БАЛАЛАРҒА МЕЙІРІМДІ ҚАЛА ЖАСАУДЫҢ НЕГІЗГІ ПРИНЦИПТЕРІ

Бұл принцип БМҚ жасау процесінің негізінде жатыр: балаларды ақпараттандыру және олардың процеске бірлесе қатысуы; олардың көзқарастары мен тәжірибесін сыйлау; балалардың ролін серіктес және құқық иемденуші және тең белсенді азаматтар ретінде мойындау. Әрине, балаларды ресми мәлімет көзіне және мекемелерге, жиналыстар мен шерулерге жіберу жеткіліксіз. Балалардың бірлесе қатысуы маңызды және үздіксіз өзгерістердің қажеттігін білдіреді: мәліметтің қалай және қандай түрде таралатындығына қатысты өзгерістер, пікірталастар мен кеңестердің құрылымындағы өзгерістер, ұйымдағы өзгерістер, жиналыстардың өткізілу уақыты мен күн тәртібіндегі өзгерістер.

Бала құқықтары Конвенциясын әлемдегі елдердің басым бөлігінің қабылдауы - соңғы 10 жылда көптеген елдерде балаларға деген қарым-қатынасқа зор әсер етті. БҚК 12 бабына сәйкес баланың өзін тыңдатуы және оның пікіріне тиісті назар аудару құқығы – біртіндеп өзара қарым-қатынастардың өзгеруіне және мекемелер мен қызметтердің балаға мейірімді бағытта өзгерісіне алып келеді.

Қазіргі кезде көптеген мемлекеттерде маңызды өзгерістер жүріп жатыр. Ата-аналарды, оқытушыларды, қызмет көрсетуші персоналды және т.б. балалардың пікіріне құлақ асуға және оған тиісті назар аударуға міндеттейтін БҚК 12 бабының талаптарына сәйкес заңдар қабылданып, «балалардың бар жоғы білінбеуі тиіс» деген дәстүрлі көзқарасқа қарсы әрекет байқалады.

Үкіметтер балалармен арнайы кеңестер өткізіп отырады және осындай кеңестерді өздерінің күнделікті жұмысының бір бөлігіне айналдыруға тырысып бағуда.

БМҚ жасау процесін басқаруға талаптанып отырғандар осы істі бірлесе атқарудың ұтымды мысалдарын көре алады, бірақ бәрінен бұрын бұл мысалдар балаларды қатыстырудың жаңа инновациялық іс-тәжірибедегі әдістемелерін жасауға итермелейді.

Жергілікті жердегі билік органдары өз бақылауындағы заңдық базаның балалардың құқықтарын қорғауға септігін тигізуге тырысуы тиіс. Балалар құқықтарын белсенді жақтаушы ретінде жергілікті билік органдары өздерінің бақылауына жатпайтын ұлттық және өңірлік заңдардың осындай функция атқаруын қолдайтын іс-шараларды жүзеге асыруы керек.

БҚК принциптері мен қағидаларына негізделген нақты және дәл заңдық базасыз балалардың мүдделерін қорғайтын саясат пен іс-тәжірибенің дамуы мүмкін емес. Ол тек үздік-создық және кемсітушілік түрде ғана болуы мүмкін.

Екінші жағынан, мықты заңдық базаның бар екені туралы тиісті ақпараттық-ағарту жұмыстарын және оқыту семинарларын жүргізу нәтижесінде ғана, сондай-ақ қажет болған жағдайда оны іс жүзіне асырғанда ғана ол балаларға пайда әкеледі.

Атап өткен БҚК негізгі принциптері заңда көрініс табуы тиіс. Мемлекет балаға өзіне қатысты барлық мәселелер бойынша өз көзқарастарын еркін білдіруге құқық және оларға қатысты кез келген сот немесе әкімшілік істерде тыңдалу мүмкіндігін беретін 12 бап заң аясына, сондай-ақ саясатқа да, іс-тәжірибеге де қатысты.

Заңның бала құқықтарын қорғауға септігін тигізе алатындығына талдау жасау және талқылауға үкімет пен тәуелсіз сарапшылар қатыса алады. Кейбір мәселелер бойынша балалардың өзі нағыз сарапшылар ретінде қызмет атқара алады: мысалы, отбасында, мектепте және тұратын жерінде балалардың қатысу құқығын сыйлау туралы кім жақсы біледі?

- бүкіл қала аймағында балалардың, соның ішінде ауыр жағдайдағы балалардың, құқықтары бұзылған жағдайда соттық қорғанысқа қаржыны кепілдендіретін кеңес беру қызметіне, ақпараттық материалдар мен өтініштерді беру рәсімдерінің қолжетімділігін тексеру мақсатында тиянақты, жан-жақты талдау жүргізілді ме?

Мемлекеттерге балалардың мүдделеріне сәйкес іс-шаралардың ұлттық жоспарын дайындауға көмек көрсетіліп отыр (1990 балалардың мүддесіне сәйкес әлемдік кездесу және 2002 жылғы балалардың мүдделеріне сәйкес БҰҰ Бас Ассамблеясының арнайы сессиясы). Оларға БҚК ережелерін қатал ұстануға кеңес берілген еді. Балалар құқықтары комитеті Конвенцияның барлық ережелерін қамтыған біртұтас стратегияны-күн тәртібін дайындауды мемлекеттерден қатаң талап етеді. Жергілікті жерде дайындалған балалардың құқықтарын қорғау Стратегиясы, кез келген осындай ұлттық процестермен ұтымды байланыста болуы тиіс. Осы жергілікті іс-қимыл стратегиялары мен жоспарлары ұлттық жоспарлар мен бүкіл қала аймағындағы БҚК ережелерін балалар өміріне енгізу процесінде байланыс тірегі қызметін атқара алады.

2002 жылы БҰҰ Бас Ассамблеясының арнайы сессиясы қабылдаған «Балалар өміріне жарамды әлем» деп аталатын қорытынды құжатта үкіметтердің жергілікті билік органдарымен серіктестікті нығайтуының маңыздылығына ерекше назар аударылады, «...даму бағдарламаларында балалар негізгі орында болуы тиіс. «Балаларға ыңғайлы қауымдар» және «лашықтарсыз қала» сияқты бастамаларды негізге ала отырып, мэрлар мен жергілікті жетекшілер балалар өмірін едәуір жақсарта алады», - делінген құжатта.(§32-3)

Бүкіл қала көлемінде балаларға көрсетілетін барлық қызметтерге адам құқықтарының басымдылығына негізделген бірегей қарым-қатынас БҚК негізіндегі принциптерді қабылдауды және балалардың құқықтарын қорғаудың ортақ стратегиясын, мүмкіндігінше мақсаттары мен міндеттерін көрсете отырып, дайындауды талап етеді. Балалардың тағдырына көптеген үкіметтік мекемелер мен құрылымдардың тікелей немесе жанама ықпал етуі - олардың әрекеттерін үйлестіру ісін маңызды етеді. Егер стратегия мекемеаралық деңгейде дайындалса, онда жұмыс барысында қызметті үйлестіруге деген қажеттілік пайда болары анық. Бұл жағдайда стратегия осы үйлестірудің негізгі мақсаты болып табылатын біріктіруші элементке айналады. Жергілікті билік органдары жанынан үйлестірілетін басқару органы ретінде арнайы құрылымдық бірлік немесе үйлестіруші механизм ұйымдастыру қажет болуы мүмкін.

БМҚ жасау стратегиясын дайындау балаларды және басқа азаматтарды тартуға бағытталуы тиіс. Жергілікті жердегі процестер ұлттық жоспарлармен байланысты болуы тиіс. Сонымен қатар олар жергілікті билік органдары мен тұратын аудандар деңгейінен де көрініс табуы керек. Балалардың құқықтарын қорғау стратегиясы жергілікті басшылардан мәселені үнемі жоғары саяси деңгейде назарда ұстауды талап етеді, себебі балалардың өмірін жақсартуға бағытталған бұл стратегия шын мәнінде жүзеге асуы керек.

Саясат пен негізгі принциптерге қатысты қағидалардан (тұжырымдардан) басқа стратегияда балалардың экономикалық, әлеуметтік, мәдени, азаматтық және саяси құқықтарына қатысты нақты және қолжетімді мақсаттар баяндалуы тиіс. Стратегия игі ниеттердің тізімі болмауы керек. Онда қалада тұратын барлық балалардың құқықтарын жүзеге асыру тетіктерінің сипаттамаларын да көрсету қажет. Стратегияның негізгі мақсаты - Конвенцияда көрсетілген кемсітушілікті болдырмау принципін жүзеге асыру болмақ.

Стратегия ықпалды (беделді) және маңызды құжат болу үшін ол туралы муниципалитет, қоғамдастық немесе аудан тұрғындары деңгейінде процеске қатысушылардың бәрі хабардар болуы шарт. Ол балалардың бәріне қол жетімді болуы керек, тиісті тілдерге аударылып және балалармен және балалардың мүддесіне жұмыс істейтіндердің бәріне түсінікті түрде жеткізілгені жөн.

Стратегияны дайындау біршама күш-қуатты талап етеді және ол бір реттік процесс емес. Стратегияда баяндалған мақсаттар мен басымдылықтар пысықталып отыру керек, сондықтан бұл құжатқа мониторинг пен талдауға қатысты ережелер енуі тиіс. Соңғылары стратегияның балалар өміріне ықпалын бағалауға қажет, себебі ол осы процеске балалардың тікелей қатысуының маңыздылығын тағы да көрсетері күмәнсіз.

Әрбір елде және әрбір қалада жергілікті билік органдары жұмысының өзіндік тетіктері бар. Қай жағынан алсақ та БМҚ жасау жергілікті биліктен балалық шақ мәселесіне басымдылық беруді талап етеді. Осы мақсатқа жетудің бір жолы - қоғамға белгілі сектораралық құрылым немесе үйлестіруші механизм құру. Бұл құрылым ең жоғары саяси деңгейде айқындалған өкілеттілікке ие болуы тиіс. Ол қала әкімшілігіне тікелей шыға алатындай болу керек, себебі тиімді үйлестіру жұмысын, мониторинг пен бағалауды қамтамасыз ете отырып, балалар мүддесін көздейтін стратегияны жүзеге асырумен айналысуға мүмкіндік туады.

Бұл құрылым балаларға қатысты басқа үкіметтік мекемелер мен бөлімдер атқарып отырған қызметтерді өзіне жүктей алмайды. Оның мақсаты - балалық шақ мәселелері мен балалардың өзіне үкіметтің барлық денгейлерінде басым назар аударылуын қамтамасыз ету. Егерде БҚК негізінде дайындалған біртұтас мақсаттар анықталмаса - бұл жоғарыда айтылған БМҚ стратегияның негізгі міндеті, онда балалардың өміріне маңызды ықпалы бар көптеген департаменттер мен бөлімшелердің арасында тиімді үйлесім болмайды да, БМҚ жасау толық жүзеге аспайды .

Сонымен қатар әртүрлі орталық бөлімдердің жергілікті жердегі немесе тұратын аудан деңгейіндегі мекемелері арасында байланысты үйлестіретін құрылымдарды да құру қажет. Балалардың мүддесін «ұмытып кету» өте жиі кездеседі немесе балалар мүддесі саналуан үкіметтік құрылымдар айналысатын басқа мәселелердің арасында қалып қояды да кейде осы күрмеуі қиын мәселелердің басым бөлігі бір ғана үкіметтік құрылымның күшімен шешіліп жатады.

Осы айтылғаннан басқа маңызды нәрсенің бірі - әрбір департаментте немесе үкімет қызметінің саласында балаларға қатысты мәселелерді шешуді қамтамасыз ететін байланыс жасаушы жауапты тұлғаларды және ресми басты тұлғаларды анықтау. Бұл үкімет мекемелерінің әр деңгейіндегі жұмысты үйлестіру үшін де және үкіметтік құрылымдарда қызмет етпейтін, бірақ балаларға және олардың құқықтарын қорғау мәселелерімен үкіметте кім айналысатыны туралы мәліметке мұқтаждар үшін де қажет.

Балалар мүддесі үшін атқарылып жатқан шараларды үйлестіруге жауапты жергілікті билік органдарындағы тұлға немесе құрылым балалардың және жастардың өзімен тығыз байланыста қызмет жасайтын, осылайша БҚК 12 бабын сол құрылымның денгейінде, сондай-ақ өзінің күнделікті іс-әрекетінде жүзеге асыратын ерекше инновациялық және сараптамалық орталық болуы тиіс.

• 
  БМҚ дамытуға көмектесу ;
  
• 
  Балаларға қатысты саясатты үйлестіруді қамтамасыз ету;
  
• 
  Балалардың мүддесін қорғайтын стратегияны дайындау және жүзеге асыру.
  
• 
  Бұл құрылым мэрдің/жергілікті билік органдары жетекшісінің өкіметтілігін алды ма?
  
• 
  Бұл құрылым балалармен тікелей қарым- қатынаста ма және ол өз жұмысында және қаладағы барлық билік органдары жұмысында, балалардың көз қарастарын сыйлауға қол жеткізілді ме?
  

Конвенцияға сәйкес, үкімет барлық деңгейде, оның ішінде жергілікті билік органдары, балаларға қатысты өзінің барлық іс-әрекеттерінде баланың мүддесін ойдағыдай қамтамасыз етуге бірінші кезекте назар аударуы тиіс.

Бала құқықтары жөніндегі Комитет балаларға ықпал етудің нәтижелерін бағалау концепциясын ұлттық денгейде қолдап отыр. Бұл концепцияны кеңінен талдау халықаралық және ұлттық деңгейде өтті, бірақ бағалау процесі көп елдерде жүзеге аса қойған жоқ. Әрине оған қол жеткізу оңай емес. Кемсітушілікті болдырмау принципі дегеніміз қабылданған заңдардың және саясаттың барлық балаларға ықпалының нәтижелерін бағалауды өткізу керек деген сөз, әсіресе бұл жұмыста дәстүрлі маргиналданған балалар тобына ерекше назар аудару қажет. Кейбір қабылданған заңдар мен саясат балалардың кейбір топтарына немесе нақты жас шамасына қарай топқа ғана ықпал етуі мүмкін және ол жағдайда осы ықпалдың дәрежесі де шамалы болуы мүмкін. Заңдар мен саясаттың саяси ықпалын бағалауды, олар жүзеге аспай тұрып қолға алған дұрыс. Бұл бағалау саясатты дайындау барысында неғұрлым ерте жүргізілсе, шешімдерді қабылдау процесіне ықпал ету мүмкіндігі артады.

Бағалаудың мүмкін үлгілері ретінде үкіметтік мекемелерде, оның ішінде жергілікті билік органдарында, экологиялық және гендерлік ықпалды бағалау бойынша пайдаланылып жүрген жүйелерді жақсы мысал ретінде айтуға болады.

Саясаттың немесе заңдардың жүзеге асуы басталған сәттен олардың балаларға нақты ықпалын үздіксіз бағалауды қолға алу керек. Саясатты анықтау барысында жергілікті билік органдары бұл процестерді естен шығармауы тиіс екеніне қарамастан, үкіметтік емес ұйымдар, сондай-ақ, егер бар болса, балалардың құқықтарын қорғайтын тәуелсіз мекемелер тарапынан саясаттың балаларға ықпалы нәтижелеріне тәуелсіз бағалау қатар жүре алады. Жалпы заң шығарушы қызметімен қоса, құрылуы талап етілетін осы инновациялық құрылымдар балалар құқықтарын жақтаушы және сонымен бірге тәуелсіз бақылау қадағалау органдары ретінде тиімді әрекет етуге өкілетті.

Ықпал ету нәтижелерін бағалау процесіне балалардың тікелей қатынасуы маңызды, себебі қабылданған заңдар немесе жүзеге асып жатырған саясаттың өз өмірлеріне ықпалын дәл анықтай алатын жалғыз топ - тек балалардың өздері ғана болып табылады.

• 
  жалпы балаларға немесе балалардың нақты топтарына балаларға маңызды әсері бар ұсынылып отырған жаңа заңдарды, саясат пен іс-тәжірибенің ықпал ету дәрежесін зерттеуді қамтамасыз ететін механизмдер бар ма?
  
• 
  шешім қабылдауға ықпал ете алу үшін балаларға әсерінің нәтижелерін бағалау бастапқы кезеңде жүзеге аса ма?
  
• 
  жергілікті билік қызметінің белгілі бір аспектілерінің балаларға нақты ықпалын тұрақты бағалау бар ма?
  
• 
  бағалау барысында барлық балалардың, оның ішінде халықтың кедей және маргиналданған топтарына жататын балалардың жағдайы назарда бола ма?
  
• 
  бұл процестерге балалар қатыса ма?
  
• 
  балаларға ықпалды бағалаудың басқа қандай да бір тәуелсіз механизмдері бар ма?
  

Бюджет үкіметтің балаларға ықпал ету мүмкіндігін көрсететін нақты әдістердің бірі болғандықтан, бюджетті талдау - балаларға ықпал етуді бағалаудың маңызды аспектісі болып табылыды. Бала құқықтары Конвенциясы қатысушы мемлекеттерден балалардың экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарын «олардың қолындағы ресурстардың ең жоғары мүмкін көлемінде жүзеге асыруды талап етеді». Мемлекеттер мен қалалардың бірде бірі өздеріне алған міндеттерінің қаншалықты жүзеге асып жатырғанын бюджетті егжей-тегжейлі және мұқият талдамай және бөлінген бюджеттік қаржының балаларға ықпалын зерттейтін механизмдерді жасамай анықтай алмайды.

БМҚ жасаудың барлық «құрылыс блоктары» сияқты осы тұста бюджетті құрастырған кезде және басқа қызмет түрлерін жүзеге асырған кезде де балалардың байқалуы - негізгі мақсатқа айналуына талпыныс болып табылады. Қоғамдық мәнге ие болмай балалардың өздеріне тиесілі қаржыдан үлес алуы - екіталай.

Қабылданып жатырған ұлттық заңдарға қатысты жергілікті билік органдары балалардың қорғаушысы ретінде көрінуі қажет сияқты. Жергілікті билік өз қаласында тұратын балалардың, әсіресе панасыз балалардың, ресурстардан өздерінің әділ және сөзсіз қомақты үлесін алуын көздей отырып, ұлттық бюджетті жоспарлауға қатысты да тап осылай әрекет ету керек. Білім беру және денсаулық сақтау сияқты негізгі қызмет көрсету салаларын қаржыландыру жергілікті жерде емес, ұлттық денгейде анықталатын жағдайда, жергілікті билік ресурстардың қаншалықты әділ бөлінгеніне назар аудара отырып, бөлу кезінде кеткен әділетсіздікті, теңсіздікті немесе кемсітушілікті жөндеуге бағытталған шараларды жүзеге асыруы қажет.

Бюджетті құрастыру процесі төңірегінде алыпқашпа әңгіме болмас үшін ақпарат балаларға және басқа азаматтарға қолжетімді болуы тиіс, ал балалар мен жастар арасында қосымша кеңес өткізілуі керек.

Бақылау сұрақтарының тізімі:

- ұлттық деңгейде бөлінетін ресурстар негізінде көрсетілетін қызметтерге қатысты қалада тұратын балалар әділ үлесін алып отырғанын жергілікті билік анықтай алатын жағдайда ма?

- балаларға бюджеттің қандай үлесі жұмсалып отырғанын білу үшін жалпы жергілікті бюджет пен оның жеке баптарына тиісті талдау жүргізіле ме?

- жергілікті бюджетті дайындау процесі жария ма және оны дайындау процесінде балалармен кеңес өткізіле ме?

- балалар бюджеті жасалған ба және жергілікті билік қызметінің барлық бағыттарында балалар мүддесіне бөлінген ресурстардың көлеміне қатысты тиісті ақпарат таратылады ма?