ТҮРКІТАНУДАҒЫ ҚОСЫМШАЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛУ СИПАТЫ

Кеңес дәуіріне дейінгі еңбектерді түркі тілдерінің алғашқы грамматикалары ретінде қарауымызға болады. XIX ғасырдың көш басы 1801 жылы шыққан И.Гигановтың татар тілінің грамматикасынан басталып, М.Казем-Бек (1846), В.В.Радлов, М.Терентьев (1875), Алтай тілі грамматикасын жазушылар (Грамматика алтайского языка, 1869), П.М.Мелиоранский, С.В.Ястремский, Н.Созонтов, Н.Ф.Катанов, И.Лаптев, В.В.Катаринский т.б. ғалымдардың еңбектерінде қосымшалар жайлы біршама сипаттамалар беріледі. Бұл еңбектерде қосымшалар жігі нақты көрсетілмегенмен, сөздер «первообразные», «производные» болып жіктеліп, туынды сөз жасаушы тұлғаларды көрсетіп отырған. Сол сияқты нақты бірізді терминмен де берілмейді. Айталық, М.Казем-Бек «частица», Алтай тілі грамматикасында «приставка», Н.Ф.Катанов «окончание», «послелог» т.с.с. болып түрліше аталады.

1. 
   Субстантив форма тудырушы аффикстер;
   
2. 
   Атрибут-анықтауыш форма тудырушы аффикстер;
   
3. 
   Атрибут-пысықтауыш форма тудырушы аффикстер [3, 204].
   

1. 
   сөз тудырушы аффикстер;
   
2. 
   форма тудырушы аффикстер;
   
3. 
   сөз түрлендіруші аффикстер.
   

1. 
   сөз тудырушы жұрнақтар;
   
2. 
   функционалды сөз түрлендіруші жұрнақтар;
   
3. 
   жалғаулар.
   

1. 
   сөз тудырушы жұрнақтар;
   
2. 
   сөз түрлендіруші жұрнақтар;
   
3. 
   сөз байланыстырушы жалғаулар.
   

• 
  зат есімнің реңдік мәнді жұрнақтары;
  
• 
  сын есімнің шырай жұрнақтары;
  
• 
  реттік сан есімнің жұрнақтары;
  
• 
  етістіктің етіс, күшейтпелі етістік, болымсыз етістік жұрнақтары.
  

1. 
   сөз тудырушы аффикстер;
   
2. 
   сөз түрлендіруші аффикстер;
   
3. 
   кірістіруші аффикстер (аффиксы включения).
   

1. 
   сөз тудырушы қосымшалар (суффикстер деп атаған);
   
2. 
   грамматикалық суффикстер (форма тудырушы);
   
3. 
   стилистикалық суффикстер.
   

1. 
   синтаксистік (септік, көптік, жіктік, тәуелдік жалғаулары);
   
2. 
   формативті (етістіктің шақ, рай, етіс, аспек (вид) категориялары мен сын есімнің суффикстері).
   

• 
  как/кәй (күгәрченкөй-голубушка),
  
• 
  кәш/әнекеш (младший брат),
  
• 
  чык/чек (атчык-лошадка).
  

1. 
   сөз тудырушы аффикстер;
   
2. 
   форма тудырушы аффикстер;
   
3. 
   синкретикалық аффикстер;
   
4. 
   сөз түрлендіруші морфемалар (флексия).
   

• 
  Түркологияда қосымшалар әуел бастан негізінен сөз тудырушы және сөз түрлендіруші аффикстерге жіктелді. Қазақ тіл білімінде де қосымшалар сөз мағынасын өзгерту-өзгертпеуіне қарай жұрнақ пен жалғауға ғана ажыратылды. Бастапқы кездері түркологияда сөз түрлендірушілерге тәуелдік, септік, жіктік, көптік жалғаулары ғана жатқызылып, қалған аффикстердің барлығы сөз тудырушылар қатарында қаралды;
  
• 
  Бір топ қосымшалардың жалғаулардан ерекшеленіп, сөз тудырмайтын функцияларының анықталуы негізінде қосымшалар жігіне форма тудырушы аффикстер қатары қосылады. Қазақ тіл білімінде жалғаулар сөз байланыстырушы қосымшалар деп аталып, форма тудырушы жұрнақтардың орнында сөз түрлендіруші жұрнақтар делініп, үшке жіктелді;
  
• 
  Түркологияда да, қазақ тіл білімінде де үш қатарлық үлгі қайтадын біріктіріліп, сөз тудырушы және форма тудырушы қосымшалар жігіне топтастырылады;
  
• 
  Кейбір аффикстердің мағыналық, қызметтік, қолданымдық ерекшеліктеріне қарай қосымшалар жігіне «кірістіруші», «стилистикалық», «синкретикалық» т.с.с. атаумен өзгерістер еніп отырды. Етістіктің етіс, көрініс, қимылдың өту сипаты категорияларының жұрнақтары, зат есімнің рең мәнін тудырушы жұрнақтар, сондай-ақ жоғарыда сөз болған -дай/дей, -ша/ше, -шы/ ші, -лык/лік, -гы/гі, -лы/лі, -сыз/сіз т.б. қосымшалар бір грамматикаларда сөз тудырушы аффикстер, екіншілерінде форма тудырушы аффикстер, келесі бір грамматикаларда «екі функциялы», «жартылай функционалды», «синкретикалық» т.с.с. аталды.
  
• 
  Қосымшаларды жіктеудегі түркологиядағы, қазақ тіліндегі соңғы үлгі қосымша атаулыны екі түрге бөлу дәстүрі. Бұл үлгі бойынша қосымшалар 1-сөз тудырушы аффикстер және 2-форма тудырушы аффикстер болып жіктеледі.