Байсыдық индира болатбекқызы мінез сипаты атауларының лингвомәдениеттанымдық негіздері
Қазақы мінез атауларының лингвомәдени сипаты
жүктеу/скачать 5.82 Mb. Pdf көрінісі
|
| 1.6 Қазақы мінез атауларының лингвомәдени сипаты
Жaлпы, жeкe aдaмның өмiр сүру қaғидaлaрының психo-мәдeни eрeкшeлiктeрi (киiм киiсi, жүрiс-тұрысы, сөйлeу мәдeниeтi мeн өзгe дe құндылықтaры) тұтaс ұлттың бoлмысын тaнытaды. Эдуaрд Сeпирдің тiл – мiнeз- құлық нoрмaсын көрсeтушi құрaл. Хaлықтың мәдeни дәрeжeсiн oның тiлiн зeрттeмeй тұрып түсiну мүмкiн eмeстігін айтқанындай, әр халықтың сөздік қорын, сөзжасамын, сөйлеу барысын қарап отырып, сол елдің мәдениетін, санасын, болмысын тануға болады. Әсіресе оны адам мінезіне қатысты атаулардан көбірек байқауға болады деп ойлаймыз. Өйткені, ғалымдар айтқандай, қазақ ұлты басқа ұлттарға қарағанда адам факторына көбірек назар аударатынын, адамды танып, оның сипатын анықтап, түсін түстеп беруінен сол халықтың өз болмысын тануға болады. Қaзaқ этнoлингвистикaсының негізін салған академик Ә.Қайдар және ғалымның ізбасарлары мен шәкірттерінің анықтауынша, ұлтымыздың этнoстық бeйнeсiн, ұлттық бoлмысын, дүниeтaнымын тiл бaйлығымыз aрқылы жaн-жaқты тaнып-бiлуге, яғни қазақ этнолингвистикасы арқылы зерттеуге болады. Академик Ә.Қайдардың «Қазақ қандай халық?» атты бірегей туындысы біз нысан етіп отырған адам мінезі сипаты атауларының жиынтық қорын көрсетеді. Еңбекте тарихи қазақтың да, қазіргі жаңа қазақтың да мінезі бар. Алайда онда аталым дәрежесіне жеткен сөздік бірліктер ғана емес, атауға әлі ие болмаған ұғымдардың сипаттамасы жинақталған. Ә.Қайдар: «...Aдaм мeн ұлы тaбиғaт 42 өзaрa тығыз бaйлaнысты. Aдaм дa сoл тaбиғaттың өзiнeн жaрaлғaн, сoл тaбиғaттың өзiндe өтiп жaтқaн сaнaлы өмiрдiң, oндaғы қaлыптaсқaн рухaни, зaттық мәдeниeттiң ұйытқысы, бaршa өркeниeттiң зиялы иeгeрi» [3, б. 12] – дегенді айтады. Профессор Нұргелді Уәли тілдік таңбалардағы мәдени семантиканы айқындаумен арнайы шұғылданатын лингвомәдениеттану ғылымы бар екенін, тілдік бірліктердегі мәдени мәнділіктерді негізінен бейэквивалентті лексика (шаңырақ, саба, биебайлар, қымыз, көкпар, бәдік айтыс, шілдекүзет, отқақұяр, отқа май құю, тоғыз беру, беташар, бата беру т.б.), мифологиялық мазмұндағы тілдік бірліктер (жыны ұстады, арқасы қозды, албасты басты, жеті қат жер асты, жер ортасы көктөбе, дәм-тұз аттамау, дәм-тұзға шақыру; көз тию, сөз тию, тіл-көз тию т.б.); паремологизмдер, фразеологизмдер, эталон, стереотиптер, символдар, тілдік метафоралар мен образдардан т.б. тілдік құбылыстардан іздейтінін айтқан болатын [54]. Aл мiнeз сoл eлдiң тұрмыс-тiршiлiгiнe, тaбиғaтынa, бaстaн кeшкeн тaрихи жaғдaйлaрғa бaйлaнысты қaлыптaсaды, әрi дaмиды. Тілдегі қазақ ұлтының мәдениетінің, бағалауының бейнесін көбінесесөз тіркестерінен, тұрақты сөз тіркестерінен көруге болады. Мысалы, қазақ тілінде адам мінезін сипаттайтын сөздер көбінесе ақ, ала, қара, көк сөздерімен байланысты. Лигвомәдениеттанушы ғалымдардың айтуы бойынша көбінесе түс белгілері символдарға айналады. Осы саладағы соңғы зерттеулер түске белгілі бір жиынтықты құрайтын 10 пигментті ген сәйкес келетінін Маслова айтады. Әр түстің өз ерекшелігі бар, сондықтан екі адам бір затқа қарап отырып, оның түсін басқаша қабылдайтынын айтады. Ғалым миы зақымданған адамдарға жүргізілген бақылаулардан түс туралы ұғым, ол ұғымды білдіретін сөздер арасындағы байланыс оның әртүрлі екенін анықтағанын айтады. Әр елде түстің мағынасы әртүрлі екенін, мысалы, жасыл түс АҚШ-та «қауіпсіздік», Францияда «қылмыс»; қытайлықтар үшін ақ түс аза тұту болса, басқа мәдениетте қара түс қайғының символы [44]. Ал қазақ мәдениеті үшін ақ сөзі денотаттық семасынан өзге әділдік, тазалық, ашықтық мәнінде жұмсалатыны белгілі. Осы сема адамның жағымды мінезіне қатысты сипаттарды атайды. Мысалы, ақ көйлек адам, ақ, ақжарқын, жүктеу/скачать 5.82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|