Бағдарламасының титулдық пму ұс н 18. 4/19 парағы (syllabus) Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

1. 
   Б. Адамбаев «Халық даналығы», Мектеп, 1976
   

3.Б.Адамбаев. «Қазақтың шешендік өнері».1984ж

4.Б.Адамбаев. «Халық даналығы».1976ж

5.М.Тілеужанов. «Ел әдебиеті»

6.Ә.Табылдиев. «Халық тағылымы»
№ 11 № Тәжірибеліқ сабақ

Шешендік даудың түрлері

Тапсырма

Сұрақтар

1. 
   «Жесір дауы» дегеніміз не?
   
2. 
   «Ер дауы» туралы бірнеше әңгіме айтыңыз
   
3. 
   «Мал дауы» дегенді қалай түсінесіз?
   
4. 
   «Ар - намыс дауы» не туралы?
   
5. 
   «Ар дауы» қандай мәселелерді қарайды?
   

Ұлға тұсау, қызға бұғау болған рушылдық- феодалдық қоғам жағдайында қазақ қауымында дау – шардың көзі болған бір желеу - әмеңгерлік әдет, жесір дауы. Ақсақалдар бас мүжіп, бата оқып отырып әлде кімге «әумин» деген қыз, қалыңмал төленген әйел берісі ағайынның, әрісі рудың меншігіне айналған. Ауыз әдебиетінде сүйгенімен қашқан қызға, жесір қалған әйелге дәмегөй әмеңгерлер арасында болған қиян-кескі айтыс-тартыстарды көрсететін нұсқалар көп.

Ертеде ұлы жүздің бір жесірін кіші жүздің бір жігіті алып қашып, содан барымталасып ел арасы ығыр болады. Осы дауды шешу үшін үш жүздің белгілі билері бас қосады. Сонда ұлы жүз Төле би тұрып:

- Мен ағаның баласымын, жасым үлкен, билікті мен айтамын, - дейді.

Кіші жүз Әйтеке:

- Мен атаның қара шаңырағындағы кенжесімін, жасым кіші болғанымен, жолым үлкен, билік менікі, - дейді.

Орта жүз қаз дауысты Қазыбек би күледі.

- Жылағанды сұрама, - мұңы бар, күлгенді сұра – сыры бар деуші еді. Қазыбек, неге күлдің? – дейді Төле.

- Сендер атадан туысыңды білесіңдер де, өсиетін ұмытқан екенсіңдер, - дейді Қазыбек. – Аталарың ұлы жүзді қолына қауға беріп малға қой, кіші жүзді қолына найза беріп жауға қой, орта жүзді қолына қамшы беріп дауға қой дегені қайда?! Сүрінсем сүйер алдымда ағам, артымда інім бар, билік жөні менікі емес пе?

Бұл сөзге екі жағы да тоқтап төбе билікті Қазыбекке береді. Сонда қаз дауысты Қазыбек шешен былай деп төрелік айтады:

- Уа, Төле! Сен атадан үлкен туасың. Ініңнің бір еркелігін көтермей, жылқысын неге қуасың?

- Уа, жарқыным, Әйтеке! Сен қара шаңырақта қалған еркесің, ағаңның көзі тірісінде жеңгеңді неге ертесің? Сен - Әйтеке, жесірді қайыр! Сен – Төле, жылқыны қайыр!

Бұл мысалдан ағайын арасын ащы, ел арасын ығыр қылған қалың мал - әмеңгерлік әдет қазақ жастары үшін қандай қырсық болғаны аңғарылады. Ұл сүйгенінен, қыз тигенінен ажырап ру салтының құрбаны болғандығы байқалады.

Қазақ халқы «Малым - жаным садағасы, жаным - арым садағасы» деп еркіндігін еш нәрсеге айырбастамаған, ешкімнің құлдығына көнбеген. Атысқанмен атыса, шабысқанмен шабыса жүріп, асты кен, үсті мал, ұлан байтақ жерін жаңа заманға жеткізіп, сенімді қолға, жаңа қоғамға тапсырып тыныс алды, қылышын қынабына салды.

* * *

Жесір дауы күшті ру басылары аз, әлсіз руларды талап-тонап, кейде қонысынан қуып, бейғам елді бүліншілікке ұшыратуға желеу болған. Барымташы батырсымақтар ушықтыратын ондай даулардың аяғы кісі өліміне ұласатын. Балаби елінің бір жігіті Досбол бидің руынан қыз алып қашып елдің тынышы бұзылады. Досбол күш көрсетіп, Балаби жағы Нұра бойына қашып тығылады. Әбігершілікте бір бала суға кетіп өледі. Осы жерде Досбол қуа келіп қызын қайыруды және алып қашқаны үшін айып төлеуді талап етеді. Оған Балаби былай деп қарсы дау айтады:

Бұл арада, біріншіден, жесір дауы жазықсыз елге қандай ауыртпалық болғанын аңғарсақ, екіншіден, дау үшін қандай тапқырлық, шешендік қажет екенін сезінеміз. Қалай болғанда бұл мысалдан өмірдің шындығы, ойдың жүйелілігі және қыз сүйген ұл, сүйіп тиген қыз айыпталмасын деген халық тілегі байқалады.

Қыз туса бата ғып бірер мал өткізіп басын байлап қою қазақ байларының ежелгі салты болған. Бір баласына екі-үш жерден қыз айттырып қою, тіпті салтанат пен байлықтың белгісіне есептелген. Үлкен баласы өлсе, кіші баласының ер жетуіне қаратып бой жеткен келінін уақтылы алмай, малымның өсімі кетеді деп қалың малын да өтемей байлар кедейлерге қысастық жасайтын. Тарақты Таубай шешеннің Сәмекейге айтқан сөзі сондай бір уақиғаны елестетеді. Сәмекей бай Орымбек деген кедейдің қызына құда түсіп «балам жас» деген сылтаумен бой жеткен келінін уақтылы алмайды, не басына рұқсат бермейді. Сонда Орымбектің ағайыны Таубай шешен Сәмекейге былай депті:

- Ей, Сәмекей! Екі бай құда болса арасында жорға жүреді, екі кедей құда болса арасында дорба жүреді. Бір бай, бір кедей құда болса бір дорба зорға жүреді. Қатық ішіп сен жүрсің, қатып – семіп мен жүрмін; ал жесіріңді, тарт кесіріңді. Баламның бағын байлама, жолын бөгеме!

Бұл сөзден бай мен кедей арасындағы таптық қайшылықты, әйел қауымының аянышты халін бағдарлауға болады. Ілгері тілеумен өніп-өсем деп бауырындағы баласын алайын деп отырып атасын сыйламаған байлар матап, мал беріп алған әйелдің қадіріне қалай жетпек?!

Байлардың баласы кедей қыздарын менсінбесе алмайтын, алса да кемсітіп үйге отынмен кіріп, күлмен шығатын күң ғып ұстаған. Ағайын бол, құда бол мал-мүлкі тең емес адамдар арасындағы қарым-қатынас осындай болған.

Елді руға, руды атаға бөліп ру басылар мен ақсақалдар билеп – төстеген елде бірлік, ынтымақ болмады. Бір атаның балаларын екінші атаның тұқымына айдап салу билер мен байлардың өз руларын төңірегінде топтап ұстау үшін қолданған негізгі бір тәсілі болған. Мұның өзі қараңғы халықтың, еңбекші шаруаның назарын таптық күрестен басқа жаққа аударып, теңсіздікті жасырып-жауып келген перде еді.

Оның үстіне ана күндестігін көрген бала да араз болып, күндестікке бейім өседі. Осындай ала ауыздық, рушылдық салдарынан елде адам өлімі жиі болып тұрған. Әдетте, ру тартысы, бай малының барымтасы үшін алдымен кедей-шаруалар күйетін. Күшті ру басылар берешек болса теңдік бермей, алашақ болса, әлсіз рулардан құн алуға құнығып кететін.

Кіші жүз Жараспай елі Қыпшақ Хангелді батырды өлтіріп, құн төлемейді. Ысмайыл деген қарт би тіл мен жағына сүйеніп қыпшақтарға теңдік бермейді. Бір жолы қыпшақтың талапкерлеріне ілесіп жас Балаби барады. Сонда Ысмайыл:

- Бұл – келіннің тойы, кемпірдің өлімі емес; ердің құнын, нардың пұлын даулайтын, ердің арысын, елдің намысын қорғайтын, үлгілі би, үнемді жүйрік айтысатын жер емес пе! Түйенің тайлағы, баланың ойнағындай мыналарың кім? – дейді.

Сонда Балаби тұрып:

- Үш жүздің баласы бас қосқанда Орманбет би айтқан екен: «Ердің құнын жастың жайсаңы даулайды, кәрінің сайтаны даулайды» деп. Сен кәрінің сайтаны болсаң, мен жастың жайсаңымын… деп сөзден тоқыратыпты.

Бұдан дауда ұту үшін ру күші ғана емес, жүйрік ой, жүйелі сөздің де маңызы зор болғандығы сезіледі.

Шешендік дау ұзын сүре айтыс, немесе төрелік-билік сөз болуы шарт емес. Шешендер айтыс-дауда ұзақ сөзбен ұтпайды, бір ауыз тапқыр оймен ұтады. Шешендік дау дегеніміз айтыс үстінде тауып айтылған сол бір ауыз ұтымды сөз. Ол – кейде толғау, кейде төрелік, тіпті кіріспе сөз де бола береді.

* * *

- Ей, Тоқсан би! Менің сөзім пұлсыз, ерім құнсыз болатын не жазығым бар? – дейді. Сонда Тоқсан би:

- Сөзің пұлды, ерің құнды болсын! Әуелі наза кімнен, қаза кімнен? – дейді. Осы бір ауыз сөзден Қазанғап жеңіліп, кінәсін мойындап, құн алудан бас тартады.

Мұнда пәлені кім бастаса, оның салдарына да сол кінәлы деген ой бар. Сонымен қатар Бәсентиінге Керейдің көптік, күштілік көрсетуі де ықтимал. Бәлкім «сөзің пұлды болсын...» деген қарсы бидің қос қыртысты, астарлы сөзіне қарағанда Бәсентиіннің биін керейліктер параға сатып алып қоюы да мүмкін. Өйткені даудың басында-ақ Қазанғап: Не сөзім пұлды болсын, не ерім құнды болсын, екеуінің біріне тынамын дегендей емеурін білдіреді. Бас пайдасы үшін ел мүддесін шеңге, ердің құнын тоңға айырбастап кеткен хандар мен билер де аз болмаған ғой.

Шешендік сөздердің бір сыпырасы мал дауымен байланысты туған. Әсіресе осы мал дауына қатысты сөздер де ру басыларының үстемдігі, мал-мүлік теңсіздігі айқынырақ көрінеді. Болмашы нәрсені сылтау ғып күшті ру әлсіз рулардың малдарын айдатып алып, білсе «барымта», білмесе «сырымта» деп сіңіріп кететін.

Момын деген атаның жүз жылқысын Ебей, Себей деген ұрылар айдап кетеді. Мал иелері артынан сан рет қуып барса да Көкшолақ деген би тіл мен жағына сүйеніп теңдік бермейді. Сонда қуғыншыларға ілесіп барған он екі жасар Досбол:

Қысырында бермесең, Семізінде берерсің.

Буазында берерсің. Өз алдыңда бермесең,

Арығында бермесең, Өнерімді көрерсің, -

деп тепсініп тұрып кетеді.

Сонда Көкшолақ би:

- Мына бала түбі құтқармас, мойнына қосақ, құйрығына тіркеу қосып малын қайырыңдар, - деген екен.

Мал баққан аңқау шаруаны билер, атқа мінер қулар қалай алдап ақысын жейтінін, әлдеқалай ауысқан бір малын қалай еселеп төлетіп алатынын бейнелейтін сөздер бар. Нау дейтін бидің бір ешкісі жоғалады. Ақырында оны сойған ұрысы табылып, төлеуіне екі ешкі берсе алмай айтысып ханға жүгінеді.

-Ешкімнің іші толған лақ еді,

Саусам сүті бұлақ еді.

Қап-қап құрты бар еді,

Қарын-қарын майы бар еді.

Сойсам терісі бұтыма қап еді,

Мүйізі пышағыма сап еді.

Айыр емес нардай көретін едім,-

деп шұбырта жөнеледі Нау.

-Ешкіңнің мақтауын жеткіздің, енді төлеуін айтшы!-дейді төреші.

- Төлеуіне төрт ешкі, Артына жетек,

Айыбына алты ешкі. Өзімен он үш ешкі,

Басына қосақ, Би ақысы бір ат!- дейді Нау.

Момын шаруаның маңдай тер, табан ақысымен тапқан малын байлар мен билер ғана емес, атқамінер пысықай қулар, жылпос ұрылар бірге жескен.

Бір қу мен момын болады. Қу соғымға момынның ту биесін сояды; момын балаларға ермек болсын деп қудың бір лақты ешкісін алады. Ақыры екеуі араздасып, айтысып ханға жүгінеді.

-Рас, мұның байталы ту еді,

Бірақ тумайтұғын қу еді.

Менің ешкімнің іші маңыраған лақ еді,

Бауыры ағып тұрған бұлақ еді...

дейді қу.

Малы бар момын шаруаны көрсе қулар мен ұрылар құда-жекжат болғансып, нағашы-жиен, тіпті сылтау таппаса тамыр-таныс болып, малын құртқанша майлы шектей айналдыратын. Жоғарыда келтірілген мысалда халық сондай залымдықты әшкерелейді, Құлдың тапқаны бидің аузына қалай түсетінін көрсетеді.

Біреудің ақ-адал малын, мүлкін «таныдым» деп тікелей немесе жанама «дәлел» тауып жабысатын, кейде біреудің лақ дауын тоқтыға сатып алатын даукестер бірге болған. Ондай қиянаттарды, әрине, халық жек көреді, ажуасықақ етеді. Кейбір белгілі билердің басындағы сондай «мінезді» мінеп, әшкерелейтін дау нұсқалары сақталған. Қазымбет деген мініскер, істеген бір ерге қызығып Төле би «менің тоғайымның ағашы» деп жала жабады-мыс. Дүңгене деген қарт биге жүгінгелі бара жатқанда оларға бір жылқышы жігіт былай дейді:

Өзің Үйсін Төлесің, Мұнымен қайда барсаң да,

Ақылға кең кемесің. Түбінде сен күйесің.

Жорта қиял қылмасаң, Қапталы қайың, қасы без

Алыстан өзің көресің, Қазымбет қосқан ер екен,

Барғаның бүкір би болып, Қайтсең де иесіне бересің!

Бермесе қисық төресін,

Тілмар шешендігі үшін жоғары бағалап, әрқашан дәріптейтін Төлені халық қиянатын көргенде есіркемейді. Қарапайым малшының атынан дандайсыдың, бұл іспен кімге жүгінсең де сен жеңілесің деп ескертеді және ерді еңбек иесіне қайыруын талап етеді. Осы ер дауының бірнеше варианты бар. Қайсы біріне Қазыбекте араласады. Бірақ кімнің атынан айтылса да төреліктің мазмұны біреу: жалақорды айыптайды, еңбек иесін жақтайды.

Қазақтың жасы үлкенді сыйлау, табысынан сыйлық беру сияқты ежелгі жол – жоралғыларын кейбір ру басылар, ауыл ақсақалдары еңбексіз мал табу, біреудің табысына ортақтасу үшін пайдаланған. Ертеде көш алдынан бір түлкі қашады. Көш басшылар жабыла қуып, бәрі де жете алмай қалып кетеді. Астында жүйрік тайы бар Ізбасты бала түлкіні қуып жетіп, соғып алып, қанжығасына байлап жатқанда «байлансын» деп басқа кісілер келеді.

- Уа, бала! Қанжығаңа байланып жатқаның қалай? Аты жеткен соғатын, жасы үлкен байланатын, бұрынғы ата-бабаңның жолы қайда? – дейді ауылдас ағайындары.

- Алғашқы тырнақалдым еді. Олай десеңіздер, төрешіге бармай ешкімге түлкі бермеймін, - дейді бала.

Көштің байсал тапқаны,

Көкорайға қонғаны.

Даудың байсал тапқаны,

Төрешіге барғаны, -

дейді түлкіден дәмегөйлер.

- Бала! Ата-бабаңның жолына шығып, олжаңды үлкендерге байламағаның қалай? – дейді төреші.

Сонда «тырнақалдым еді» деп Ізбасты баланың қайырған жауабы:

Ойдан қашты бір түлкі, Ағайыннан дұшпан жоқ,

Тоғайға қарай дем алмай. Алдына салып айдап жүр,

Жабыла қуды көп кісі, Бір түлкіні көре алмай.

Бәрі де қалды ере алмай. Ұялып, тақсыр, жүрмеңіз,

Сол түлкіні кім алар, Төресін түзу бере алмай!

Жетіп соққан мен алмай.

Сөйтіп, балаға түлкіні жетіп алумен бірге сөзбен жеңіп алуға тура келеді.

Бұл даудың да бірнеше түрі бар. Соның бәрінде халық бар болсаң көре алмайтын, жоқ болсаң бөліп бере алмайтын бай ағайынды сынайды, әжуалайды. Асылында, тайдың тері, ешкінің шалабы үшін малын бақтыратын, шөбін шаптыратын кім еді? Сол – ағайын. Азамат өлсе «әмеңгерім» деп әйелін алып, үйін жығатын, мал-мүлкін талап әкететін кім еді? О да сол ағайын болатын.

Бұл көріністі патриархалдық-рушылдық қарым-қатынастың баяу да болса біртіндеп ыдырай бастауының нышаны деуге болады.

Таптық қоғамда жан мен мал үшін ғана емес, ар-намыс үшін де айтыс-тартыстар жиі болған. Өйткені бай тап, билеуші топ халықты материалдық қана емес, рухани жағынан да қанап, жаншып келген. Біреу малға, біреу басқа тапшы. Осыған орай қазақ қауымында жарлыны басыну, әйелді қорлау, жалғызды кемсіту сияқты уақиғалар жиі кездесетін. Халық өкілі кезекті сөзге келгенде қатерлі жау, қаһарлы хан алдында да тілін тартпаған, ер шекіспей бекіспейтіндігін, теңдікке жағаласпай жалынып жетпейтіндігін түсінген.

Жағалбайлы Жантай бай есігіндегі жалшысы Қуатбекті жазықсыз сабап басын жарады. Басын қорғап жүргенде Қуатбектің қолы тиіп, Жантайдың тісі сынады.

Жантай өз қылығына қарамай атақты билерді шақырып, Қуатбекті жазалауды талап етеді. Сонда Қуатбек билерге былай дейді:

Жағалбайлы Жантайға Қанжығалы Бөгенбай,

Жалданып ем бір тайға. Қаз дауысты Қазыбек,

Жарытпады асына, Қошқарұлы Жәнібек!

Жара салды басыма. Бірің балға, бірің төс,

Жағаласып жүргенде, Бірің айт та, бірің кес,

Қолым тиді тісіне. Сөзің шекер, тілің бал,

Қаракерей Қабанбай, Ақыретті ойлай кес!

Сонда төрт би кеңесіп «шындыққа өлім жоқ» деп байдың дауын аяқсыз қалдыруға ұйғарды.

Біз Қуатбектің бұл сөзінен жалшылардың жартымсыз жалақысын, олардың асқа жарымайтын ауыр жағдайын және байлардың малайларын қалай қорлайтынын көреміз. Адалдықпен айтылған батыл наразылық қана Қуатбекті арашалап қалады. Билер халықтан қаймығып жазықсыз жанды жазаға кесе алмайды; сонымен қатар Жантай байға айып бұйыруға да бармайды.

Антогонистік таптарға бөлінген қоғамда адамның өмірі бір қалыпта тұрмақ емес. Әсіресе барлық тіршілігі баянсыз дәулетпен, мал шаруашылығымен байланысты қазақ елінде тұрмыс тұрақсыз болған. Бірде бар, бірде жоқ, бірде аш, бірде тоқ тұру қазақ шаруалары үшін әдетке айналған. Ертегі-аңызда екінің бірінен кездесетін «опасыз жалған», «баянсыз дүние» деп өмірден түңілу, торығулар содан туған.

Ар дауы

Ар дауы жеке адамдар арсындағы намыс жыртумен шектелмейді. Жер, жесір, құн, мал дауларының бәрінде де бір жағынан дүние-мүлік таласы, екінші жағынан атақ-абырой үшін тартыс жатады. Әсіресе ел-елдің арасында жүргізілетін елшілік-келісім сөздерде елші ең алдымен елінің намысын қорғайды. Өйткені жердің бүтіндігі, елдің дербестігі, әр халықтың өзін-өзі билеу правосы және табан ақы, маңдай терімен тапқанына өз иелігі, сайып келгенде, әр халықтың өмірлік мүддесі, ары мен намысы болып табылады. Елдің намысын қорғауға арналған сондай ар дауының бірі – Қазыбектің қалмақ ханына айтатын сөзі.

Сен темір де, мен көмір, Егесетін ер шықса,

Еріткелі келгенмін. Еліткелі келгенмін.

Екі еліктің баласын Тұтқыр сары желіммін,

Теліткелі келгенмін. Жабысқалы келгенмін.

Жаңа үйреткен жас тұлпар Табысқалы келгенмін.

Жарысқалы келгенмін. Табысуға келмесең,

Танымайтын заттарға Тұрысатын жерінді айт,

Танысқалы келгенмін. Сен қабылан, мен арыстан,

Қазақ, қалмақ баласы Алысқалы келгенмін.

Бұл шешендік сөзде қазақ елінің тыныштықты, тату-тәтті көршілікті тілейтіндігі көрінеді. Екі еліктің баласын теліткелі келгенмін деп бейнелеу арқылы қазақ, қалмақ баласы табысқалы келгенін білдіреді. Бірақ елдің өкілі – елші бейбітшілікті жалынып-жалбарынып сұрамайды, халықтың ар-намысын, абыройын жоғары ұстайды. Жат елде, жау алдында басы қатерде тұрса да, табысуға келмесең, тұрысатын жеріңді айт, алысқалы келгенмін, бірақ ойлан сен – қабылан, мен – арыстан деп елінің күшін ескерте, абыройын көтере сөйлейді. Ондай елшіге, әрине, өлім жоқ. Асылы, адам шынайы достыққа кішілікпен жетпейді, кісілікпен жетеді. Халықтар арасы да сондай. Кісі кемсініп сөйлеуден ұтпайды, теңсініп сөйлеуден ұтады. Бұл ереженің елдер арасындағы елшілік сөздерге де қатысы бар.

Сөйтіп, шешендік даулар екі кісі арасындағы мал-мүлік үшін болатын дау – талаптан бастап екі ел арасындағы дипломатиялық – мәмлегерлік сөздерге дейін қамтиды.

Пайдаланылған әдебиет:

1. 
   Б. Адамбаев «Халық даналығы», Мектеп, 1976
   

3.Б.Адамбаев. «Қазақтың шешендік өнері».1984ж

4.Б.Адамбаев. «Халық даналығы».1976ж

5.М.Тілеужанов. «Ел әдебиеті»

6.Ә.Табылдиев. «Халық тағылымы»
№ 12 № Тәжірибеліқ сабақ

Ақын Абайдың шешендігі

Сабақтың мақсаты: Студенттерге Абайдың тапқыр сөздер туралы мағлұмат беру.

Тапсырма

Сұрақтар

1. 
   А.Құнанбаевтың қара сөздерін түсінудің қиындығы неде?
   
2. 
   А.Құнанбаевтың ой терендігін дәлелдеңіз
   
3. 
   Абайдың қара сөздеріндегі ғылым, білім, адамгершілік мәселелері
   
4. 
   А.Құнанбаевтың қара сөздерін талдаңыз
   

Бұл жасқа келгенше жақсы өткіздік пе, жаман өткіздік пе, әйтеуір бірталай өмірімізді өткіздік: алыстық, жұлыстық, айтыстық, тартыстық - әурешілікті көре-көре келдік. Енді жер ортасы жасқа келдік: қажыдық, жалықтық: қылып жүрген ісіміздің бәрінің баянсызын, байлаусызын көрдік, бәрі қоршылық екенін білдік. Ал енді қалған өмірімізді қайтіп не қылып өткіземіз? Соны таба алмай өзім де қайранмын.

Ел бағу? Жоқ елге бағым жоқ. Бағусыз, дертке ұшырайын деген кісі болса, не албыртқан көңілі басылмаған жастар бағамын демесе, бізді құдай сақтасын!

Мал бағу! Жоқ, баға алмаймын. Балалар өздеріне керегінше, өздері бағар. Енді қартайғанда қызығын өзің түгел көре алмайтұғын, ұры, залым, тілемсектердің азығын бағып беремін деп, қалаған аз ғана өмірімді қор қылар жайым жоқ.

Ғылым бағу! Жоқ, ғылым бағарға да ғылым сөзін сөйлесер адам жоқ. Білгеніңді кімге үйретерсің, білмегеніңді кімнен сұрарсың? Елсіз-күнсіз де кездемені жайып салып қолына кезін алып отырғанның не пайдасы бар? Мұңдасып, шер тарқатысар кісі болмаған соң, ғылым өзі – бір тез қартайтатұғын күйік.

Софылық қылып, дін бағу? Жоқ, ол да болмайды, оған да тыныштық керек. Не көңілде, не көрген күніңде бір тыныштық жоқ, осы елде, осы жерде не қылған софылық!

Балаларды бағу! Жоқ, баға алмаймын. Бағар едім, қалайша бағудың мәнісінде білмеймін, не болсын деп бағам, қай елге қосайын, қай харакетке қосайын? Балаларымның өзіне ілгері өмірімнің, білімінің пайдасын тыныштықпен көрерлік орын тапқаным жоқ, қайда бар, не қыл дерімді біле алмай отырмын, не бол деп бағам? Оны да ермек қыла алмадым.

Ақыры ойландым: осы ойыма келген нәрселерді қағазға жаза берейін, ақ қағаз бен қара сияны ермек қылайын, кімде кім ішіне керекті сөз тапса, жазып алсын, я оқысын керегі жоқ десе, өз сөзім өзімдікі дедім де ақыры осыған байландым, енді мұнан басқа ешбір жұмысым жоқ.

Мен бала күнімде естуші едім, біздің қазақ сартты көрсе, күлуші еді: «енеңді ұрайын кең қолтық, шүлдіреген тәжік, арқадан үй төбесіне саламын деп қамыс артқан, бұтадан қорыққан, көз көргенде «әке – үке» десіп, шығып кетсе, қызын боқтасқан, «сарт-сұрт деген осы» деп.

Ноғайды көрсе, оны да боқтап, күлуші еді: «түйеден қорыққан ноғай атқа мінсе, шаршап, жаяу жүрсе, демін алады, ноғай дегенше, ноқай десеңізші, түкке ыңғайы келмейтұғын, солдат ноғай, қашқын ноғай, «башалшік» ноғай деп.

Орысқа да күлуші еді: «ауылды көрсе шапқан, жаман сасыр бас орыс» деп. Орыс ойына келгенін қылады деген... не айтса соған нанады, «ұзын құлақты тауып бер депті» - деп.Сонда мен ойлаушы едім: ей, құдай – ай, бізден басқа халықтың бәрі антұрған, жаман келеді екен, ең тәуір халық біз екенбіз деп, әлгі айтылмыш сөздерді бір үлкен қызық көріп, қуанып күлуші едім.

Енді қарап тұрсам, сарттың екпеген егіні жоқ, саудагерінің жүрмеген жері жоқ, қылмаған шеберлігі жоқ. өзімен өзі әуре болып бірі мен бірі ешбір жауласпайды. Орысқа қарамай тұрғанда, қазақтың өлісінің ақыреттігін, тірісінің киімін сол жеткізіп тұрды. Әке балаға қимайтұғын малыңды айдап кетіп тұрды ғой. Орысқа қараған соң да, орыстың өнерлерін бізден олар көп үйреніп кетті. Үлкен байлар да, үлкен молдаларда, ептілік, қырмызылық сыпайылық – бәрі соларда. Ноғайға қарасам, солдаттыққа да шыдайды, кедейлікке де шыдайды, қазаға да шыдайды, молда, медресе сақтап, дін күтуге де шыдайды. Еңбек қылып, мал табудың да жөнін солар біледі, салтанат әсем де соларда. Оның малдыларына құзғын тамағымыз үшін, біріміз жалшы, біріміз қош алушымыз.

Оның бәрі бірін бірі қуып, қор болмай шаруа қуып, өнер тауып, мал тауып, зор болғандық әсері.

Әрбір байқаған адам білсе керек. Күлкі өзі бір мастық екенін, әрбір мас кісіден ғафил көп өтетұғынын да, әрбір мастың сөйлеген кезінде бас ауыртатұғынын. Бұлай болғанда, күлкіге салынған кісі не шаруадан, не ақылдан, не ұят келерлік істен құр, ғафил көп өткізіп отырса керек, осындай ғафилдік көп өткізіп елемеген кісінің не дүниеде, не ақыретте, басы бір ауырмай қалмаса керек. Әр бір уайым қайғы ойлағыш кісі не дүние шаруасына не ақырет шаруасына өзгеден жинақырық болса керек. Әрбір жинақылықтың түбі кеніш болса керек. Енді олай болғанда үнемі уайым қайғыменен жүре аламыз ба? Үнемі уайым қайғыға жан шыдай ма екен? Үнемі күлмей жүре аламыз ба, үнемі күлмей жүруге жан шыдайма екен? Жоқ, мен үнемі уайым - қайғыменен бол демеймін. Уайым – қайғысыздығына уайым-қайғы қыл-дағы, сол уайым қайғысыздықтан құтыларлық орынды харакет табу керек, һәм қылу керек. Әрбір орынды харекет өзіде уайым қайғыны азайтады, орынсыз күлкіменен азайтпа қайғыны, орынды харекетпен азайт!

Шығар есігін таба алмай, уайым қайғының ішіне кіріп алып қамалып, қалмақ, ол өзі де – бір антұрғандық және әрбір жаман кісінің қылығына күлсе оған рақаттанып күлме, ыза болғаныңнан күл, ызалы күлкі өзі де қайғы. Ондай күлкіге үнемі өзің де салынбассың, әрбір жақсы адамның жақсылық тапқанына рақаттанып күлсең, оның жақсылықты жақсылығынан тапқандығын ғибрат көріп күл. Әрбір ғибрат алмақтың өзі де мастыққа жібермей уақытымен тоқтатады.

Көп күлкінің бәрінде мақтағаным жоқ, оның ішінде бір күлкі бар-ау. Құдай жаратқан орныменен іштен, көкіректен келмейді, қолдан жасап, сырты менен бет аузын түзеп бай-бай күлкінің әнін сәндеп әдемішілік үшін күлетін бояма күлкі. Адам баласы жылап туады, кейіп өледі. Екі ортада бұл дүниенің рақатының қайда екенін білмей, бірін-бірі аңдып, біріне бірі мақтанып есіл өмірді ескерусіз босқа жарамсыз қылықпен қор еткізіп өткізеді де таусылған күніңде бір күндік өмірде бар малына сатып алуға таба алмайды.

Қулық саумақ, көз сүзіп, тіленіп, адам саумақ - өнерсіз иттің ісі. Әуелі құдайға сыйынып, екінші өз қайратыңа сүйеніп, еңбегіңді сау, еңбек қылсаң, қара жер де береді, құр тастамайды.