Бұл елімізде (лизин, метионин, триптофан, метионин + цистин, аргинин) аминқышыылдарын роционалды қолдану 1000 ккал алмасу энергиясына теңдігі есептелген (кесте 9)

Күркетауықтар көптеген құнды шаруашылық пайдалы қасиеттерге ие болады, сондықтан осы сала тамақ өнімдер ассортиментін кеңейтуде маңызды рөл атқарады.

Күркетауықтардың жыныстық жетілуі тұқымнан және тптен тәуелді 6-8 ай шағында басталады. Жұмыртқа салудың екі циклі ішінде олардан жылына 70-80 күркетауық балапандарын алуға болады, олар қарқынды семірту кезінде 400 кг артыұ ет беруі мүмкін. Күркетауық балапаны тамақтың құнын жоғары қайтарады қалай жылдамдатылған семірту кезінде 12-17 апта ішінде 3,6-6 кг тірі салмаққа дейін, солай күркетауықтарды 20-24 кг дейін өсіру кезінде.

60 күн жасында дамуында артта қалған балапандарды брактау орындалады, ал қалғандарын сол кезде мекиен тауықтар үшін торлы батареяларға ауыстырылады.

61-140 күн шағында төлдерді өсіру ерекшелігі тірі салмақты міндетті бақылау кезінде тамақтандыруды және жарық күнін шектеу жолымен олардың ерте жыныстық жетілуін кідіруде негізделеді. Егер 1 күннен 60 күнге дейін балапандарды өсірген кезде жарық күні 22 сағаттан 11 сағатқа дейін кемитін болса, онда үшінші шақта ол 8 сағатқа дейін қысқарады.

Жұмыртқа салудың басталуымен жарық күні қайтадан арттады.

Құс фабрикасының негізгі цехы өнеркәсіптік мекиен тауықтардың цехы болып келеді. Осында әрбір құс орнынан еңбекті және қаражаттарды ең кіші шығындау кезінде жұмыртқалардың ең үлкен мөлшерін алу қажетті.

Құс-орындарын пайдалану тиімділігі бір қатар факторлардан тәуелді болады:

- әрбір залдың құс орындарын біржасты төлдермен бір мезгілде толтыру;

- мекиен тауықтардың өнімділігін және жұмыртқа салу ұзақтығын көтеру ырғағы;

- жұмыртқа салу кезеңінің аяғына дейін құсты отырғызудан құстар басын сақтау;

- мекиен тауықтарды дер кезінде ауыстыру;

- құс санын ауыстыруға. Залды тазалауға, дезинфекциялауға және санацияға кезеңді қысқарту;

- нәрлі заттар бойынша жемнің теңгерімділігі;

- залдарда тиімді шағынклиматты және ауа алмастыруды қамтамассыз ету.

Жұмыртқа өндірісінің негізгі озық технологиясы толық-бос ұстанымын сақтау болып келеді, яғни басқа партиялардан қосымша отырғызусыз бір жасты құстар корпусын немесе оқшауланған залдарды бір мезгілде толтыру, ал өнімді кезең аяқталған соң залды барлық құстардан бір мезгілде босату, яғни шуып-шаюдан және дезинфекциялан кейін зал бірнеше күн бос болуы үшін. Осы кезде санацияны жүргізеді. Тек осы жағдайлар кезінде ғана құстың денсаулығына және өнімділігіне теріс әсер етпейтін, деңгейге дейін жиналатын шағын флораның дәрежесін төмендетуге болады. Инфекциялық аурулар бойынша жағымды шаруашылықта осы кезең бір аптадан кем емес болуы керек. Инфекция болған кезде ересек құстар үшін құс бөлмелерін санациялау ұзақтығы ұзартылады.

Толық-бос ұстанымын сақтау үшін жөңдеу төлдерін өсірудің айқын технологиясы қажетті. Әрбір залға құстардың бір партиясы түседі. Бір партиядағы құс саны (партия өлшемі) мекиен тауықтар цехының зал өлшемдерінен және инкубация цехтарының және төлдерді өсіру мүмкіндіктерінен тәуелді орнатылады.

Жоғары өнімділік, жұмыртқа салу ұзақтығы және құс басын сақтап қалу отырғызылған төлдер сапасынан және олармен келесі жұмыс істеумен байланысты болады.

Кесте 39. Өнеркәсіптік тап құстарының тірі салмағы және олардың тамақтағы, ауа температурасындағы, жарық күннің ұзақтығындағы және жарықтандыру режімінің қажеттілігі

Құстардың барлық егулер және өңдеулерді жұмыртқа салуды бастау алдында өткізу қажетті.

Мекиен тауықтар күйінің маңызды көрсеткіші олардың тірі салмағы болып келеді. Нәрлі заттар жеткіліксіз болған кезде жақсы мекиен тауықтарда ең алдымен дене салмағы төмендейді, сосын жұмыртқа салмағы азаяды, ал сосын өнімділігі де төмендейді. Сондықтан дер кезінде көңіл аудару және жұмыртқа салудың төмендеуіне жол бермеу маңызды.

Жарық режімнің негізінде төлдер үшін және өсіп келе жатқан мекиен тауықтар үшін қысқарып бара жатқан күн ұстанымы қаланған.

Кесте 41. Торлы күту кезінде тауықтардың өсу және дамуының бағытталған көрсеткіштері

Жасы, күн	Тірі салмағы, г	Үлкен қауырсындарын ауыстырғандардың орташа саны	Айдар биіктігі, см	Жұмыртқа жолының ұзындығы, см	Жұмыртқа жолының салмағы, см	Аналық бездің салмағы, г
1 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120 130 140 150	36-38 75-80 125-150 210-260 320-370 410-500 570-650 700-750 800-850 900-950 1000-1050 1100-1150 1175-1225 1250-1300 1325-1375 1400-1450	- - - - 1,5-1,7 2,5-2,8 3,5-4 4,5-5 5,5-6 6,5-7 7,6-7,8 8-8,3 8,5-8,8 9-9,2 9,3-9,4 9,5-9,6	- - - - - - - - - 1,2-1,3 1,3-1,4 1,4-1,5 1,5-1,6 1,7-1,8 1,8-2,2 2-3	- - - - - - - - - 10 11 13 15 18 21 28	- - - - - - - - - 0,5 0,5 0,55 0,6 0,8 0,9 3,5	- - - - - - - - -- - - - - - - 4,7

Мекиен тауықтарды күткен кезде құс фабрикаларында пайдаланылатын, жарық режімдердің әртүрлі нұсқаулары бар. Көбінесе барлық нұсқаулар жөңдеу төлдерді өсірген кезде жарық күнді 8-9 сағатқа дейін қысқартуға және оны мекиен тауықтарды күткен кезде 17-18 сағатқа дейін арттыруға есептелген.

Торлы мекиен тауықтар үшін тиімді жарықтандыру 20-30 лк құрастырады. Жөңдеу төлдер үшін өсірудің бірінші екі апта ішіндегі жарықтандыруы 50 лк төмен емес болйы керек, сосын 20-25 лк дейін төмендейді. Жарықтандыру үшін қыздыру электршамдарын (40 Вт-тан 75 Вт-қа дейін) және ЛБ-40, ЛБЦ-40 люминесцентті шамдарды пайдаланады, оларды бір-бірінен 2,5-3 м ара қашықтықта тордың жоғары шетінен 10-15 см жоғары деңгейде торлы батареялар арасында өтпелер ортасында асып қояды.
Кесте 42. Жұмыртқалы тауықтарды өсіру және күту кезіндегі жарық режімі

Асыл тұқымды қораздарды тауықтардан жеке өсірген кезде жарық күнін тәуліктік жаста 12 апталық жасқа қарай 17 сағат 30 минуттан 12 сағатқа дейін қысқартады, ал ары қарай 20-30 лк жарықтандыру кезінде өсірудің аяғына дейін тұрақты етіп қалдырады.

Торлы батареяларда қораздарды өсірген кезде қалыптасқан қауымдастықты бұзуға болмайды. Р-15 торлы батареяларға 1 ден 45 уүнге дейінгі шақта 55-60 бастан орналастырады, КБУ-3-26 қайта жабдықталған батареяларға 45 күннен 150 күнге дейін 36-40 бастан, қайта жабдықталмаған батареяларға – торға сәйкесінше 14 және 8 бастан отырғызады. КБМ-2, У\КБА, КБИ-1 батареяның қайта жабдықталған торларына 1-45 күн шақтағы – 20-21 және 45 күннен 150 күнге дейін 14 бас орналастырады.

Асыл тұқымды қораздарды өсірген кезде оларды шәует сапасы және экстерьері бойынша мұқият таңдауды жүргізеді, сонымен қатар олардың өсуі мен дамуын бақылау қажетті.

Қораздардың бiрiншi таңдауын тiрi салмағы және екiншi жыныс белгiлерi бойынша 5-6 апталардың жас шамаларында жүргізеді – жақсы дамыған айдарлар мен сырғалармен қалдырады. 35-45 күндердiң жас шамасында қораздардың айдарларын кесіп тастайды. Екінші рет қораздарды шәует сапасы және экстерьер бойынша 17-22 апталарда таңдап алады. Қабадай шәуетіне ие болатын, эякулят көлемі 0,4 мл төмен емес немесе жеке жағдайларда шәует қозғалысы 7 баллдан кем емес орташа концентрациялы қораздарды қалдырады.

Кесте 44. Жұмыртқалы тауықтардың төлдерін өсірген кездегі температуралық режім

Залдағы ауаның салыстырмалы ылғалдылығы бірінші 2-3 апта ішінде 60-70 % деңгейде қабылданады, ары қарай оны 55-65 %-ға дейін төмендетуге болады. 1 кг тірі салмаққа суық күндері 0,75-1 м³/сағ-тан және жылы уүндері 5 м³/сағ-қа дейін таза ауаны беру қажетті.

Ауаның қозғалу жылдамдығы қыста 0,2-0,3 м/с және жазда 0,6 м/с артық емес болуы керек. Ауаның ластануы бірінші 9 аптада 1 мг/м³ және 9 аптадан үлкен төлдер үшін 5 мг/м³ артық емес жіберіледі. Көмірқышқыл газдың шекті мүмкін концентрациясы ауада 0,18-0,25 %, аммиакта – 15 мг/м³ және күкірт сутекте – 5 мг/м³ болады.

Өнеркәсіптік таптың мекиен тауықтардың биологиялық ерекшелігі оларда жұмыртқа салуды ұзарту әдісінің бірі болып келеді – түлеуден кейін өнімділікті қалыптастыру.

Соңғы кездері химиялық заттар көмегімен, гонадотропты гормондармен, сонымен қатар сыртқы ортаның бір қатар факторлардың әсер ету жолымен түлейді шақырудың бір қатар әдістемелері ұсынылған. Осы әдістермен өткізілген түлеу, одан әрі мейірімді өтеді, одан әрі қысқа мерзімде, ал құс табиғи түлеймен салыстырғанда, одан әрі жоғары өнімділікке жетеді.

Түлеуге 15 айдан үлкен шақтағы, қалыпты дамыған, сырқат белгісісіз тауықтар дұшар болады. Түлеуге дұшар болатын құстар саны біржасты болғаны дұрыс-ақ.

Еріксіз түлеу режімінің әрекетімен тауықтар 40 күнге жұмыртқалауды тоқтатады. Осы кезеңде оларда айдардың жүдеуі деп аталатын оқиға байқалады. Сосын жұмыртқалау бірте-бірте қайта оралады. Жұмыртқалаудың басына қарай тауықтар толық қауырсындарын ауыстырады, ал оның ұлғаюы айдардың қалыптасуымен сәйкес келеді. 80-ші күнге қарай тауықтар жұмыртқалаудың 75-80 % жетеді. Ары қарай, жасанды түлеуге мәжбүрленген тауықтардың өнімділігі алты айдан артық жоғары деңгейде сақталады.

Түленген тауықтардың жұмыртқалары ірілеу, салмағы 62 г және одан артық, дұрыс пішінді, берік қабықпен болады. Аналық тапта құстарда инкубацияға жарамды жұмыртқалары 90 % артық болады. Өнеркәсіптік тапта сынған және ақаулы жұмыртқалардың пайызы 3 %-дан аспайды.

Сәйкесінше нормативтермен анықталған, барлық зоогигиеналық тәсілдерді сақтау түлеуді табысты өткізудің негізгі шарты болып келеді. Жалған обаға қарсы профилактикалық егістерді әдетте түлеу басталған соң 45 күн өткен соң ғана салады. Егер жасанды түлеуді өткізу үшін құс қораларына әртүрлі жасты құстарды отырғызатын болса, онда вакцинацияны барлық бар нұсқаулар бойынша түлеуге дейін 20 күн бұрын өткізеді.

Түлеуді дұрыс өткізген жағдайда тіпті құс шығыны болмайды. Түлеуді өткізген соң қораздарды ауыстыру ұсынылады, тауықтарға 7 ай жасты қораздарды отырғызу дұрыс болады.

Инкубациялық жұмыртқалардың бірқалыпты түсуі тек қана бастапқы тұқымды таңдаудан және аналық пішінді тауықтар желісінен және оларды тиімді тамақтандыру және күтуден тәуелді ғана болмайды, сонымен қатар өнімділікті, ай сайынғы брактау және мекиен тауықтарды пайдалану мерзімін ескеруімен аналық тапты кешендеу еселігінен де тәуелді болады.

Аналық таптың өлшемі бройлерлерді өндіру жоспарынан, пайдаланылатын тұқым және желістер өнімділігінен, инкубациялық жұмыртқалардың бірқалыпты түсуінен және бройлер партиясын союға тапсырылатын ырғақтық және өлшемдері негізгі болып келетін, бастапқы нормативтік мәліметтерден тәуелді болады.

Өнімді кезең ішінде ет тұқымды тауықтарда және делістерде жұмыртқалау қарқындылығы бірқалыпты емес болады.

Ең жоғары жұмыртқалау жұмыртқалаудың бірінші бес айында болады, сосын ол бірте-бірте 16-18 ай жасына қарай 30 %-ға дейін төмендейді. Мекиен тауықтарды 16 айдан артық пайдалану экономикалық расталмайды, өйткені өнімділіктің маңызды төмендеуінен басқа, алғашқы тауық басынан біржасты партияларда тауықтар саны 80 % артық емес қалады. Өнімді кезең ішінде мекиен тауықтардың бір жасты партиясында жұмыртқаны жаппай жинау 2 еседен артық өзгереді. Осыған орай инкубациялық жұмыртқаларды бірқалыпты толтыру үшін аналық тапты көп еселі кешендеу қажетті – жылына 4-тен 12–ге дейін.

Іріктеу саны жұп болуы керек. Бұл төлдерді өсіру үшін құс қорасын одан әрі тиімдірек пайдалануға мүмкіндік береді, өйткені әрбір акклиматизаторда бір айға санитарлық нормативтік үзілістерді ескеруімен, өнімсіз тұрып қалусыз тәуліктіктен 150 күнге дейін төлдерді өсірген кезде жылына тура екі айналым жасауға болады.

Жөңдеу төлдерді бір құс бөлмесінде орын ауыстыруымен өсірген кезде жыл ішінде төрт айналым жүргізуге болады қалай бәрәншә (тәул – 70), солай екінші (71-150) жасты.

Аналық таптың қажетті жалпы өлшемін есептеген соң шаруашылықта қабылданған іріктеу саны бойынша бірмезгілде іріктірілетін құс бөлмелердің олардың өлшемінен тәуелді санын анықтауға болады. Құс қоралардың қажетті санын есептеген кезде бір ретті іріктеу үшін төменгі формуланы пайдалануға болады:

А – аналық таптың бастапқы құс басы;

Б – аналық таптың құс қорасының сыйымдылығы оны бірмезгілде толтырған кезде;

К – іріктеу еселігі.

Ет тұқымды және желісті тауықтар жұмыртқалы тауықтардан өзгеше күту жағдайларына сезімталдау болады. Ет желісті ересек тауықтар үшін ауаның оптималды температурасы 10 нан 18 ºС дейін, сондықтан қысқы мерзімде олардың қораларыжылытылатын болуы керек. Жазғы кезеңде құс қораларындағы ауа температурасы 20-25 ºС аспауы керек, өйткені асқын жылу тәбеттің жоғалуына, ағзаның әлсіреуіне және өнімділіктің төмендеуіне себеп болады. Температураның 3 тен 30 дейінгі аралықта әрбір градусқа жоғарлауына құстың жемді пайдалануы 1,1-1,3 % төмендейтіні зерттеулермен орнатылған. Сондықтан температураның жоғарлауынан тәуелді сәйкесінше жемнің қоректілігін жоғарлату қажетті. Құс қораларындағы ауа ылғалдылығы 60-70 % деңгейде болуы керек.
Кесте 46. Жөңдеу төлдері және бройлерлердің аналық табының тауықтары үшін жарықтандыру режімі

Құс жасы, апта.	Жарық күннің ұзақтығы, сағ - мин	Жарықтандырылуы, лк
1	2	3
1 2 3 4 5 6 7 8 9-23 24 25 26 1 27 28 29 30 31-32 33-38 39-46 47-56 57-66	24 24 22 20 17 14 11 8 8 10-30 11 11-30 2 12 12-30 13 13-30 14 15 16 17 18	15-20 15-20 15-20 7-10 7-10 7-10 7-10 7-10 7-10 13 15 20 3 25 25 25 30-35 30-35 30-35 30-35 30-35 30-35