Бүгінгі таңда қазақ тіл білімі жаңа ғылыми парадигмаларды игеріп, антропоөзектік, функционалдық зерттеулер жүргізуде зор нәтижелерге жетіп отыр
жүктеу/скачать 42.04 Kb.
|
|
КІРІСПЕ Бүгінгі таңда қазақ тіл білімі жаңа ғылыми парадигмаларды игеріп, антропоөзектік, функционалдық зерттеулер жүргізуде зор нәтижелерге жетіп отыр. Грамматикадағы функционалды бағыт жалпы тіл білімінің даму деңгейіне сәйкес өз дәрежесінде зерттеліп келеді. Дәстүрлі тіл білімін жаңа ғылыми әдістемелермен байытып, тілдік бірліктердің қолданыстағы мағыналық мүмкіндіктерін зерттеуге септігін тигізуде. Әсіресе қазақ тіл білімінде функционалды грамматика мәселелері орыс ғалымы А.В.Бондарконың бағыты бойынша жан-жақты қарастырылды. Оннан аса функционалды-семантикалық категориялар сипаттамалы, салыстырмалы, салғастырмалы аспектілерден зерттелді. Нәтижесінде тілдік бірліктерді жүйелеп қарарастыруды мақсат ететін құрылымдық грамматикадағы «формадан мағынаға қарайғы» зерттеулер, керісінше, мағынаға басымдық беретін «мағынадан формаға қарайғы» зерттеулермен ұштасты. Сөйтіп, тілдік бірліктердің бұрынғы тіл жүйесінде ашылмай жатқан нәзік тұстары айқындала түсті. Алайда функционалды бағыт қазақ тіл білімінде жүйелі түрде соңғы кездері зерттеліп жатқанмен, оның бастау көздері қазақ тіл білімінің дамуымен бірге біте қайнасып келеді деуге толық негіз бар. Бұл заңды да. Өйткені адамзат дүниені тануда алдымен заттар мен құбылыстар туралы ұғым пайда болады. Содан кейін барып олар тілде қолданыс тауып, құрылымданады, жүйеге түседі. Қайсыбір халық тілінде болмасын, грамматика ғылымы тілдік бірліктерді ойлау арқылы жүйеге түсірген. Яғни ақиқат шындықтың санада көрініс табуы когниция құбылысы арқылы жүреді. Осы адам санасындағы когнитологиялық жүйе тілдік бірліктерді жасаудың алғышарты болып табылады. Олай болса, біз әрқашан ұғымды бірінші орынға қоямыз, ал тілдік бірліктер сол ұғымды тілде бейнелейтін құрал қызметін атқарады. Қазақ тілінің грамматикасын жазумен айналысқан ғалымдар еңбектерінде осы когнитологиялық жүйенің, яғни ұғымдық категориялардың көрініс табуы адам физиологиясымен, таныммен ойлау әрекетімен байланысты заңды құбылыс. Қай тілде болмасын ой мазмұнымен, яғни ойлау үдерісімен бірге тілдік мағыналар өрісі пайда болады. Мұны тілді танудың, зерттеудің ономасиологиялық бағыты деп атайды. Тілдік мағыналарды танудың ономасиологиялық бағыты қазақ тіл білімінде А.Байтұрсынұлы, Қ.Кемеңгерұлы, Қ.Жұбанов сынды төл ғалымдарымыздың еңбектерінен бастау алады. Мәселен, А.Байтұрсынұлы райдың 15 түрін көрсетеді (Ал қазіргі грамматикалар мен оқулықтарда - 4). Олар: тұйықрай, билік рай, ашық рай, шартты рай, ереуіл рай, реніш рай, қалау рай, сенімді рай, сенімсіз рай, мұң рай, көніс рай, кайрау рай, азалы рай, теріс рай, болжал рай. Райды осылай жіктеуде ғалым оның санын тілдегі модальдылық мағыналардың түрлеріне қарай жіктегені байқалады. Бүгінде А.Байтұрсынұлы көрсеткен осы мағыналық топтар функционалды грамматикада функционалды-семантикалық категориялар тұрғысынан жеке-жеке зерттеу нысандарына алынып, біразы зерттеліп, ал кейбірі зерттелуге тиісті өзекті тақырыптардың санатында тұр деуге болады. Мұндай мағыналық топтастыруларды ғалым етіс категориясы бойынша да жасаған: сабақты етіс, салт етіс, ортау етіс, өздік етіс, өзгелік, беделді етіс, ырықсыз етіс, шығыс етіс, дүркінді етіс, өсіңкі етіс деп он топқа бөледі [1]. Қ.Жұбанов етістіктің үш шағын және әрқайсысының мағыналық топтарын атап көрсетеді. Ғалым шақ көрсеткіштерін жіктеуде олардың мағыналарына баса назар аударған. Сол себепті ғалым еңбегінде шақ түрлері де мағыналық ерекшеліктеріне қарай тарамдалып берілген [2]. Ғалымның шақ түрлерін саралаудағы бұл жіктемесі мағынаға баса назар аударатын функционалды грамматиканың зерттеу бағытына сәйкес келеді. Функция ұғымы функционалды грамматиканың ғана емес, құрылымдық грамматикдағы да маңызды бірлік болып табылады. Өйткені грамматиканың бұл екі бағыты да грамматикалық мағына мен тілдік бірліктердің қызметін (қолданысын, жұмсалымын) зерттейді. Әдетте дәстүрлі грамматикада нақты бір тілдік бірлік бір ғана қызмет атқарады деп қаралады. Мысалы, қазақ тілі оқулықтарында -дай, -дей қосымшасы сын есім тудырушы қосымша болып анықталған. Бұдан біз бұл қосымшаның сөз тудырушы қызмет атқаратынын көреміз. Бұл сияқты тілдік формаларды бір ғана қызметке байлайтын тұжырымдар дәстүрлі грамматикаға тән. Құрылымдық грамматикада тілдік бірліктердің қолданылу барысында өз функциясынан ауытқып, басқа да мағыналық реңктерді білдіруі, яғни жанама қызметтерде қолданылуы «функционалдылық» терминімен аталады. Осы ретте дәстүрлі грамматикада кейбір тілдік бірліктердің жұмсалым барысында әртүрлі қызметке ие болуына қатысты мәселелер тілші-ғалымдар назарынан тыс қалмаған. Қазақ тіл білімінде әрбір тіл бірлігінің қолданыста түрлі мағынаға ие болып, соған сәйкес түрліше қызмет орындауы жайлы айтылған ой-пікірлер аз емес. Бұл мәселеге байланысты ғылыми зерттеулер мен ғылыми мақалалардың тақырыптары функция ұғымымен байланысты беріліп жүр. Атап айтқанда, Ы.Маманов, С.Исаев «Функциялық қосымшалар», Қ.Шаяхметов «Екі функциялы аффикстер», А.Жаңабекова «Сөз формаларын жасаудағы қосымшалардың функциялық ерекшеліктері» т.б. Функционалды қосымшаларды зертеу тілдегі сөзжасамдық және формажасамдық бірліктерді ажырату мәселесімен тығыз байланысты. Өйткені тілдегі кейбір грамматикалық бірліктер жаңа мағыналы сөз тудырып, сөзжасамдық функция атқарса, сонымен қатар категориялық грамматикалық мағыналар тудырып, формажасамдық қызмет те атқара береді. Қосымшалардың осындай екі жақты қызметі грамматикалық бірліктердің функционалдылығы ретінде танылып, ғалымдар назарын аударған. Алайда бұл кезде сөзжасам жеке сала ретінде дербес бөлініп қарастырылмаған болатын. Морфология саласы ішінде қосымшалар сөз тудырушы және сөз түрлендіруші жұрнақтар тұрғысынан беріліп, кейбір қосымшалардың сөз тудыруға немесе сезді түрлендіруге қатысы толығымен анықталмаған. Сөйтіп, екі жақты қызмет атқаратын Мұндай қосымшаларды «функционалды қосымшалар» деген терминмен атау үрдіс алған. Кезінде даулы мәселе болған бұл функционалды қосымшалар мәселесі күні бүгінге дейін бір шешімін таппай келеді. Әсіресе, компьютерлік лингвистика салысында сөздердің құрамын түбір мен қосымшаға бөліп, оларды грамматикалық тұрғыдан сипаттайтын автоматты компьютерлік бағдарламар жұмысында мұндай мәселелердің басын ашу өте өзекті мәселе. Мысалы, балалардай, барғандық, қатысуынсыз, ойларынша сияқты сөздердегі -дай, -дық, -сыз, -ша сияқты қосымшаларды қандай категорияға жатқызамыз? Бұл проблема түсіндірме сөздіктер құрастыруда да реестр сөздер қатарын беруде мәселе туғызады. Сондықтан функционалды қосымшалардың тілдік табиғатын дәл танып, терминдік атау беру өз кезегін күтіп тұр. Функционалды қосымшалардың тілдік табиғатын анықтау үшін жалпы түркологиядағы қосымшалардың терминдік аталымы мен жіктелу үлгілерін саралап алу қажет деп санаймыз.
жүктеу/скачать 42.04 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|