Билет Түргеш қағанаты
жүктеу/скачать 231.13 Kb.
|
| 8 билет
Ак Орда ХІІІ—ХV ғ. Басында Шығыс Дешті Қыпшақ жерінде Ақ Орда мемлекеті өмір сүрді. Ол монғол шапқыншылығынан кейін Қазақстан жерінде пайда болған бірінші ірі мемлекет. Ақ Орданың негізін қалаушы — Жошының үлкен баласы Орда Ежен (1226—1280 жж.). Рашид əд-Диннің жазуына қарағанда (ХІV ғ.), Жошы ұлысының шығыс бөлігін (сол қанатын) əкесінің көзі тірісінде Жошының үлкен ұлы Орда Ежен алады. Əбілғазының айтуынша (ХVІІ ғ.) осынау жерді оған інісі Батухан ХІІІ ғ. орта кезінде бөліп береді. Орданың мирасқорлары іс жүзінде дербес билеушілер болды. ХІV ғ. 2- жартысында Алтын Орда билігі əлсіреп, Ақ Орда күшейіп, дамудың ең жоғары сатысына жетті. Аумағы: Батысында Жайық өзенінен шығыста Ертіс өзеніне дейінгі, оңтүстікте Сырдария алқабы, Арал теңізініңсолтүстік- шығысынансолтүстіктеОңтүстікСібірормандарынадейінгіжерлер. Астанасы — Сығанақ (Сырдарияның орта ағысы). Халқы — түріктілдітайпалар. Ақ ОрданыңсаяситарихыбіріншікезеңдеШығысДешті- Қыпшақжерін Алтын Орданыңбилігіненазатетужолындағы ұзақ күреспенөтеді, кейінірек Ақ Орда хандары Алтын Орда ісінеараласады, ал өз тарихының соңғы кезіндеМəуераннахрбилеушісіəмірТемір мен оның ұрпақтарыныңбасқыншылығынақарсыкүреседі. Мемлекетті Орда Ежентегіненшыққанхандарбасқарды. Ал- ғашқы ханы — Сасы Бұға (1309—1315), мұрагері — Ерзен хан (1315—1320). Ақ Орданың Алтын Ордаданоқшаулануы ХІV ғ. 2- ширегіндеЕрзен мен Мүбəракқожатұсындабасталды. Мүбəрак- қожа хан (1320—1344 жж.) Алтын Ордаға бағынбайдербессаясатжүргізугетырысты. Шымтайдың (1344—1361 жж.) ұлыОрысханныңкезінде (1361— 1376 жж.) Ақ Орда Алтын Ордаданбөлініп, тəуелсізхандықболыпжарияланды. Ақ Орда Орыс хан тұсындаедəуірнығаяды. ƏйгілітарихшыҚадырғалиЖалайырдыңайтуыншаОрыс хан өз заманы- ныңқуатты да құдіретті, батылбилеушісіболған. Ол ең алдымен Ақ Орданыңсаяситəуелсіздігіннығайтуғамейлінше күш жұм- сады. Оның сыртқысаясатынегізіненƏмірТемірдіңшапқыншы- лықжорығынатойтарысберугебағытталды. Ал ішкісаясаты Ақ Орданыңэкономикасынөркендетіп, мемлекеттікқуатынарттырудыкөздеді, ол ең алдыменСырдарияалқабындағыотырықшыегіншіаймақтардыңегіншаруашылығынөркендетуге жəне осы өңірдегішаруашылық, мəдениеторталығыболғанқалалардыкөркейтуге баса мəн берді. Орыс хан Алтын Орда тағы жолындағыкүрескебелсенеқатысты. Ол хан болыпнығайып алған соң ішкіфеодалдыққырқыстыжойып, Алтын Орданыөзінебағындыруға əрекет етті. Бұл мақсатынжүзегеасыруүшін 1368 жылыЕділбойына жорық жасайды. 1374—1375 жж. Сарай-Беркені, Қажы-Тарханды (Астрахань) алып, Кама бұлғарларынбағындырады. Бірақ Алтын ОрданыңуақытшабилеушісіМамайды жеңе алмайды жəне бұл кезде Ақ ОрданыңөзінеƏмірТеміртарапынанқауіптөнгендіктенОрыс хан Сырда- риябойындағы өз иелігінеқайтыпоралады. Ол өзініңқайтаржолында Алтын ОрданыжаулаукезіндеөзінекөмеккекелмегенЖошыəулетініңбіріМаңғыстауаймағыныңбилеушісіТүй-Қожаныөлтіреді. Оның баласыТоқтамысƏмірТеміргебарыппаналайды. Темір бұл жағдайдыпайдаланып, Тоқтамысты көп əскермен Ақ Ордаға жібереді. Тоқтамыстыңалғашқы жорығы (1374—1375) сəтсізаяқталды, Ақ Орда əскерлері оның əскерлерінталқандады. Бұл соғыстаОрысханныңбаласыҚұтлық Бұқа қаза болды. ƏмірТемірденжаңаданəскер алған Тоқтамыстыңекінші жорығы да ОрысханныңұлыТоқтақия басқарған Ақ Орда əскерлеріненжеңілді, тек төртіншіжорығынанкейінғанаТоқтамыс Ақ Орда тағынаотырды. ТемірбасқыншылығынақарсыкүрестіңнегізгіауырсалмағыОрыс ханға түседі. ҰрысбарысындаОрыс хан қаза тапты. ТоқтамысОрыстыңбаласыТемір-Мəлікті (1376—1379 жж.) 1379 жылыжеңіп, Ақ Орда билеушісіболды. Ақ ОрданыңəскерикүшінеиеболғанТоқтамыс 1380 жылы Ал- тын Орданыалды. Сөйтіп, ол бірмезгіл (1380—1395 жж.) Ақ Орда мен Алтын Ордаға хан болды. ХІV ғасырдың80-жылдарыТоқтамыс Ақ Орда мен Алтын Орда жерінтүгелбағындырып, ƏмірТеміргеқарсышықты. Осы кездеƏмірТемір мен Тоқтамысарасындағы ұзаққа созылғанқандысоғысбасталды. 1395 жылыКавказдағы Те- рек өзенініңаңғарындағышешушішайқастаƏмірТемірТоқтамыстыжеңіп, Алтын Орданыталқандады. ХІV ғ. аяғы — ХV ғ. басындасыртқысаясиауыржағдайлар мен ішкіқырқыстаркезінде Ақ Орда əлсірепкетті. Ақ Орданыңəлсіреусебептері: ƏмірТемірдіңтонаушылық жорықтары жəне ішкітартыстар. 1423—1428 жж. Орысханныңнемересі Барақ біразуақытбойы Ақ Ордадағы өз əулетініңбилігінқалпынакелтірді. Ақ Орданың соңғы ханы Барақ СамарқанныңбилеушісіТемірдіңнемересіҰлықбектіжеңіп, Сырдарияныңбойындағыкөптегенқалалардыөзінеқаратады. Бірақол көп ұзамай қаза табады, сосын Ақ ОрданыңжеріндегібилікШайбанұрпағыƏбілқайырдыңқолынакөшеді жүктеу/скачать 231.13 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|