Бастауыш сыныпта ќазаќ тіліндегі туынды тїбірлердіѕ ќўрылымы
жүктеу/скачать 261.5 Kb.
|
| Б) Туынды шүбірлер
Туынды түбірлер деп сөздің негіз түбіріне әр түрлі сөз тудырушы жұрнақтар қосып айту арқылы жасалған туынды сөздерді (туынды түбірлерді) айтамыз. Туынды түбірлер құрамы жағынан әр түрлі болып келеді. Олардың әр түрлілігі, негізінде, негіз түбірлердің шүбалыңқы немесе ықшамды тұлғалы болып келуіне байланысты. Мысалы егер туынды түбірлер СГ, ГС тұлғалы негіз түбірден жасалса, туынды негіздер -й- уын (йу-ын), унда - (ун-да) деген сияқты ықшамды тұлғада болады да СГС, ГСГ сияқты негіз түбірлерден жасалса шүбалыңқы айтылады. Туынды түбірлер негіз түбірлердің барлық түрінен бірдей актив түрде туындап жасала бермейді. Мысалы, СГС, ГСГ сияқты негіз түбірлерден көбірек жасалса, СГСГСГ, СГССГС сияқты негіз түбірден мүлде жасалмайды деуге болады. Туынды түбірлер негіз түбірлерге әр алуан сөз тудырушы аффикстер қосып айту арқылы жасалатын болғандықтан, сол аффикстердің түбірге бір рет немесе үстемелеп бірнеше рет қосылып айтылуына байланысты бір жұрнақты, екі жұрнақты, үш жұрнақты, төрт жұрнақты болып бірнеше түрге бөлінеді. Ондай туынды түбірлердің әрқайсысының өзіне тән ерекше құрылым жүйелері бар. (Ибатов, 1983, 80). Бір жұрнақты туынды негіздер. Бұлардың саны екі, үш, төрт жұрнақты туынды негіздерге қарағанда сан жағынан өте көп. Өйткені бір жұрнақты туынды негіздер өзінен басқа көп жұрнақты туынды негіздердің бәрінің алғашқы негізі болып келеді. Көп жұрнақты туынды негіздердің бәрі сол бір жұрнақты туынды негіздерден тарайтын болады. Негіз түбірлерге әр алуан жаңадан сөз тудырушы жұрнақтарды қосып айту арқылы пайда болған бір жұрнақты туынды негіздердің құрылым жүйесі негіз түбірлерге қарағанда басқаша болып келеді. Ол өзгешелік, негізінен бір жұрнақты туынды негіздердің жасалуына ұйытқы болған негіз түбірлердің тұлғасы мен оларға қосылып айтылған әр түрлі сөз тудырушы жұрнақтардың сипатымен тікелей байланысты. Бір жұрнақты туынды негіз құрамы жағынан 3,4,5,6,7,8,9, дыбысты болып келеді де, бірнеше түрлі түр-тұрпат, тұлғада айтылады. Үш дыбысты туынды негіздер екі дыбысты СГ, ГС негіз түбірлерге жаңадан сөз тудырушы бір дыбысты С,Г жұрнақтар қосып айту арқылы жасалған. ГС + Г —а: ата, аша Төрт дыбысты туынды негіздердің дыбыстық құрамы бір Г, екі ГС, СГ, үш СГС, ГСГ, ГСС дыбысты негіз түбірлерге дыбыстық құрамы жағынан бір Г, С екі ГС, СГ үш СГС дыбысты болып келетін жұрнақтарды қосып айту арқылы жасалған. Г + СГС о+нар ГС + ГС ар уқ, өл + уғ, ар - ық, ГС + СГ ас - ра, СГС + Г бур - а, соң - ы, СГС + С сүр - т, тар - т, ГСГ + С ары - қ, ора - м. ГСС + С орт - а, бұл сөздің түбірі. - орын, бірақ соған қарамай, ол түбір бұдан былай - ы дыбысын қоспай айтылатындықтан, ГСС түрінде алынатындықтан, ГСС түрінде алынады. Бес дыбысты туынды негіздер дыбыстық құрамы екі, үш, төрт дыбысты негіз түбірлерге дыбыстық құрамы жағынан бір, екі, үш дыбысты болып келетін жұрнақтарды қосып айту арқылы жасалған. Мысалы, СГ+СГС, су-ғар, су-сыз, ГС+СГС, ер-лік, ес-сіз, ор-сыз, СГ+ГС қон-ақ, сол-ақ, СГС+СГ, қал-ғу, сыр-ма, СГСС+Г қорқ-у. Алты дыбысты туынды негіздердің де бірнеше орналасу жолы бар. Мысалы, СГС+ГСГ, күн+діз, жол+дас, жан+сыз, ГСГ+СГС, ана-сыз, оқы-мақ, СГСС+ГС: қайт-ар, бұйр-ық. Жеті дыбысты туынды негіздер СГС+СГСГ, бол-мачы (таусылмайтын) ГСС+СГС+ арт-қару СГССГ+СГ белгі-лі. Сегіз дыбысты туынды негіз: СГССГ+СГС: қайна+мақ СГССГС+СГ: жұлдыз-шы. Тоғыз дыбысты туынды негіздер: СГССГС+СГС: жалғыз-дық байлау-сыз. Екі жұрнақты туынды негіздер. Екі жұрнақты туынды негіздер бір жұрнақты туынды негіздерге тағы да екінші рет сөз тудырушы жұрнақтар қосылып айтылу арқылы жасалған. Төрт дыбысты туынды негіздер. Мұндай туынды негіздер бір жұрнақты үш дыбыстық негіздерге бір дыбысты (С) жұрнақ қосып айту арқылы жасалады. Мысалы, ГАГ+С (ГА+Г+С): ата+қ, ата+н. Бес дыбысты туынды негіздер. Мысалы, ГССГ+С (ГС+СГ+С) ал-да-н, ой-на-с. Алты дыбысты туынды негіздер Мысалы, СГСГ+СГ (СГ+СГ+СГ) жи-на-қы ГСС+СГС (ГС+С+СГС) ұя-л-шақ СНССГ+С (СГС+СГ+С) кұр-ға-қ. Жеті дыбысты туынды негіздер Мысалы, ҒСГС+СГС (ГС+СГ+СГС) ұр-ын-шақ. Сегіз дыбысты туынды негіздер Мысалы, СГ ССГ+СГС (СГС+СГ+СГС) бол-жа-ғыш СГСГС+СГС (СГС+ГС+СГС) біл-ім-паз. Тоғыз дыбысты туынды негіздер Мысалы, СГССГС+СГС (СГС+СГС+СГС) бой-шаң-дау ГСГСГС+СГС (ГСГ+СГС+СГС) ашу-лан-шақ. Он бір дыбысты туынды негіздер Мысалы, СГСГССГС+СГС (СГСГС+СГС+СГС) көңіл-сіз-дік, намыс-қой+лау Осындай формада үш жұрнақты, төрт жұрнақты туынды негіздер де жасалады. Үш жұрнақты туынды негіздерге, мысалы, біл-ім-сіз-дік, өс-ім-тал-дық, су-ар-ма-лы деген сөздер жатады. Егер дыбыстық құрамына қарай саралай отырып үлгілесек он бес шақты түрлі жолмен жасалады. Ал төрт жұрнақты туынды негіздер тілімізде сирек кездеседі. Жасалу жолы бар-жоғы екі-ақ түрлі. Мысалы, бір жұрнақты сөздерге: а) есім түбірлі — қой/шы, құ-рал, тәрбиелі; э) етістік түбірлі - жуын, өс/ім, біл/гір, тара/н т.б. Екі жұрнақты сөздерге: а) есім түбірлі — шаруа-қор-лық, сөз-/й/-ле-уік; о) етістік түбірлі: бол-жа-ғыш, жұм-ыс-кер т.б. Үш жұрнақты. сөздерге: а) есім түбірлі - дау-рық-па-шыл: ә) етістік түбірлі -кел-іс-ім-сіз т.б. Төрт жұрнақты сөздерге: бас-қар-ма-шы-сыз т.б. жүктеу/скачать 261.5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|