Байсыдық индира болатбекқызы мінез сипаты атауларының лингвомәдениеттанымдық негіздері

315
1017. ШАТЫРАШ сын. жерг. Тентек, мінезі шатақ. Мінезі шатыраш – байқап сөйлеспесең 
болмайды (Қазақ тілі. аймақ. сөздігі). 
1018. ШАУЛАУ сын. жерг. Еріншек, жалқау. Ол – өзі бір шаулау адам. Істемейін демейді, 
бірақ шаулау (Қазақ тілі. аймақ. сөздігі). 
1019. ШАШ АЛ ДЕСЕ, БАС АЛАТЫН Асыра сілтейтін, шамадан, мөлшерден тыс 
кететін. Шолақ белсенділер «шаш ал десе, бас алған» айқайға, зорлыққа сүйенгісі келген 
отызыншы жылдардың бас кезіндегі Қазақстанда кездескен қиыншылыққа сол шауыпкел, 
атқамінер сымақтар айырықша себепкер («Қаз. әдеб.»). Біз Қазақстанда қазақ мектептері 
жабылып қалғанда, қазақ ұлты өкілдерінің 40 пайызға жуығы өз ана тілін білмей, мәңгүрт 
болып қалғанда мұның бәрі Мәскеудің, оның шаш ал десе бас алатын алакеуде өкілдерінің 
кінәсі деп келдік («Жас Алаш»). Күн батып, ақшам өтіп, уақыт жетті, Аяусыз қосып берді 
қу жендетті. Шаш ал десе, бас алған екі дінсіз, Патшаның сарайына келіп жетті 
(Ә.Найманбаев, Шығ.). 
1020. ШАЯ сын. Ашуланшақ, ызақор. Басқа бір ұшқалақ, қалжың түсінбейтін шая әйел болса 
ғой, осы жерде ер-тоқымға мойнына алып, қып-қызыл ұрыс басталар еді (Ә.Шәріпов, 
Сахара қызы) Қасболат – Жәукеннің немере інісі, Қаршадайында әке-шешеден жетім 
қалып, шая боп өскен (С.Омаров, Қызыл.). 
1021. ШӘДДЕ сын. жерг. Ашушаң, күйгелек. Өзі бір шәдде болғанда машқара шәдде екен 
(Қазақ тілі. аймақ. сөздігі). 
1022. ШӘЙПІ сын. жерг. Шайпау, ашушаң, ұрысқақ, жанжал шығарғыш. Оның мінезі 
жаман, тілі шәйпі (Қазақ тілі. аймақ. сөздігі). 
1023. ШӘЛКЕСТЕУ сын. 1. Асаулау, бұғауға бағына қоймаған. Мінген атының мінезі 
шәлкестеу еді (С.Мұқанов, Ботагөз). 2. Қыңырлау, қырсықтау. Қоқыш Дүйсенбай сияқты 
ертегі айта білмейді. Өзінің мінезі де шәлкестеу (К.Кенжетаев, Дархан.). Сен сұлу қызсың. 
Тек мінезің ғана шәлкестеу (Ж.Молдағалиев, Тыңда.). О, менің шәлкестеу дүлдүлім, 
Ұрттаса, мен құсап ұрттаған! (Ж.Жақыпбаев, Ләйлә.). 
1024. ШӘЛКІ сын. жерг. Шәлкес, қырсық, қыңыр. Өзің абай бол – мінезі шәлкі адам (Қазақ 
тілі. аймақ. сөздігі).  
1025. ШӘРГЕЗ сын. Шәлкес, шалыс, қыңыр. Жат елге жадағайда сөйле шәргез, Тар жерде 
тайпалудан танба әр кез. Жатты жау деп, еліңді үрпитіп ап, Жауға жабдық деп жиып, пайда 
қыл тез (Абай, Тол. жин.). Оқыған білер әр сөзді, Надандай болмас ақ көзді. Надан жөндіге 
жөн келмей, Білер қайдағы шәргезді (Абай, Тол. жин.). 
1026. ШЕГІНШЕК сын. Көткеншек, жасқаншақ. Еріншекке шегіншек үйір (Мақал). 
Үйренген халықпыз ғой шегіншекке, Кәсіпсіз сахарада еріншекке. Байлар жүр малша 
күйсеп, малын айдап, Ұйқымен өмірі өтіп тектен-текке (Үш ғасыр.).  
1027. ШЕНЕГІШ сын. Сынап-мінеп, сын айтқыш. Ал мына жер шенегіш Сотников деген 
кісінің қазақ тілін жетік білуі Шоқанға сондай жақсы болды (С.Бегалин, Шоқан асу.). 
1028. ШОЛАҚ БЕЛСЕНДІ Асыра сілтеуші, белсенділік жасаушы. Ежелгі мінезім жоқ 
жерден білгішсіп, шошаңдап қалған шолақ белсенділерді жаным жақтырмайтын-ды 
(К.Асанов, Сағыныш). – Тамағы жыртылғанша даурыққан шолақ белсенділер де көбейіп 
кетіп еді (Н.Ғабдуллин Өмір күйі.). Ешкінің құйрығынша шолтаңдаған шолақ белсенділер 
шаш ал десе, бас алған жоқ па (С.Жүнісов, Жапанда.). 
1029. ШОЛЖАҚ сын. Ерке, шолжаң, тәйтік. – Тьш ерке, шолжақ, – деді Сабира. – Бүйтіп 
бала өсірмеу керек қой (М. Дүйсенов, Ант). Мен онда он үш – он төрт жаста ма едім, 
Әйтеуір үйдің шолжақ Асқары едім. Ауылға қонақ келсе ғой, Қалтасын қарап, тінте бастар 
едім (А.Тоқмағамбетов, Өмір.). Бұрынғы әке-шешесіне жасайтын шолжақ ерке шоралығы 
бірте-бірте нәзік еркелікке ұласты («Лен. жас»). 
1030. ШОЛЖАҚАЙ сын. сөйл. Шолжақ. Өз ауылыңда сен шолжақай баласың 
(С.Бердіқұлов, Аспан.). Үрия Тұрдықұлованың Ақжүнісі Ақша ханның ерке өскен 
шолжақай қызы (К. Кенжетаев, Дархан.). 
1031. ШОЛЖАҢБАЙ сын. экспр. Ерке-тотай, шолжаң. Тілінде бір түрлі мүкісі бар сияқты 
«Қаладан келген шолжаңбай болдың-ау», – деп бір түйдім (Б. Әдетов, Алтынай). 

316
1032. ШЫҚЫЛДАУЫҚ сын. Мазасыз, ұрыса беретін, шырт етпе. Әйтсе де шешесінің 
шықылдауық мінезін ескерді (М.Әбдірахманов, Адасқан қаз.).  
1033. ШЫРТ КЕТЕТІН етіс. Ашуланшақ, мінезі кіді, шатпа-шұрт. Керімнен бұрын осы 
ауданда аупарткомның бірінші хатшысы боп Семсер Кескімбаев істеген. Отыз мыңыншы 
боп осы облыстың басқа бір ауданына колхоз бастық боп кеткен. Өте қатал еді. Қабығын 
қарс жауып, мұздай сіресіп, болмашы нәрсеге шырт кететін (Ә.Жылқышиев, Балжанның 
тағдыры).  
1034. ШЫРТ СЫНАР Ашуланшақ, тыз етпе. – Кім біледі, олардың Мінезі бар шырт сынар 
Бәлкім… ондай хабарды естімеген ит шығар (С.Жиенбаев, Ақ самал).  
1035. ШЫРТБАС зат. жерг. Күйгелек, ашушаң, кейігіш кісі. Ол секілді шыртбас мазасын ала 
берсең, өзіңе айқай салуы мүмкін (Қаз. тілі аймақ сөздік.). 
1036. ШЫРТЕТПЕсын. Мінезі кіді, ашушаң, ашуланшақ, мінезсіз. Әскербайдың мінезі 
шыртетпе, маңындағы жолдастарына маза бермей, болмашы нәрседен төбелес 
шығаратынның өзі болатын («Лен. жас»). Еменнің шырт етпе мінезі жоқ болатын. Момын 
көрінетін түр-тұрпатына сай жуас мінезді еді («Қаз. әдеб.»). 
1037. ШЫРТИМА сын. Шертиген, быртиған, өзінше болған. Белі ауырмастың бір парасы 
Қаланың кейбір қылтимасы Кейбір дөйдің шыртимасы (С.Мақинұлы, Көріп жүр ғой 
көздерің). 
1038. ШЫТУЛЫ сын. Қабағы қатулы, түюлі, ренжулі. Күнімжан шытулы қабағын жазбай, 
үн-түнсіз маған да шай құйды (О.Сәрсенбаев, Таңбалы тас). Директор кешегідей емес, 
қабағы шытулы (III.Мұртазаев, Қара маржан). 
1039. ЫҒЫ ЖОҚ Ебедейсіз, қырсыз. Сауда кәсібіне жастарымыздың ығы жоқ екені рас 
(Семья тәрбиесі).  
1040. ЫЗБАЙ сын. Жанжалқор, жылауық. Қайда кетті екен деп басын көтеріп іштегі, 
тыстағы дыбысқа құлақ тігіп еді; сыртта ерте тұрған балықшылар аулының күндегі 
дағдылы әбігері, ұйқысы қанбай оянған ызбай балалар ыңырсиды (Ә.Нұрпейісов, Қан мен 
тер). Біздің Ілеш батыр, сескенуді білмейді дегенге бұл қоқилана түседі. Ақырында, әлгі 
жаман әдеттер қанға сіңіп, жанжалқор ызбай болып шыға келеді (Ө.Ахметов, Адам болғым 
келеді).  
1041. ЫЗБАРЛЫ сын. Ашулы, сұсты. – Рысқұлов кім? – Ойбай, ол үлкен кісі… Сарыбала 
енді осы үлкенді көруге асықты. Атақты адам әрқилы елестеді оған: денелі, күшті немесе 
көрікті, тілді, біресе кең, мейірбан, біресе ызбарлы, айбатты боп көрінді (Ғ.Мұстафин, Қаз. 
әдеб.). Құрманғазының ызбарлы дауысы түн қараңғысын тіліп түсті (А.Сатаев, Дала 
күйлері). Адамдарының еңселері көтеріңкі, жайшылықтағыдан бет шырайларының 
түрлері, қимылдары, жүріс-тұрыстары өзгешелеу. Біреулері ызбарлы, біреулері 
көтеріңкілеу, біреулері әбігер, біреулері бәрін өзі істеп «жүргендей» (С.Сейфуллин, Шығ.). 
Ой, жексұрын… бар, кет! – деді Тәңірберген ақырын, бірақ бет бақтырмайтын ызбарлы 
үнмен мына жігітті өзіне жауықтырып алғаннан көрі, дәл осындай біреуді де қолында 
ұстап отырғанның бөтен болмасын біліп еді (Ә.Нұрпейісов, Сергелдең). 
1042. ІШІ ЛАС, СЫРТЫ ТАЗА Сырты-бүтін, іші-түтін, қу, айлакер. Іші лас, сырты таза 
залымдардың Алданып құр сыртының тазасына. Мәз болып байғазы алған балаларша 
Сатылып жылтыраған танасына (А.Байтұрсынов, Шығ.).  
1043. ІШІ ТАР Пейілі тар, қызғаншақ. Мықтымын деп мақтанба, ақыл білсең, мықты 
болсаң, өзіңнің нәпсіңді жең! Іші тар, көре алмастың біреуі сен, Ондай кісі бұл жерге 
келмейді тең(Абай, Тол. жин.). Өзі биік болғанмен, іші тар болу керек (Ә.Әбішев, Жас 
түлек). Іші тар туысқанның іші күйсін! (Б.Соқпақбаев, Өлгендер.). Дегенмен бар ғой, 
апайдың іші тар (Е. Домбаев, Ол. адам).  
1044. ІШІНЕ [ІШЕГІНЕ] ПЫШАҚ АЙНАЛМАЙТЫН Іші тар, қызғаншақ. – Бұл жігіттің 
ішіне пышақ айналмайтын. Қызғаншақ адамда іш болмайды, – деді (Р.Тоқтаров, Терістік.). 
«Кішкене адамның терісі тар, ішегіне пышақ айналмайды» деуші еді (Ә.Ибрагимов, Ақ 
пейіл). 

317

жүктеу/скачать 5.82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: