«Жылқы шаруашылығына қатысты уәжділік»

Шу асауларды үйреткенде қолданылатын шұрайлауға байланысты қолданылатын әдісті шұра салу деп атайды. Асау аттың үстіңгі ерніне қамшының бүлдіргесін кигізіп, сабымен бұрау салады. Шұраны әдетте шу асауға салады. М.Әуезовтің «Абай жолы» романында Оспанның асау тайды үйрететін тұсында шұрайлап деген сөз кездеседі. Шұра салуды жазушы шұрайлау деген нұсқада қолданған: Бірақ өзге асаудан көрмеген ызаны көріп, екі жығылып алған Масақбай ақ тайға қатты ызаланып алған. Құлақтан басып, бұғалықпен буындырып, екі езуін шұрайлап, тайды өлердей жазалаған (М.Ә. Шығ. жинағы, А., 1980, 3 т.). Шаруашылықты жүргізудегі, төл күтіп-баптап үйретудегі осы әрекеттің көрінісі құлындағы даусы құраққа жетті – «қатты қиналып, шыңғырған дауыс шығады» деген мағынадағы фразеологизмнің жасалуына себеп болған.

Алтыншы тарауша 1.3.6 «Дене мүшелері мен ауруларына қатысты уәжділік» деп аталады. Жылқы малының дене мүшелерін түгелдей танып айтып беретін жақсы ат сыншылары не бапкерлер бүгінде некен-саяқ. Десек те біз қарастырған материалдардың ішінде жылқы малының мүшелерін атап көрсеткен Ж.Бабалықұлы, С.Қасиманов, А.Тоқтабай сияқты этнограф-ғалымдарымыздың еңбектерін кездестірдік. Жылқы малының дене мүшелеріне байланысты С.Қасиманов 44 атау, А.Тоқтабай 46 атау, ал Ж.Бабалықұлы 84 атауды берген. Осы атаулар тілімізде көптеген ФТ-тердің пайда болуына уәж болды. Мысалы: ат жалын құшты, ат кекілін кесісті, ат құлағы көрінбейді, ат құлағында ойнау т.б.

Ал енді жылқының ауруларына байланысты ФТ-терді сөз ететін болсақ, қазақ халқы ұлан байтақ елінің барлық жерінде төрт түлікке бірдей келетін індеттерді әр түлікке қарай өзінше жеке атау беріп, әр қилы шаралар қолданған. Мысалы, жұқпалы топалаң ауруын жылқыда «жамандат», түйеде «қарабез», ірі қарада «қараталақ», «ылаң», қойда «топалаң», ешкіде «шекшек» деп атаған.

Құлынның тамағынан шыққан ісіктердің бір түрін қазақ сақау, яки «саржақ», «шығу» деп атайды. «Құлындағы сақау – құнандағы ақау» деген тіркестің шығу тарихы осы ауру атымен байланысты.

Халықтың әр түлікте кездесетін бір ауруды басқаша атауы ұлтымыздың төрт түлікті жақсы тани білгендігінен екені анық. «Қотыр», «көнтек», «көңқотыр», «қыршаңқы» деген ауру аттарының бәрін қотыр деуге болады. Осылардың ішінде жылқыға қолданылатыны – «қыршаңқы». Қыршаңқы көбіне алдымен жылқының қапталынан және жаяның үстінен басталады да, малдың жүні сиреп, реңсізденеді, қайызғағы бұрқырап тұрады. Тілі қыршаңқы, қыршаңқы сөз секілді тіркестер осы ауру атымен байланысты. Десек те қотыр сөзі жылқыда кездесетін бұл ауру түрінде қолданыла береді. Мысалы, «Қотыр ат соқыр атқа жақын жүреді» деген мақалда көп міністен, ауыр жұмыстан, күтімсіздіктен арқасы жауыр, үсті-басы сауыс қотыр болған жылқының қорада тұрса дуалға, қашаға, т.б. сүйеніп, қасынып мазасы кеткенде, жайылымға шыққанда көзі сау аттарға жақындай алмай, бір жерде ғана оттап, қозғалмай тұратын көзінің зағибы бар соқыр атты тауып алып, соған сүйкеніп, соны айналшықтап, төңіректеп жүріп алатын әдетін айтып тұр.

Ал келесі тарауша 1.3.7 «Ат әбзелдеріне қатысты уәжділік» деп аталады. Қазақ халқы ат әбзелдеріне ерекше көңіл бөлген. Ер-тоқым жабдықтарын қыздар тағатын сәнді әшекей бұйымдарға ұқсата жасайды. Ер мен басқа да жабдықтар әркімнің жағдайына қарай сәнделеді. Ердің сәнді болуымен қатар оның адамға жайлы болуына да көңіл бөлінген. Ұзақ жолға немесе сапарға шыққан адамның ыңғайлы отыруы, жаумен шайқасуында жеңіске жетуіне де әсер етеді. Ер аттың шайқас немесе жарыс кезінде тік тұрғанда, айналған кездерде адамның ыңғайлы отыруын, жерге құлап түспеуін қамтамасыз етеді. Екінші жақтан, ер тек қана адамның отыруына, ыңғайлы құрал емес, атқа да зиян келтірмейтін құрал болуы тиіс. Мұның бәрін жетік меңгерген халқымыздың тілінде осыған қатысты түрлі ФТ-тер пайда болған. Мысалы: ерттеп міну, ерттеулі аттай, ері мойнынан кетті, ер әбзелін түзеді деген сияқты ерге байланысты тіркестер бүгінде ауыс мағынада адамға қатысты қолданылады. Сондай-ақ, ат әбзелінің бірі тізгін сөзіне байланысты қалыптасқан тізгінін жиды, тізгінінен айырылды, тізгінін берді, тізгін ұшымен келді, тізгінін тарту /тежеу/, тізгінін тартпау, тізгін тартар бер, тізгінін өз қолына алды, тізгіндеп ұстады, тізгінге жабысу, тізгінді босатты (жіберді) т.б. ФТ-тер кездеседі.

«Қазақ тіліндегі жылқы малына қатысты ФТ-терді зерттеудің антропоцентристік аспектісі» деп аталатын екінші тарауда жылқы малына қатысты ФТ-тер лингвистикадағы тілді адам болмысымен бірлікте қарастыруды көздейдейтін антропоцентристік әдіс тұрғысынан талданады. Бұл топтағы ФТ-тердің қазақ халқының болмысын, дүниетанымын, психологиясын, тұрмыс-тіршілігін, салт-дәстүрін, наным-сенімін танытудағы маңыздылығы сөз етіледі.

2.1 «Қазақ тіліндегі жылқыға қатысты фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипаты» атты бірінші тараушада тіл біліміндегі фразеологизмдердің этнолингвистикалық сипатын зерттеуге қатысты мәселелер айтылады.

Фразеологизмдер – тілдің мағыналық жағының көпғасырлық дамуының нәтижесі. Олар бізді қоршаған орта туралы күрделі ұғымдар мен түсініктерді қысқа әрі ықшамды, бейнелі және эмоционалды түрде беруге өте қабілетті. Мал шаруашылығына қатысты фразеологизмдер туралы сөз болғанда, жануарлар әлемі жөніндегі түсініктерді адамзат қоғамына ауыстырудың өзіндік тәсілі алдыңғы қатарға шығады. Фразеологизмдердің көпшілігі адамға сәйкес ерекшеліктері бар жақсы үйретілген үй жануарларының сыртқы кескінін, мінез-құлқын, қылықтарын сырт көзбен қарап, бейнелі түрде салыстыру негізінде жасалған. Бір жағынан, жануарлар әлеміне, екінші жағынан, адамдардың қоғамдағы өзара қарым-қатынасына және олардың әр түрлі тіршілік жағдайларындағы мінез-құлықтарына бақылау жасау негізінде алынған бұл ассоциативтік параллельдерден фразеологизмдер қалыптастырудың бейнелі-аялық негізі және олардың мағынасын өзгерту және ауыстыру уәждері ретінде қызмет атқаратын біраз ортақтықты және ұқсастықты таба алады. Мәселен, қазақ тілінде ғана кездесетін «адам жылқы мінезді» тіркесі адамды жағымды жағынан сипаттайды. Мұнда көнбістігімен, өзінің күшін тез қалпына келтіріп алуға деген қабілеттілігімен ерекшеленетін адам сөз болып тұр. Жылқыға тән бұл қасиетті көшпелілер жақсы зерделеп, ұғына отырып, оны ең абзал қасиет ретінде адамның бойына ауыстырады [1].

Қазақ тіліндегі біз қарастырып отырған жылқы малына қатысты фразеологизмдер халықтың тарихи-этнографиялық процестері, рухани-мәдениеті, әдет-ғұрыптары, салт-дәстүрлері, дүниені қабылдауы, мифологиясы жөніндегі нақты ұғым-түсініктерді береді. Оларда тіл мен этностың, тіл мен рухани мәдениеттің өзара тығыз байланысы жарқын көрініс тапқан.

Тіл дамуының алуан түрлі кезеңдерінде қалыптасқан фразеологизмдердің осы зерттеліп отырған тобының сақталып қалуы олардың дамуының белгілі бір қарқынын, олардың пайда болуының тарихи сабақтастығын айқындауға мүмкіндік береді.

Қазақ жылқыны «мал патшасы» деп қадір тұтқандықтан тіршілігінің қай кезеңін де онымен байланыстырған. Сондықтан да бұл тараушада қазақ халқының әдет-ғұрып, салт-дәстүрі, наным-сенімі негізінде қалыптасқан жылқыға байланысты фразеологизмдерге этнолингвистикалық тұрғыдан түсінік беруді мақсат еттік.

«Малға тәуелділігін қазақтар әр қас қағым сәтте сезініп отырады. Сондықтан өздерінің барлық әдет-ғұрып, салт-санасын малмен байланыстырып отырады» - дейді белгілі түрколог В.В.Радлов [8].

Жылқыға қатысты әдет-ғұрыптардың бір тобы адам өмірінің кезеңдерімен (туу, балалық шақ, өсіп-ержету, үйлену, жерлеу) астасып жатса, енді бір тобы шаруашылығына байланысты туындаған. Мәселен, бұрынғы уақытта аяғы ауыр әйелдің толғағы қатты болып қиналғанда, үйдің сыртына әкеліп ат байлаған немесе атпен тасырлатып шауып өткен, үйдің маңынан дүркіретіп жылқы айдаған. Дүниеге перзент келгенде «Ат қосшылы болдың ба? Қырық жылқылы болдың ба?» деп сұраған. Ат қосшы – ұл бала, яғни қасыңа ат қосшы болып жүретін ұл туылды деген сөз, ал қырық жылқы – қыз бала. Қыз баланың қалың малы салт бойынша жылқы малымен (47, 37, 27, 17, 9 жылқы) берілген. Сонда қыз туылса, әке-шешесіне қырық жылқы әкелетіндігі бұл фразеологизмге арқау болып тұр.

Әр елдің өз мұқтажына, талап-тілегіне орай пайда болған халықтық өлшемдер қаншама. Мысалы, ауа райы аса суық қиыр солтүстікті мекендейтін ұлттар арасында 12-15 км қашықтыққа сай келетін «передышка собачей езды» деген ұғым бар екен. Сол сияқты қазақ халқында жылқы өлшеуіш рөлін де атқарған. Мәселен, 20-25 шақырым жерді – ат шаптырым жер, 8-10 шақырым жерді – құнан шаптырым жер, 5 шақырым жерді – тай шаптырым жер деп шамалап айту кеңінен таралған.

Жылқы малына қатысты қалыптасқан өлшем бірліктерін білдіретін фразеологизмдерді өзара былайша топтастырып беруге болады:

1) Уақыт, мезгілдік мөлшерін білдіретін фразеологизмдер: жылқы тұсар кез; бие сауымдай уақыт; ат қара тіл болғанда; бие байланған кез; бие ағытар кез т.б.

2) Сан мөлшерін білдіретін фразеологизмдер: бір үйір жылқы; бір қос жылқы; бір желі құлын; бір тай, бір тайпа ел; үйір-үйір жылқы; тайлы тұяғымен; алалы жылқы, ақтылы қой; салт атты сабау қамшылы; қоралаған қой, қостаған жылқы т.б.

3) Қашықтық, көлем, аумаққа байланысты фразеологизмдер: ат шаптырымдай жер; ат жетпес, атан жетпес жер; ат басындай; ат тұяғы жетер жер; ат бойы; бес биенің сабасындай; бие бауындай жер; ат адым; тай шаптырым; құнан шаптырым; ат жетер жер; ат жетпес жер; желі бойы; тай тұяқ алтын; тай тұяқ күміс; ат басындай алтын; тай ізіндей т.б.

Жылқының ең басты қасиеті – ел қорғау жолында келтірген зор пайдасы. Өзінің ұлттық тарихында бүкіл тұрмыс-тіршілігі тек қана атқа байланысты, жылқы малына қатысты қазақ сияқты ел кемде кем. Өйткені оның тағдыры – ұлан-байтақ даласы. Тарихтағы қиян-кескі жорықтар, дала үшін ұзақ қан төгіс қырғындар ат арқасында өткен.

Екінші нұсқа табыншылардың байқағандарына қатысты болып келеді: «ала түсті жылқылар асау, тістегіш, төбелескіш. Сондықтан ала түсті жылқыларды ешкім мақтамайды, олардан төзімді, жегін аты шыға қоймайды». Бұл пікірлердегі тайлардың мінезін көрсету ұқсас болғандықтан нұсқалар бір-біріне қарама-қайшы келмейді [11]. Ала тайдай бүлдіру тіркесімен мінезі жаман, дес бермейтін, өзінің қызбалығын ұстай алмайтын, ұрысуға дайын тұратын адамдардың іс-әрекеті де сипатталады. Мұндай адамдар тез ашуланып, әр түрлі дау-дамай туғызады. Мысалы: Елді ала тайдай бүлдіріп, сені мұнша не қара басты, көк төбет (С.Омаров).

Ала тайдай бүлдіру фразеологизмінің пайда болуы туралы Ш.Ш.Уәлиханов келтірген этнографиялық дерек осы фразеологизмнің түпнегізі болып табылады деген болжау жасаймыз.

Киеңкі болғыр! Бұл фразеологизм тілімізде қарғыс мәнінде қолданылады. Мұндағы киеңкі сөзінің дәл мағынасын бұл күнде екінің бірі тап басып айтып бере алмайды. «Бүгінгі қазақ білетін киеңкі сөзі – жылқыда болатын құрт ауруының атауы, ал ауруды қара қаптал деп те атайды» дегенді қазақ тілінің түсіндірме сөздігі көрсетеді (ҚТТС, 5 т., 31).

«М.Әуезовтің «Қарақыпшақ Қобыланды» атты пьесасында: Тек келінің киеңкі болмағай-ақ та... Және бір жерінде: Жер соқтырар күн болса, киеңкінің киесі – деген сөздер бар. Л.Будагов, В.Радловтардың сөздіктерінің көрсетуі бойынша, Қазан татарлары тілінде кийенки «бедеу әйел» деген мағынасындағы сөз: кийенки қатын – бала көрмеген әйел (Радлов. Т. ІІ. 2, 1345). Жоғарыдағы мысалда М.Әуезов осы мағынасында қолданылып тұр» – дейді академик Р.Сыздық [10]. Біз қарастырған материалдарда киеңкі – «биенің, байталдың несебі бұзылып ауыратын ауру» дегенді кездестірдік. Яғни, киеңкі академик Р.Сыздықтың айтып отырған «бедеу әйел» мағынасына сәйкес келетін жылқының тек ұрғашысында (байтал, бие) кездесетін ауру екенін аңғартады, яғни қарғыс ауыс мағынасында тек әйел адамдарға қаратыла айтылады.