритін кірінділер кристалдардың өсу жылдамдығын азайтады.

Кристалдану үрдісінің термодинамикасы. Кристалдану үрдісінің басты себебі қарастырып отырған жүйедегі бос энергияның кемуінен ∆G деп табылады (1сурет). Кристалл өскіні туындағанда бір–біріне қарама–қарсы жүретін екі үрдістің арқасында жүйенің энергетикалық күйі өзгереді. Бір жағынан, сұйықтан қатты күйге өткенде жүйенің көлемдік энергиясы азаяды. Бұл энергияның азаю шамасы ∆G_V = – (L∆T/T_O )(4/3) πr³, мұндағы r– өскін радиусы, L– меншікті кристалдану жылуы, ∆T/T_O – салыстырмалы аса суыну дәрежесі. Екінші жағынан, фазалар беті пайда болғандықтан энергия көбейеді. Бұл шама беттік керілу энергиясына тең ∆Gs=σ4πr². Олай болса, жалпы энергия өзгеруі
1-жаттығу. Бұйрықты және лепті сөйлемдерді табыңыз.

1. Көрсетпе көз жасыңды. 2. кел, балалар оқылық. 3. Балам, жөніңді айтшы. 4. Қарындасым, ондай өтірікті ағаңа айтушы болма. 5. Достасып аттанайық. 6. Апа, төсек сап берші, жатқызшы. 7. Ақыл айтыңызшы. 8. Иә, бәсе, солай десеңші! 9. Жіберіңдер, түсіріңдер! 10. Келші, қалқам, менің қасыма отыршы. 11. Білім-биіктің басында, ақыл-аяқтың астында.12.Шіркін, ап-а-ау! Бәрі сіз үшін ғой! 14. О да бір қызық дәуір екен ғой! 15. Неткен сұлу, неткен көркем! Осы менің туған өлкем!

1. 
   Жаңа сөздерді жаттаңыз.
   

Электросталь – электрболат

Юбка – етек

Топливо - отын

Угар – металдың азаюы

Углерод – көміртек

Топка – оттық

Штейн белый – ақ штейн

Сплав – қорытпа
2. Мәтінді мазмұндаңыз.

Кристалдану негізі
Табиғаттағы заттар үш түрлі агрегаттық күйде болуы мүмкін – қатты, сұйық және газ тәрізді. Қатты заттың көлемі мен пішіні тұрақты болса, сұйықтың көлемі тұрақты болғанымен пішіні тұрақсыз – құйған ыдыстың ішкі қуысына қарай өзгеріп тұрады. Ал, газдың көлемі де, пішіні де тұрақсыз екені мәлім. Кристалды қатты денедегі атомдар белгілі бір геометриялық тәртіппен, кеңістікте тор құрап орналасады. Мұны кристалдық тор деп атайды. Қатты денелерде атомдардың «жақын» және «алыс» тәртібі бар екен. Сұйыққа өткенде алыс тәртіп бұзылып тек жақын тәртіп қалады. Одан әрі газ тәрізді күйге жеткенде жақын тәртіп те жойылады.

Осы үш түрлі заттың құрылымы мен қасиеттерін салыстырып қарағанда қатты мен сұйық күйдегі заттардың бір–біріне ұқсастығы, жақындығы көп екені байқалады. Қатты күйден сұйыққа өткенде дененің көлемі 3–5% ғана өзгереді. Дененің қатты және сұйық күйдегі жылу сыйымдылық коэффициенттері, электр өткізгіштік қасиеттері өте жақын шамада болады. Балқыған сұйық күйдегі металды қалыпқа (қорамсауытқа) құяр алдындағы температурасы оның кристалдану температурасынан аз ғана жоғары шамада болады. Бұл жағдайда сұйық балқыманың құрылымы кристалды қатты дененің құрылымына жақын тұрады. Сиботаксистер теориясы бойынша сұйық балқымада құрылымы кристалдық қатты денеге ұқсас тәртібі бар жекелеген бөлшектер шоғырынан тұратын микроаймақтар кездеседі. Оларды кластерлер деп атайды. Осы жеке шоғырлар өзінің өлшемін, пішінін және орынын өзгертіп, жоғалып және қайта пайда болып отырады. Бұл құбылысты фазалық флуктуация (фазалық құбылмалылық) деп айтады. «Тесіктер» теориясына (бос көлем және вакансиялық теориялар) сәйкес қатты дененің температурасы балқу температурасына жақындағанда иондар арасы алыстап кристалдық тордың тәртібі бұзыла бастайды. Осыдан кейбір көрші иондардың екі арасы тым алшақтап «тесіктер» түзіледі. Тесіктер көбейе келе қатты дененің «алыс» тәртібін жойып жібереді. Қатты дене сұйыққа айналады.

Кристалдану үрдісі екі кезеңнен тұрады – кристалдардың туындауы және өсуі. Осыған байланысты кристалдану үрдісінің екі түрлі көрсеткіші болады. Олар – кристалдардың туындау жылдамдығы және кристалдардың өсу жылдамдығы.

Кристалдану үрдісі екі жолмен жүреді – өздігінен кристалдану (гомогенді) және еріксіз кристалдану (гетерогенді).

Кристалдану орталықтарының өздігінен туындау үрдісі аса суытылған балқыма бойында орын алуы мүмкін. Кристалдардың туындау жылдамдығы балқыманың аса суыну дәрежесіне, балқыма мен өскін арасындағы беттік керілу шамасына және сұйық балқымадан қатты фазаға өтетін атомдардың қозғалыс тездігіне тәуелді болады.

Балқымаға аз шамада қосынды заттар салу арқылы өздігінен туындау жылдамдығын көбейтуге болады. Мұндай заттарды 1 текті модификаторлар деп атайды.

Жерде аппақ қалың қар. Қыстың ақырғы кезі. Күн жылы. Қардың кететін уақыты таянғаны сезілді. Бізді лагерьге әкеп кіргізді. Лагерь Омбының темір жол жақ шетінде екен. Лагерьден шанамен дарылдатып сүйреп алып келеді. Қалың қарға көміліп шанада жатырмын. Үлкендерге орын босату керек. Соны сылтау қып, бұл үйден шығып кетті. Қыркүйектің бас кезі. Қоңыр күз. Әкем екеуміз үй сыртында тұрмыз.

Чугун белый – ақ шойын

Чугун ковкий –күйдіріліген (қыздырылған) шойын

Чугун серый –сұр шойын

Футеровка – шеген

Футеровка кислая – қышқылдық шеген

Футеровка набивная – толтырмалы шеген

Футеровка основная – негізгі шеген

Қорамсауытқа әбден толып болған металл суынып, қатая бастайды. Осы кезеңде құймакесектің денесі мен ішкі құрылымы қалыптасу үрдісі жүреді. Қазіргі замандағы теорияларға сәйкес металдың макро– және микроқұрылымы, сонымен қоса ішкі және сыртқы ақауларының қалыптасуы осы екі кезеңдегі физика–химиялық үрдістердің нәтижесі ретінде қарастырылады. Бұл кезеңдердегі үрдістер жиынтығын металдың құйылуы және кристалдануы үрдістері деп атайды. Осы үрдістерді сырттай бақылап және зерттеп қана қоймай оларды белсенді түрде басқару, соның арқасында оларды керек бағытта жүргізуді мақсат тұтып құю және кристалдандыру деп аталды.

Құю үрдісінің өзі шөміштен ағу және қорамсауытты толтыру сияқты екі кезеңнен тұрады. Ал, сифонды құю кезінде осы екі кезеңнің аралығында сұйық металл құю жүйесінің арналарын бойлап ағады. Осы кезеңдердің барлығында да металл ағыны сапалы түрде жүруі керек. Бұл негізінен гидродинамикалық заңдылықтарға бағынады.

Күрделі физика–химиялық үрдістер кристалдану кезеңінде орын алады. Басты назар аударатыны кристалдану үрдісінің өзі металдың суыну, қатаю және кристалдық құрылымының қалыптасу үрдістеріне бөлінетіні. Ерекше көңіл бөлетін үрдіс – металл бойында сан–алуан ақаулар түзілуі. Осы пәнді оқудағы негізгі мақсат құю және кристалдану кезіндегі үрдістерді дұрыс жүргізе отырып металл бойындағы ақауларды болдырмау жолдарын таба білу.

Құю және кристалдандыру үрдістерінің металдың өзіне және одан алынатын бұйымдардың сапасына тигізер әсері зор. Құю мен кристалдандыру кезінде металдың пішіні, ішкі құрылысы (микро– және макроқұрылымы), сыртқы беті қалыптасады. Ал, бұл айтылғандардың металдың қасиеттеріне тікелей байланысы бар.

Пештен шыққан металды құю әдістерінің екі түрі бар: қорамсауытқа құю және үздіксіз құю. Соңғы әдісте кристалдандырғышқа құяды. Қорамсауытқа құю әдісінің үстінен құю және сифонды құю деген түрлері болады.

Балқыған металды құю және кристалдандыру кезінде жүретін үрдістер алуан түрлі. Шөміштен ағызу және қорамсауытты (қалыпты) толтыру кезінде гидродинамикалық, жылуфизикалық, ал кристалдану кезінде жылукинетикалық, диффузиялық, физика–химиялық, фильтрациялық, деформациялық үрдістер бір–бірімен ұштасып, қабаттасып жүріп жатады.

Бұл пәндегі негізгі түсініктер құю, суыну, қатаю және кристалдану болмақ. Құю үрдісі шөміштен ағызу мен қорамсауытты толтыру кезеңдерінен тұрады. Кейбір әдістерде шөміштен құйылған металл қорамсауытқа жету үшін құю жүйесі арқылы ағады.

1. Казахстанские и французские дипломаты подписали важные документы.

2. У наших детей хорошие друзья.

3. Они позвонили мне.

4. Я перевела им текст.

5. 21 ноября – День работников сельского хозяйства.

6. Давайте, я напишу протокол.
VСӨЖ тапсырмасы
1. Жаңа сөздерді жаттаңыз.

Футеровка – шеген

Футеровка кислая – қышқылдық шеген

Футеровка набивная – толтырмалы шеген

Футеровка основная – негізгі

Фабрика обогатительная – байыту фабрикасы

Факел – алау

Усадка – шөгу; отыру

Ликвацияны екі түрге бөліп қарастырады:

1) кристалл ішіндегі (дендриттік) ликвация (кейде микроликвация деп атайды) – бір орталықтан өсіп шыққан микротүйіршік аумағындағы химиялық әркелкілік;

2) аймақтық ликвация (макроликвация) – құйманың макрокөлемін тұтастай қамтитын немесе оның жекелеген бөліктеріндегі химиялық құрамның әркелкілігі.

Ликвациямен күресу шараларына құйманың суыну жылдамдығын көбейту арқылы макрокөлем бойынша химиялық біркелкілікке қол жеткізу, компоненттердің тығыздығы бойынша бөлінбеуі үшін балқыманы араластырып отыру, дендриттік ликвацияны жою мақсатымен гомогендендіре (диффузиялық) қыздырып жұмсарту жатады.

Мен өмірде көп нәрсені істей алмаймын. Менің шешем неміс. Атам жақсы адам. Осы менің айтарым. Бәріміз бірге барайық. Балық суда тез жүзеді. Екеуі өте жақсы дос еді. Бесеуміз үйден ерте шықтық. Осы жолы қызылдар жеңсе, ақтар келесі жолы жеңер. Бай кедейді түсінбес. Алыс жақын болды. Көп күлген бір жылар.

Смешивание – араластыру

Стопор – тоқтатқыш

Структура – құрылым

Сырье – шикізат

Сырье вторичное –қайтарма шикізат

Сталь листовая – қаңылтыр болат

Сталь низкоуглеродистая – төмен көміртекті болат

Литье –құю

Лом –сүймен(сынық)

Металдар мен олардың қорытпаларының агрегаттық күйіне қарай шөгуді үшке бөледі:

– сұйық күйдегі шөгу құю температурасы мен кристалдана бастау температурасы аралығында жүреді;

– сұйық–қатты күйдегі шөгу кристалдану температурасында немесе кристалдану интервалында жүреді;

– қатты күйде шөгу кристалданып болу температурасы мен қоршаған орта температурасы аралығында өтеді.

Темір–көміртегі қорытпаларында (болат пен шойында) қатты күйдегі шөгуді тағы екі түрге – перлитке дейінгі (аустениттік) және перлиттен кейінгі шөгу деп бөледі. Перлитке дейінгі шөгу солидус температурасынан эвтектоидтық түрлену температурасына дейін, ал перлиттен кейінгі шөгу эвтектоидтық түрлену температурасынан бөлме температурасына жеткенше жүреді.

Шөгу үрдісін тежеуші факторлардың әсеріне байланысты еркін және тежеулі шөгу деп екі түрге бөліп қарастырылады. Еркін шөгудің шамасы үлкен болады. Шөгуді тежеп отыратын факторлар – механикалық және термиялық факторлар деп танылады. Механикалық факторлар қатарында шөгуге кедергі жасайтын тым қатты тығыздалған қалып қоспасы мен өзекше және қорамның айқыш қаңқасы бар. Термиялық кедергі келтіруші болып құйманың әр бөлігінің әртүрлі жылдамдықпен суынуы табылады.

Құйманың қалыптасу үрдісінің әр кезеңдеріндегі шөгуден басқа оған кері бағытта болатын қорытпа көлемінің үлкею құбылысы да кездесіп тұрады. Көбіне шөгу басталар алдында жүретін бұл үрдісті шөгу алдындағы ұлғаю деп атайды. Сұр шойындарда бұл графиттену нәтижесінде 0,3–0,6%, қоспаланған болаттарда карбидтердің бөлінуінен 0,1–0,6%, түсті металдарда араласқан газдардың бөлінуі салдарынан 0,1–0,25% іштен керілуімен байланысты болады. Шөгу алдындағы ұлғаю теріс таңбалы шөгу ретінде қарастырылып есепке алынады.

келтір

4. 
   1. Жаңбыр жауып тұр. 2. Көше қараңғы. 3. Шатырлы ақ үйдің қабыр -
   

ғы еді. 5. Мұнда Дүйсеннің еңбектес досы келген. 6. Мен биыл он сегізде -

мін. 7. Жер беті аппақ. 8. Мен де айтарым сол. 9.Сізде көлік қанша?
3-жаттығу. Бастауыш пен баяндауыштарды теріп жазыңыз.

Мына бөлмеде інілерім шахмат ойнап жатыр. Болат жұмыстан үйге жаяу қайтты. Біз кітапханада кітап іздеп жүрміз. Сауда үйінен керекті заттарды аламыз. Данияр дүкеннен азық-түлік алады. Студенттер жаттығуды дұрыс жазып отыр. Менің ұйқым келді. Олардың киноға барғысы жоқ. Сондықтан үйде қалады. Алма алманы асықпай же.

Ердің сыншысы - .… Ерді намыс .… Өнерлінің өрісі …. Көп сөз - …, аз сөз - …. Жердің сәні …. Ата көрген …, ана көрген .…

1. 
   Жаңа сөздерді жаттаңыз.
   

Флюс – қождама

Футерование – шегендеу

Хладноломкость – суықта сынғыштық

Хромирование – хромдау

Хрупкость –морттық

Цементация – цементациялау

Цинк – мырыш

Чугун – шойын

2. Мәтінді мазмұндаңыз.

Қысыммен құю. Қысыммен құю әдісінде балқыманы баспақ–қалып деп аталатын металл қалыпқа құяды. Бұл әдісте қалыпты балқымамен толтыру мен құйманың қалыптасу үрдістері ауырлық күшінен артық болатын қысым күшімен орындалады. Құйма жасау үшін суық және ыстық баспалау камерасы бар қысыммен құю машиналары қолданылады. Суық камералы машиналардағы баспалау камерасы көлденең немесе тігінен орналасады.

Басқаларынан жиі қолданылатын суық көлденең камералы машиналардың баспақ–қалыбы қозғалмайтын және қозғалатын екі жартықалыптан тұрады. Біріншісі қозғалмайтын тақтаға ал екіншісі қозғалатын тақтаға бекітіледі. Баспақ–қалыптарды суытып отыру үшін су жіберетін арналары болуы мүмкін. Құймадағы қуыстарды алуға арналған металл өзекшелер әдетте қозғалатын жартықалыпта орнатылады. Құм өзекше ешқашан қолданылмайды, себебі қысыммен құйылған металдың қатты ағыны оны шайып кетеді. Құйманы қалыптан шығару үшін арнаулы тақтаға бекітілген итергіштер қарастырылған.

Абайдың жасы он үшке толған еді. Бірақ, ғажап! Басқа балалардай емес, үйден көп шықпайды. Ол әжесі Зере мен шешесі ұлжанның қызық әңгімелерін тыңдайтын. Абай әңгіме, ертегі, аңыздарды жалықпай, ынтыға тыңдауға бар. Оның әжесі шебер әңгімеші еді. Әңгімесін қызықтырып айтады.

Абай әжесі шаршаған кезде шешесіне әңгіме айтқызатын. Анасы Ұлжан ұзақ жырларды, айтыстарды, өсиет, әзілдерді жатқа айтатын.

(М. Әуезов)

1. 
   Жаңа сөздерді жаттаңыз
   

Степень дробления –ұсақтау дәрежесі

Стойкость – тұрақтылық (төзімділік)

Штамп – қалып

Олово –қалайы

Окисление –тотығу

Отжиг –жұмсарту

Отливка –құйма

2. 
   Мәтінді мазмұндаңыз.
   

Әртүрлі болып келетін біліктердің барлығына бірдей қойылатын ортақ талап – олардың беткі жұмыс қабаты тозуға және ыстыққа тұрақты, ал ортаңғы бөлігі мен мойыны тұтқыр, берік болуы керек.

Илемдеу біліктері қоспаланған және қоспаланбаған болаттардан да жасалып жүргенімен, басым көпшілігінде шойындардан алынады.

Шойыннан жасалған біліктердің көлденең қимасын құрылымына қарай үш аймаққа бөлуге болады:

1. 
   сыртқы ақ шойынды аймақ перлит пен цементиттен тұрады;
   
2. 
   өтпелі жартылай шойын аймағы перлит, цементит және графиттен тұрады;
   
3. 
   ортаңғы сұр шойын аймағы – бос жатқан цементиті жоқ аймақ.
   

Біліктердің жалпылай беріктігі ағартылған беткі қабат пен өтпелі аймақтың қалыңдықтарына тәуелді. Тозуға тұрақтылығы жеткілікті дәрежеде болуы үшін беткі қабат қатты болуы шарт. Өтпелі аймақ болса, ондағы металл ортаңғы бөлікке қарағанда морт сынғыш келеді. Сол себепті, біліктің тозуға тұрақтылығы мен үлкен күштерге қарсы беріктігін қамтамасыз ету үшін өтпелі аймақтың қалыңдығы барынша аз болуы көзделеді. Мұндай біліктердің сапа көрсеткіші ретінде мынадай қатынас алынған

Мен таңертең сағат жетіде тұрамын. Сағат жетіден он бес минут кеткенде жуынып, дене шынықтыру жасаймын. Сағат жеті жарымда таңертеңгі асымды ішемін. Сағат сегізге он бес минут қалғанда мектепке келемін. Сабақ сағат сегізде басталады. Алты сабақ сағат 13:30 бітеді. Сабақтан шыққасын кітапханаға барамын. Кітапханада асхана бар. Сол жерде тамақтанып алып, оқу залына барып сабаққа дайындалуға кірісемін. Кітапханаға уақыт көп кетеді. Үйге сағат 18:30 –да келемін. Сағат 20:00-ге дейін кешкі асымды ішіп боламын. Мен ұйықтауға сағат 23:00-де жатамын.

Закалка –шынықтыру

Закалка в воде –суда шынықтыру(суару)

Известняк –әктас

Изложница –құймақалып

Гибка – ию

Вытяжка с утонением –жұқартып кермелеу

Вязкость металла –металл тұтқырлығы

Вагранка – шойынпеш

Баланс тепловой –жылулық баланс

Қорытпалардың тығыздығы жасалатын бұйымның массасын анықтайды. Ол көп есептеулерге қолданылады. Егер тығыздығы төмен болса кейбiр қоспа заттар балқыма бетiне жиналып қожға араласады және тотығып кетедi. Тығыздығы жоғары, ауыр компоненттер пештiң түбiне шөгiп, толық балқымай қалу қаупi туады.

Металл балқып қаттыдан сұйыққа өткенде оның көбiнiң тығыздығы өзгерiп 3–5%–ға азаяды. Кейбiр металдар– Si, Bi, Ga, Sb, Ge сияқтылар – керiсiнше тығыздықтарын 1–5%–ға көбейтедi. Қорытпалар қалыпқа құйғаннан кейiн жылуын жоғалтып суи бастайды да тығыздығы керiсiнше өзгередi. Осының нәтижесiнде көлемi азайып шөгу құбылысына әкелiп соғады. Шөгу үрдiсiн дұрыс бағыттамаса құйма бойында шөгу қуыстары мен шөгу кеуектiлiгi деген ақаулар пайда болады.

Диффузия балқыма бойындағы компоненттердiң бiркелкi таралып орналасуы үшiн маңызды. Диффузия арқылы таралу бiрнеше миллиметр шамасында ғана болғандықтан балқыманы араластырып отыру жиi қолданылады.

Қайнау температурасы деп металдың буының қысымы атмосфералық қысымға (1,01·10⁵ Па) тең болатын температураны айтады. Балқу температурасында буының қысымы өте үлкен болғандықтан Zn, Mg, Mn, Cr тез қайнап ауаға ұшып шығындалады. Осындай ұшпа заттарды алдымен лигатура түрiнде дайындап алып барып балқымаға қосады.

Балқыманың электр кедергiсi оны индукциялы пештерде балқыту мүмкiндiлiгiн анықтау үшiн маңызы бар. Себебi осындай пештерде жылу энергиясы балқыманың бойындағы құйынды токтардың әсерiнен бөлiнедi.

Металдардың меншiктi балқу жылуы бiр–бiрiнен тым алшақ жатады. Pb – 24·10³ Дж/кг болса Al – 400·10³ Дж/кг, Si тiптi одан да көп 1800·10³ Дж/кг. Бұл қай металды балқытуға қанша жылу энергиясын жұмсау қажеттiгiн анықтайды. Құйманың суып, кристалдануы кезiндегi есептеулер үшiн металдың жылу сыйымдылығын, жылу өткiзгiштiгiн де бiлу керек.

Жалпы алғанда, балқу температурасына жақын температураларда қатты металл мен сұйық балқыманың физикалық қасиеттерi бiр–бiрiне жуық шамада болғандықтан сұйық металдың құрылымы да қатты металдың құрылымына ұқсас келетiнi дәлелденген. Сұйық балқыманың бойында қатты металдың кристалдық құрылымы сияқты тәртiппен орналасқан атомдары бар жекеленген микротопша шоғырлары кездесiп тұрады. Оларды кластер деп атайды. Темпрература көтерiлген сайын кластер саны азая түседi.

Балқымалардың газдармен, отқа төзiмдi материалдармен әрекеттесуi.

Балқыту технологиясы үшiн балқыманың қоршаған орта газдарымен әрекеттесу түрi маңызды болады. Осы әрекеттесудiң үш түрi бар. Бiрiншiден, балқыма мен газдың бiр–бiрiне бейтараптығының арқасында ешқандай әрекеттесу болмауы мүмкiн. Екiншiден, газ бен металл химялық қосылыс түзiп әрекеттесуi ықтимал. Үшiншi әрекеттесу түрiнде газдар балқыма бойына ерiтiндi түзiп енуi мүмкiн.

Ең қолайлысы газ бен металдың өзара әрекеттеспеуi. Мысалға кез–келген металл түрi мен инерттi газдар аргон, гелий және басқалардың жүйесiн алуға болады. Осындай ортада жүргiзiлетiн балқу кезiнде металдың шығыны да, оның газ өнiмдерiмен ластануы да болмайды. Егер газ бен балқыма өзара химиялық қосылыс жасаса, онда балқыма оксид, нитрид сияқты қосылыстардың қатты түйiршiктерiмен ластанады. Мұндай әрекеттесудiң алдын–алу үшiн газ қысымын қосылыстың диссоциациялану (ыдырау) қысымынан төмен ұстау керек.
1-жаттығу.Оқыңыз. Сөйлемдерден анықтауышты табыңыз.

1. Сөзді жылдам жазу тәсілін стенография дейді. 2. Арменияда Шане Церумян ойлап тапқан стенографияның жаңа жүйесі қолданыла бастады. 3. Мұзды мұхиттан соққан суық желді осы қалың орман бізге өткізбейді. 4. Тайганың қары қалың болады. 5. Біздің еліміз бай әрі күшті ел.

Түркістан. Әр халықтың қадір тұтатын жері, бас иер мекені бар. Біздің қазақ халқының сондай қасиетті жері – Түркістан қаласы. Түркістан - тек қазақ халқының емес, бүкіл түркі халықтарының рухани орталығы. Түркістан қазақ хандығының мемлекет болып қалыптасуына тікелей ықпал етті, халқымыздың рухани және саяси орталығы болды. 12 ғасырда көне Иасы шаһарында Қожа Ахмет Иассауи дүниеге келді. Ол әлемге белгілі философ, ақын, жазушы адам болды.

1. 
   Жаңа сөздерді жаттаңыз.
   

автомат литейный – құю автоматы

автопогрузчик – автотиегіш

агрегатные состояния вещества – заттың агрегаттық күйі

адсорбционная вода – адсорбциялық су

азотное кипение – азот қайнауы

активизаторы – белсендіргіштер

алюмосиликатные огнеупоры – алюмосиликатты отқа төзімділер

анодирование – анодтау

2. Мәтінді мазмұндаңыз.
Металдар мен қорытпалардың физикалық қасиеттерi. Балқымалардың газдармен, отқа төзiмдi материалдармен әрекеттесуi

Металл қорытпаларының құрамына негiзгi компонент, қоспалаушы элементтер, модификаторлар және қосынды заттар кiредi. Қатты күйдегi қорытпалардың бойында осы айтылған компоненттер өзара қаттты ерiтiндi, механикалық қоспа, химиялық қосылыстар түзедi.

Металл қорытпаларды сұйық күйде балқымалар деп атайды. Балқымалар өте көп майда түйiршiктер iшiнде қалқып жүретiн сұйық түрiндегi күрделi жүйе болып саналады. Құрылымы микрогетерогендi болып есептеледi.

Қорытпалар қара және түстi болып екiге бөлiнедi. Қара металдар қорытпалары бiр ғана металл – темiр негiзiнде алынады. Олар шойындар мен болаттар. Түстi қорытпалар көбiне мыс негiзiнде (қола, жез), алюминий, мырыш, магний және басқа түстi металдар негiзiнде дайындалады.

Технологиялық қасиеттерiне қарай қорытпалар тағы да илемделетiн (деформацияланатын) және құйылатын болып жiктеледi. Алдыңғылары илемдеу, соғып өңдеу, таптап қалыптау арқылы өңдеуге арналса, соңғылары қалыпқа құйып құйма алуға арналады.

Құйма жасауға арналған қорытпаларды дайындау технологиясы алынатын құйманың сапасын қамтамасыз етiп, өзi қарапайым және сенiмдi, жұмсалатын материалдарды және энергия көзiн үнемдi пайдаланатын, қоршаған ортаға және жұмыскерлердiң денсаулығына зиянсыз болуы керек.

Осындай қорытпа дайындау технологиясын әзiрлеу үшiн сұйық металдар мен қорытпалардың физикалық және физика–химиялық қасиеттерiн бiлу керек.

Ең маңызды деген физика–химиялық қасиеттерi металдардың балқу температурасы, тығыздығы, динамикалық тұтқырлығы, диффузия, қайнау температурасы, электр кедергiсi, жылу сыйымдылығы, жылу өткiзгiштiгi, балқу жылулығы болып табылады.

Металдардың балқу температурасы бойынша отын немесе энергия түрiн, қыздыру тәсiлiн анықтайды. Сонымен қатар балқымаға салатын әртүрлi қоспалардың температурасын бiлген дұрыс. Оңай балқитындар қожға араласып кетсе, қиын балқитын заттар балқу үрдiсiн созып, металдардың тотығып бұзылуына әкеледi. Ең дұрысы олардың балқу температурасы балқыманың балқу температурасына жақын болғаны. Олай болмаған жағдайда бұл қоспалар лигатура түрiнде алдын–ала дайындалып қояды.
1-жаттығу. Оқыңыз. Аударыңыз. Бірыңғай мүшелерді тауып, қандай сөйлем мүшесіне қатысты екенін айтыңыз.

Енді бір сәт Маңғыстау түбіндегі шежіре, аңыздар, айбынды батыр, атақты күйші, ақындар төңірегінен қызықты сырлар шертеді. Мұндағы босаға, есік, кереге, уық сырлы желбақан мүлгіп қалған еді. Ауа тұп-тұнық, тап-таза, жібектей жұмсақ. Ұлпан туған ауылына келсе, әке-шешесінің ескі үлкен қоңыр үйі тігулі, бар-жоғы төселулі екен. Оларды бастап келген адам да семіз, биік келген, қара-торы жүзді, қиғаш қас, қара сақалды, қысық көзді Ораз. Көркем шығармада жазушы әдеби кейіпкердің портретін, кәсібін, туып-өскен жерін, адам басындағы күйінішін-сүйінішін суреттейді. Жалаң бас, жалаң аяқ, көйлекшең ғана қалпыммен тысқа шықсам, жаңбыр да нөсерлей төпеп тұр.

Сізде пияз және картоп бар ма?

Иә, бәрі бар: ... да, ... та, ... де, ... да, ... те бар.

Бағалары ... ?

Пияз - ..., сәбіз ..., ... жүзім.

Жеміс – жидектен не бар?

..., ..., ..., ..., ... ғана әкелдік.Бағасы базардағыдан көп арзан. .... .

Екі келі жүзім ..., үш келі... беріңізші. Қайда төлеуім ... .

... төлеңіз. Салатын сізде бар ма?... бар.

Сіздерде ... шырыны жоқ па?

Бар. Жүзім шырыны, ... шырыны және....шырыны бар.

Алма шырыны .... ма?

.... орай, алма шырыны жоқ.

Мен ..., ..., ..., ..., алайын деп едім.

Бірінші қабатқа түсіңіз, сондағы бөлімдерден алыңыз.

XI СӨЖ тапсырмасы
1. Жаңа сөздерді жаттаңыз.

армирование отливок – құйманы бекемдету

баланс металла – металл балансы

барабанный ковш – даңғыра шөміш

бегуны – жүгірткілер

белый чугун – ақ шойын

благородные металлы – асыл металдар

брикетирование – кесекшелеу

бринелля метод – бринелль әдісі

бронза – қола

Бұл конструкциясы бойынша оңай електер. Олар бірдей және параллель өзара тең арақашықтықта бекітілген оттықтар (колосник) қатарынан тұрады. Оттықтар (желтартқыштар) ендерінің арасындағы саңылау 50 мм-н кем емес. Оттықтар арқалық қалыбының қимасынан жасалады. Оттықты електің өлшемдері құрылымды болып таңдалады. Ені В; құрғақ кендер үшін елеуіштің көлбеу бұрышы 38...50град, егер кенде болса, онда көлбеу бұрышы 5...10 градқа дейін артып өзгереді; електің ұзындығы елеудің өнімділігі мен тиімділігіне тәуелді болып алынады, әдетте L=2B, бірақ 6 м-ден аспайды.

Қозғалмайтын оттық електердің елеу тиімділігінің 50...60% құрайды.

Қозғалмайтын оттық електерді ұнтақтаудың 1 кезенінің алдында бастапқы кеннің ірі елеулері үшін қолданады.

Утром шел дождь. Трава была мокрая. Солнце зашло за горы. Мы не спешили. Солнце светило ярко. Днем дождя не было. Аскар пришел в университет рано. Он подготовился к первой лекции. Выпал снег. Похолодало.

Мақсат әнді жақсы айтады, ... .

Жангелді әрі реңді, ... .

Қоңырау соғылды да, ... .

Шыңғыс қазақ әндерін де көп біледі және ... .

Қонақта төрде ақсақалдар отыр және ... .

Мына баланың ойы да жақсы, ... .

Алматының жазы да әсем, ... .

Мен мектепті бітірдім де, ... .

Аспирантурада оқыдым және ... .

Қажетті сөздер: төменде жас жігіттер жайғасқан, қысы да ғажап, әрі домбыраны тартады, орыс әндерін де жақсы орындайды, ісі де жақсы, әрі салмақты, сабақ басталды, институтқа түстім, студенттерге сабақ бердім.

XII СӨЖ тапсырмасы

1. 
   Өткен сөздерді пысықтау
   

Футеровка кислая – қышқылдық шеген

Футеровка набивная – толтырмалы шеген

Футеровка основная – негізгі

Фабрика обогатительная – байыту фабрикасы

Факел – алау

Чугун ковкий –күйдіріліген (қыздырылған) шойын

Чугун серый –сұр шойын

Футеровка – шеген

Футеровка кислая – қышқылдық шеген

Футеровка набивная – толтырмалы шеген

Футеровка основная – негізгі шеген

Усталость – қажу

Установка дробеметная – бытыраатқыш қондырғы

Фабрика агломерационная – агломерациялық фабрика

Фильтр – сүзгі

Шамот – қышқақ

Чугун с шараовидным графитом (высокопрочный) – шар тәрізді графитті шойын(беріктігі жоғары)

Шихта шикіқұрам

Шихта металлическая – металдық шикіқұрам

Шлиф – ыспа

2. Мәтінді мазмұндаңыз.
Ұсату. Кенді алу тәжірибесінде кен орындарын өңдеу үшін жер асты және ашық әдістерін қолданады.

Барлық байыту әдістері минералды шикізаттың белгілі дайындығын талап етеді. Оның кесектерінің ірілігін кішірейту мақсатында.

Жер асты алудың кесектерінің максималды өлшемдері 250...650 мм, ал ашық алу кезінде 1500 мм – ге дейін жетеді. Әр байыту үрдісіне бастапқы материалдың оптималды ірілігі болады, сондықтан барлық кендер алдын ала ұсатылады.

Ұсату – қатты заттардың кристалдарының ішкі әрекетінің күшін өтеп, ішкі күштің әсері арқылы бұзу барысында кен кесектерінің өлшемдерін кішірейту үрдісі. Ұсату кезінде ірілігі 5 мм – ге дейін жететін өнімдер алынады. Ұсату үшін әртүрлі конструкциялы ұсақтағыштар қолданылады. Ұсату үрдісі құрғақ әдіспен (негізгі) және сулы әдіспен (глиналы кендерге) жүргізіледі.

Кенді дайындау үрдістерінің ақысы капиталды салымдар мен эксплуатациялы шығындардың 50%-ын құрайды. Санаулар бойынша, әлемдегі электр энергиясының жиырмадан бір бөлігі қатты заттарды ұсатуға және ұнтақтауға жұмсалады.

Ұсату кезінде түйіршіктердің хаостық бұзылысы жүреді, соның әсерінен пайдалы минералдардың қайта ұнтақталуы болады. Бұл зиянды, себебі осы кезде энергия артық қолданылады және жұмсақ, морт кендер қатты шламдалынады, құрылғылардың өнімділігі төмендейді. Шламның болуы (0,1 мм-ден кіші) келесі байыту үрдістеріне кері әсерін тигізеді, қосымша металлдардың қалдықтармен жоғалуына және концентраттарды ластайды.

1. 
   _______________, _____________ .
   
2. 
   _______________ де _______________.
   
3. 
   _______________ де ___________, _____________ да ___________.
   
4. 
   _______________, әрі __________________.
   
5. 
   _______________ , ____________________.
   

Ол-қызына екі пікірді сіңіруге қатты тырысты: бірі-бұлжымайтын тұрақтылық, екіншісі-айнымайтын махаббат (С.М.)3. Розаның үстінде қолпылдаған кең ескі куртка, басында ақ орамал тартқан, қолында сырлы кішкене бидон (Т.Досп.). 5. Шыңдалған рельстің өң бойын кезек-кезек қараймын,-көзге түсетін ештеңе жоқ: серіктерім де қарайды,-олар ештеңе көре алмайды (С.М.). Оқушылары әр қилы: әйел, еркек, үлкен, кіші, бала-бәрі аралас (Ғ.Мұст.). Ұсыныс сол: сөз өздеріне берілсін (М.И.).

... , бірақ ол кешігіп келді.

... , сонда да тапсырманы жақсы орындады.

... , бірақ жұмысты уақытында орындады.

... , сонда да жауабы дұрыс болды.

... , бірақ ол көп көмектесті.

... , бірақ суға шомылдық.
4-жаттығу. Мына сөйлемдерді аяқтаңыз.

Қыс түсті, бірақ ... . Біздің оқытушымыз өте қатал, бірақ ... . Күн жылы болды, сонда да ... . Қазақ тілі қиын, бірақ ... . Жолдасым ауырып қалды, сонда да ... . Ол тез жазады, сонда да ... .

1. Жүріп келе жатқанымызға жарты сағаттай болды, ... . 2. ... алайда тағы бірнеше күн жаттығу жасауымызға тура келді. 3. ... машина орнынан қозғалмайды. 4. ... , - Сейтен үйінде жоқ болып шықты. 5. ... , дегенмен Әйткен бұған мойыған да, ренжіген де жоқ. Сапардың мына сөзі Жарқынның намысына тиді, сонда да ... .

1. 
   Өткен сөздерді пысықтау
   

Чугун ковкий –күйдіріліген (қыздырылған) шойын

Чугун серый –сұр шойын

Футеровка – шеген

Футеровка кислая – қышқылдық шеген

Футеровка набивная – толтырмалы шеген

Футеровка основная – негізгі шеген

Юбка – етек

Топливо - отын

Угар – металдың азаюы

Углерод – көміртек

Топка – оттық

Штейн белый – ақ штейн

Сплав – қорытпа

мұғалім - учитель

үйленгенмін - женат

отбасы - семья

жұбай -супруг (супруга)

үйленбегенмін - не женат

ажырасқанмын - разведен

әскери қызметке міндеттімін - обязан к воинской службе

әскери қызмет - воинская служба

қосымша мәліметтер - дополнительные сведения

мекен-жай - адрес

туу - родиться

оқу - учиться

қызмет - должностъ

қызметкер - служащий

маман - специалист

мамандық - специальность

бөлім - отдел

беттеу - верстка

Байыту өнімдерін сорғыту дегеніміз олардан суды (ылғалды) жою үдерісі. Көптеген жағдайларда байыту су ортасында жүзеге асырылатындықтан, онда өңдеу өнімдерінде әртүрлі себептер бойынша жоюға қажетті көп ылғал болады (70...90% дейін). өнімдерде судың бар болуы олардың тасымалын және сақтауын қымбаттатады, сусымалдығын төмендетеді, қысқы уақытта қату ықтималдығын жоғарлатады. Сорғыту кезінде алынатын айнымалы сулар деп аталатын технологиялық үдеріске қайтады, не таза судың шығының және ағын сулармен қоршаған ортаның ластануын төмендетеді. Қазіргі кезде түсті металлургия кәсіпорындарында өнеркәсіптік жабдықтауда айнымалы су үлесі орташа 70...80% құрастырады.

Қазіргі байыту фабрикалары жылына 100 млн. кубометр суға дейін тұтынады, өйткені 1 т өңделетін рудаға судың шығыны гравитациялық фабрикаларда 12 м³ дейін, флотациялық фабрикаларда – 5 м³ дейін құрастырады.

Байыту фабрикаларындағы руданы өңдеудің принципиалды сызбасы 1 суретте ұсынылған.

Сорғытудың бір жұтымы ішінде барлық артық ылғалды жою мүлде болмайды. Бұл минералды бөлшектердің үстіндегі ылғал әртүрлі күштермен сақталатынымен байланысты: химиялық, физикалық және капиллярлық.

Өнімдердегі бар ылғалды сыртқы және ішкі ылғал деп бөледі. Химиялық күштермен ұсталынатын ішкі ылғалды, минералдың кристалл торындағы ылғалды айтады. Ылғал кристаллдық (Н₂О молекулалар түрінде болады, мысалы CuSO₄·5H₂O, Zn SO₄·7 H₂O) және конституциялық (ОН иондар түрінде бар болады, мысалы Al(OH)₃, Ca(OH)₂, Cu₂[CO₃](OH)₂) ылғал деп айырылады. Осы қоспалардан ылғал сәйкесінше 300°С-ден 1000°С-ге дейін температура кезінде материалды қүйдіру немесе қыздыру кезінде жойылады. Ылғалды гигроскопиялық, қабыршақты, капиллярлық және гравитациялық деп бөледі. Гигроскопиялық ылғал гигроскопиялық материалдармен су буларын адсорбациялау нәтижесінде болуы мүмкін (диаметрі <10^-8 см жұқа кеуектердің бар болуы кезінде). Оның үлесі әдетте көп емес. Қабыршақты ылғал қатты және су бөлшектері арасында молекулярлық тартылыс күшімен сақталады, ол гигроскопиялық ылғалмен салыстырғанда, бөлшектерді одан әрі қалың қабатпен қаптайды. Капиллярлық ылғал капиллярлық күштермен сақталады және диаметрі >10^-8 см кеуектерде капиллярлық қысым күшінің әрекетімен қозғала алады. Капиллярлық ылғал бөлшектер ішіндегі кеуек және қатты бөлшектер арасындағы кеуекті жартылай немесе толық толтырады, мысалы гидрометаллургиялық өңдеуден өткен материалдарда.

Қазіргі кезде отандық тауарларға сұраным жоғары,сондықтан … .

Шағын бизнесті құруда өзіңізге сеніңіз, сондықтан … .

Ауданның әкімі газет тілшілерімен кездесті,сол себепті … .

Ауыл адамдары шағын бизнес ұйымдастырмақшы,сол себептен … .

9. СӨЖМ кеңес беру графигі (СӨЖМ СӨЖ –дің 25% құрайды)