Демеуова нұРГҮЛ ҚажымұҚАНҚызы XIX ғ. екінші жартысы – XX ғ. басындағы Батыс Қазақстандағы жәрмеңкелер: тарихи талдау

Біріншіден, жәрмеңкелерге мал және мал өнімдерін әкелетін жергілікті қазақ халқы натуралды айырбас барысында өз тауарларының ақшалай құнынан көп ұтылып отырды;

Екіншіден, темір жол және су жолдары қатынасы желілеріне қашық болуына байланысты жергілікті халық мал шаруашылық өнімдерін жақын маңдағы жәрмеңкелерге ғана шығаруға мүмкіндіктері болған;

Үшіншіден, жәрмеңкеге негізінен мал шаруашылығы өнімдерін шығарған қазақтардың басқа аймақтардағы тауарлардың құны мен бағасы жөнінде ақпараттары болмады.

Қазақстанның батыс аймағындағы жәрмеңкелер Орталық Ресейдегі өзі іспеттес сауда орындарының рөлі төмендеген тұста ашылған болатын. Батыс Қазақстанның түпкір-түкпірінде ашылған жәрмеңкелер Қазақстан мен Ресей арасындағы экономикалық қатынастарды кеңейте отырып, қазақ жерінің империяның саяси-экономикалық бодандығына тартылуында шешуші экономикалық факторға айналған болатын. Қарастырылып отырған кезеңде аймақтағы жәрмеңкелер тұрақты сауда жасайтын орын ғана емес, маусымдық сауда орталықтарына да айналды. Сондықтан, жәрмеңкелік сауда халықтың күнделікті тұрмыстық тауарларға сұранысын өтеп отырды.

ХХ ғасырдың басында жәрмеңкелік сауданың белсенділігі төмендеп, оның орнына тұрақты сауда орындары, базарлар қалыптаса бастады. Аймақта жәрмеңкелік сауданың пайда болып, дамуы және құлдырауы сауда капиталының және еркін бәсекелестіктің экстенсивті түрде дамыған кезеңімен сәйкес келді. Аймақтағы жәрмеңкелер ішкі рынокқа, тауар өнеркәсібіне ықпал етіп, әлеуметтік қатынастар жүйесінің экономикалық негізіне айналып, аграрлы шаруашылыққа тауар-ақша қатынастарының енуіне мүмкіндік жасады. Жәрмеңкелік сауда Қазақстанның экономикасының, қазақ ауылының әлеуметтік-тұрмыстық жағдайының көтерілуіне оң ықпал етті. Қарастырылып отырған кезеңде Қазақстанда өндіріс орындарының ашылуы, елдің отырықшылық өмір салтына көше бастауы, қала-қоныстардың қалыптасып, жәрмеңкелер арқылы шет елдермен қарым-қатынастың нығайып, экономикалық өрлеудің негізі қалыптасты.

Қорыта келе, ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында жәрмеңкелер сауда-саттықтың ерекше дамыған үлгісі ретінде Қазақстанның батыс аймағы экономикасының дамуына игілікті әсер етті. ХІХ ғасырдың 30 жылдары Ішкі Бөкей Ордасында негізі қаланып, кейін тұтастай батыс аймақта ашыла бастаған жәрмеңкелер тек сауда-саттық ісінде ғана емес, тұрақты экономикалық және саяси байланысты арттыруда, халықтың өнері мен мәдениетінің дамуында маңызды рөл атқарды.

ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басында құрылып, қалыптасқан жәрмеңкелік сауда елдің экономикасында өзіндік терең із қалдырып, тарихи заңдылық арқылы дәуірден дәуірге жалғасып, қоғам дамуының белгілі бір кезеңінің тәжірибелерін зерттеу, еліміздің өткенін біліп, үйренудің, мемлекеттің болашағы үшін зор маңызға ие болды.

1. 
   Назарбаев Н.Ә. Тарих толқынында. - Алматы: Атамұра, 1999. - 296 б.
   
2. 
   Материалы по статистике, географии, истории и этнографии Оренбургской губернии. Оренбург, 1877. – 117с.
   
3. 
   Тетеревников А.Н. Очерк Внутренней торговли Киргизской степи. СПб, 1897.-152с
   
4. 
   Харузин А.Н. Киргизы Букеевской Орды. Вып.І, М., 1889. - 140с.
   
5. 
   Иванов И.С. Краткие сведения о ярмарке во Внутренней Киргизской Орде. \\ Памятная книжка Астраханской губернии на 1887. Астрахань. 1887.; Алекторов А.Е. Указатель книг, журнальных и газетных статей и заметок о киргизах. Казань: Типо-литография Императорского университета, 1900. - 950. Алекторов А.Е. Очерки Внутренней Киргизской Орды. Оренбург, 1894.-108с
   
6. 
   Добросмыслов А.И. Скотоводство в Тургайской области. – Оренбург, 1895. – 360 с.; Аничков И. Упадок народного хозяйства в киргизских степях// Русская мысль. – 1902. - № 5.
   
7. 
   Гельмгольц Д. Оренбургский меновой двор // Известия Оренбургского отдела ИРГО. – 1894. - Вып. 3.
   
8. 
   Седельников Т. Борьба за землю в Киргизской степи. Электро - печатное товарищество «Дело». Спб., 1907. - 79 с.
   
9. 
   Денисов В.И. Ярмарки. СПб., 1911. - 138 c.
   
10. 
    Иванов П.П. Ярмарочная торговля в Казахстане// Новый Восток, 1926, № 13.
    
11. 
    Аспандияров Б. Образование Букеевской Орды и ее ликвидация. Алматы, Қазақ энциклопедиясы. 2007. – 395с.
    
12. 
    Шонанұлы Т. Жер тағдыры - ел тағдыры. Алматы: Санат, 1995. - 225 б
    
13. 
    Граммаков Л. Меновая внешняя торговля Оренбургского края. «Степные огни». 1941г, №4., с. 225-235.
    
14. 
    Аполлова Н.Г. Экономические и политические связи Казахстана с Россией в ХVIII - началe ХХ вв. - Алма-Ата, 1960. - 350 с.; Рожкова М.К. Экономические связи России со Средней Азией в 40-е, 60-е годы ХIХ в. - М., 1964. - 198 с.
    
15. 
    Дитхтяр Г.А. Внутренняя торговля в дореволюционной России. – М., Изд-во АН СССР, 1960. – 236 с.; Халфин Н.А. Присоединение Средней Азии к России (60—90-е гг. XIX в.), М., 1965; - 468с.
    
16. 
    Герасимова Э.И. Уральск (Исторический очерк) (1613-1917гг), Алма-Ата, 1969. – 215с.
    
17. 
    Сулейменов Б.С. Аграрный вопрос в Казахстане в последней трети ХIХ в. – начало ХХ в. (1867-1907 гг.). - Алма-Ата, 1963. - 411 с.
    
18. 
    Сундетов С.А. Торговля в Казахстане в начале ХХ в. //Казахстан в канун Октября. Сборник статьей. - Алма-Ата, 1968. – 283 с.
    
19. 
    Литвинова Т.К. К вопросу о формировании национального торгового капитала в Казахстане // Ученые записки КазГУ: экономика. 1957. Т. 8. вып. 2. - С. 135-147;
    
20. 
    Галузо П.Г. Аграрные отношения на юге Казахстана в 1867- 1914 гг. Алма-Ата: Наука, 1965.- 347 с.; Галузо П.Г. Социальные отношения в казахском ауле и переселенческой деревне Казахстана в начале ХХ в./ Казахстан в канун Октября. Сборник статьей. Алма-Ата, 1968.- 283 с.
    
21. 
    Ерофеева И.В. Характер торговли и формирование купеческого сословия в городах Северо-Восточного Казахстана в ХIХ в.// Обменные операции городов Сибири периода феодализма. – Новосибирск, 1990. - 233 с.;
    
22. 
    Бекмаханова Н.Е. Многонациональное население Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма (60-е годы ХІХ в.- 1917 г.). - М., 1986. – 243 с.
    
23. 
    Кусаинов К.К. Социально-экономическое развитие Тургайской области в конце ХІХ –начале ХХ в. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Москва, 1989. - 181с; Кундакбаева Ж.Б. Казахстан в системе Российской экономики в конце 60-х г. ХІХ в. - 1917г. (на материалах Северо Западных областей). Алма-Ата, 1989. - 157с.
    
24. 
    Отарбаева Б. Хлебная торговля Казахстана в системе хозяйственных взаимоотношений с Россией в конце ХIХ - начале ХХ вв. на материалах северного и северо-восточного Казахстана: автореф. дис. … канд. ист. наук. - Алматы, 1986. – 24 с.
    
25. 
    Абенова Б.С. 1868 жылғы әкімшілік басқару реформасының Орынбор өлкесіне енгізілуі және оның зардаптары. Тарих ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертация. Алматы, 2000. - 192б.; Сариева Р.Х. Колониальная политика царизма в Казахстане: на примере Тургайской области (1868-1914гг). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Алматы, 2002. - 117с.
    
26. 
    Жакупбекова Д.Ж. Торгово-промышленное предпринимательство в Казахстане во ІІ пол. ХІХ -нач. ХХ в. Алматы, 1993. – 160с.
    
27. 
    Кожакметова Г.К. Формирование регионального торгового рынка Северо Западного Казахстана и Южного Урала (вторая половина XVIII – ХІХ вв). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Уральск, 2008. – 123 с.
    
28. 
    Абилов К.Ж. История становления и развития предпринимательства в Казахстане (вторая половина ХІХ –начало ХХ вв.): автореф. дис. ... докт. ист. наук: 070002 - Караганда, 2006. – 40 с.
    
29. 
    Наумов С.Н. Ярмарочная торговля в системе социально-экономических отношений на юге Казахстана (вторая половина ХIХ - начало ХХ вв. Исторический аспект ). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. - Алматы, 1995. - 160 с.
    
30. 
    Султангалиева Г.С. Западный Казахстан в системе этнокультурных контактов (ХVIII - начало ХХ вв.). Диссертация на соискание ученой степени доктора исторических наук. – Актюбинск, 2003. – 283 с.
    
31. 
    Щеглова Т.К. Ярмарки Западной Сибири и Степных областей во второй половине ХІХ века. Из истории российско-азиатской торговли: Монография. Барнаул, Изд Барнаулского гос пед университета. 2002. -236с.
    
32. 
    Урдабаева Л.Е. История города Актюбинск и его уезда (1869-1917гг.). Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. – Костанай, 2001. -158с
    
33. 
    Кенжалиев И.Н. Бөкей Ордасы (1801-1850). Орал: БҚМУ баспасы. 2001, -170б.
    
34. 
    Рысбеков Т.З., Бірімжаров Б.К., Құрманалин С.Б., Жақсығалиев Ж.Ж. Батыс Қазақстан облысының тарихы. Орал, 2001. - 203б.
    
35. 
    Батыс Қазақстан тарихынан. Екі томдық. 2-том. Ақтөбе, Принт-А. – 2006 ж. - 524б.
    
36. 
    Рысбеков Т.З. Өскен өлке тарихы. Орал, 1997ж, - 180б,; Диалог с историей. Уральск. 2007. - 95с.; Рысбеков Т.З. Бөкей Орда тарихы. Орал, 2001. – 196б.
    
37. 
    Харабалин Ғ.Е. ХІХ ғасырдағы Бөкей Ордасы. Орал, 2004. – 238б.
    
38. 
    Сүйінов С. Бөкей Ордасы. Ақтөбе, 2003. – 239б.
    
39. 
    Құрманбеков Б. Ойыл жәрмеңкесі. Ақтөбе, А-Полиграфия. 2008. - 53б.
    
40. 
    Бірімжаров Б.К. Кіші Жүз тарихынан. XVIII-XIXғғ. Орал, 2002. - 155б.
    
41. 
    Ақтөбенің бірінші қалалық старостасы В.И.Мощенскийдің естелігі / Город. Годы. Люди. Жизнь. Документальное повествование об актюбинцах и Актюбинске. В 3 кн. Собранное Ф.Н.и Ю.Ф.Тарасенко. Кн. І. (1868-1920). Актобе, 2006. - 584с.
    
42. 
    Сабырханов А.Торговая политика царизма в Младшем жузе во второй половине ХVIII века. Известия АН Каз ССР. - 1967г. №6. 44-53с.
    
43. 
    Левшин А.И. Описание киргиз-казачьих и киргиз-кайсацких орд и степей. Алматы., Санат. 1996. - 654с.
    
44. 
    Лобысевич Ф. Киргизская степь Оренбургского ведомоства. Москва., 1891. - 381с.
    
45. 
    Алекторов А.Е. Очерки Внутренней Киргизской Орды. Оренбург, 1894.
    
46. 
    РФ ООММ, 6-қ, 17-т, 37-іс.
    
47. 
    РФ ОО ММ, 6-қор, 13-т, 3735 -іс.
    
48. 
    РФ ООММ, 6-қ, 17-т, 37-іс.
    
49. 
    РФ ОММ, 6-қ, 10-т, 8278-іс.
    
50. 
    РФ ОО ММ, 6-қор, 13-т, 3735 -іс.
    
51. 
    РФ ОО ММ, 6-қор, 10-т, 8568 -іс.
    
52. 
    ҚР ОММ, 25-қ, 1-т, 2606-іс.
    
53. 
    ҚР ОММ, 25-қ, 1-т, 1568-іс.
    
54. 
    ҚР ОММ, 25-қ, 1-т, 4318-іс.
    
55. 
    Добросмыслов А.И. Тургайская область. Исторический очерк. - Тверь, 1902, Т. 1-3. – 524 с.
    
56. 
    ҚР ОММ, 78-қ,2-т, 5492-іс.
    
57. 
    РФ ОО ММ, 6-қор, 10-т, 8342 -іс.
    
58. 
    Обзор Уральской области за 1909г. - Уральск, 1910.
    
59. 
    «Тургайская газета». 1895г, №9.
    
60. 
    ҚР ОММ, 25-қ, 1-т, 2606-іс.
    
61. 
    ҚР ОММ, 40-қ, 1-т, 754-іс.
    
62. 
    Обзор Уральской области за 1888 г. - Уральск, 1889.
    
63. 
    РФ ОО ММ, 6-қор, 10-т, 8197 -іс.
    
64. 
    РФ ОО ММ, 6-қор, 17-т, 201 -іс.
    
65. 
    Обзор Уральской области за 1909г. - Уральск, 1910.
    
66. 
    «Темирская ярмарка». Тургайская газета. 1896г. №85.
    
67. 
    ҚР ОММ, 25-қ, 1-т, 3747-іс.
    
68. 
    РФ ОММ, 6-қ, 10-т, 8391-іс.
    
69. 
    РФ ОММ, 6-қ, 13-т, 2687-іс.
    
70. 
    РФ ОММ, 6-қ, 17-т, 202-іс.
    
71. 
    РФ ОММ, 6-қ, 10-т, 8527-іс.
    
72. 
    РФ ОММ, 6-қ, 10-т, 8278-іс.
    

XX ғғ.).// Әл Фараби атындағы Қаз ҰУ Хабаршысы. - Алматы, 2007,

№3(14). 2 Батыс Қазақстандағы жәрмеңкелер тарихнамасы. //

Әл Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы. Алматы, 2007, № 3 (46).

3. 
   Жәрмеңкелер және Ресей-қазақ қатынастарының тарихнамалық мәселелері. // «Қазақстану - ғылыми зерттеудің жаңа тақырыбы» атты халықаралық-ғылыми конференция материалдары. - Астана, 2007,
   

3. 
   XIX-XX ғғ. Қазақстанның Батыс аймағындағы жәрмеңкелер: Тарихнамалық шолу. // «Отан тарихының келелі мәселелері» атты республикалық ғылыми-теориялық конференция материалдары. - Атырау, 2008, 28-29 ақпан.
   
4. 
   XIX-XX ғғ. Қазақстанның батыс өңіріндегі сауда қатынастары (тарихнамалық дискурс). // Әл Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы. Алматы, 2008, № 1 (16).
   
5. 
   К истории ярмарки Көкжар. // «Человек в российской повседневности: прошлое и настоящее». Октябрь 1917-го: проблемы истории и историографии. Халықаралық ғылыми конференция материалдары.
   

3. 
   ХІХ ғ.ІІ жартысындағы Қазақстанның батыс аймағындағы жәрмеңкелер тарихы туралы. // «Мәдени мұра: тарих, әдебиет, тіл, руханият» атты республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары. 11 желтоқсан. – Орал, 2009, 152-156 бб.
   

 проанализировать вовлечение в сферу капиталистических отношений западного региона Казахстана во ІІ половине XІX – начале XX в.в. и влияние их на социально-экономическую жизнь всего государства;

 проследить становление и особенности развития ярмарочной сети в Западно-Казахстанском регионе;

 проанализировать воздействие ярмарки на изменения социальной структуры региона;

 определить роль ярмарки в развитии внешней торговли;

 взвесить положительное влияние ярмарки ІІ половины XІX – начала XX в.в. на демографическое состояние и культуру Западного Казахстана.

Научная новизна исследования:

- с вовлечением в конце ХІХ в. Западного Казахстана в общероссиский рынок, было образовано несколько центров, где была сконцентрирована обменно-розничная торговля. Особый расцвет торговле получила в Уральске, Актюбинске, Гурьеве, Иргизе, Уиле, Темире, Ханской Орде, и Мангистау.

- во второй половине ХІХ века в Казахстане получил широкое распространение новый вид обменно-розничной торговли – ярмарка.Это открыла путь к увеличению количества сезонных ярмарок в казахских окрестностях. Продолжительность кочевых ярмарок была от 10-15 дней до одного месяца. Время и сроки проведения ярмарок устанавливались заранее.

- После присоединения Казахстана к России, возросла роль торгового капитала. В это время среди казахских баев стали образовываться специальные группы торговцев и купцов.

- Ярмарки в основном располагались в местах, где было плотное население казахов, военных станицах казаков, а также на торговых путях. Промышленные товары, продукты питания, одежда, ткани ручные изделия и т.д. стали систематически доставлять в промышленно развитые центры России, такие как Москва, Рязань, Тамбов, Самара, Саратов, Астрахань, Оренбург, Уфа и Казань.

- Правительственные реформы во второй половине ХІХ в. внесли множество изменений в социально-экономическую жизнь края. В результате ярмарочной торговли начали четко проявлятся социальное расслоение среди народа. В связи с развитием ярмарочной торговли стала расти численность населения в маленьких городах.

The Kazakh steppe is region of various civilizations and cultures of the various people. The Kazakh steppe is territory on which during many years was established trade and economic relations between the nomadic people and neighbouring countries living by a settled way of life. In the second half XIX c. – at the beginning XX c. the in the Western region of Kazakhstan was flourished trading activity which shows economic development and economic power of region which in turn had favorable influence on people economic situation, its life and a condition. Owing to this determining of process of trading activity in the history of independent Kazakhstan and its characteristic from scientific point of view plays important role.

One of the main tasks is to investigate the history of fair of the region, definition from scientific positions its condition and the publication of this data for the public.

The purpose of research is to do detailed analysis and examination of history of development of fair in West Kazakhstan in the II half XIX and at the beginning XX c.c. Achievement of an object is realized by the decision of following tasks:

-to analyse involving in sphere of capitalist relations of the Western region of Kazakhstan in II half and the beginning of 20 centuries and their influence on a social and economic life of the state;

-to proceed formation and features of development of an exhibition network in the West Kazakhstan region;

-to analyse fair influence on changes of social structure of the country;

-to define a fair role in foreign trade development;

-to weigh positive influence of fair of II half XIX – the beginning of XX c.c. on a demographic condition and culture of the West Kazakhstan.

-For the first time object of complex research was the history of development of fair trade of the second half of XIX – the beginning of XX c.c.;

-The extensive fund of archival documents on history and features of development of fairs of the West Kazakhstan of the second half of XIX – the beginning of XX c.c. has been used and new authentic sources are involved in a scientific turn;

-Attempt to state an estimation to development of exhibition trade of the western region of Kazakhstan, actual problems and changes of a social and economic life of the given period has been made;

-On the basis of archival documents has been considered influence of exhibition trade on development of commodity-money relations, on features of formation of home market of the western region of Kazakhstan;

-Importance and the importance influence of fairs on an economic life of local population, a demographic condition of region and its social and economic, political and cultural aspects are scientifically proved.

-Entering of the Western Kazakhstan to the imperialistic market at the end of ХІХ century lead to the formation of the several centres where has been concentrated barter-retail trade. The trade was flourished in Uralsk, Aktyubinsk, Gurjev, Ojyl, Irgiz, Temir, Mangistauand at Khan Orda.

-In second half ХІХ century in Kazakhstan was widely adopted a new kind of barter-retail trade – fair. It has lead to increase the quantity of seasonal fairs in the Kazakh environs. Duration of nomadic fairs was from 10-15 days to a month. Time and terms of fairs were established beforehand.

-After joining of Kazakhstan to Russia, the role of the trading capital has increased. At this time among the Kazakh bais began to appear special groups of traders and merchants.

-Fairs basically settled down in places where was a dense population of Kazakhs, military villages of Cossacks, and also in trading ways. The industrial goods, a foodstuff, clothes, fabrics, etc. began to deliver regularly to fairs from industrially developed centres of Russia, as Moscow, Ryazan, Tambov, Samara, Saratov, Astrakhan, Orenburg, Ufa and Kazan.

-The governmental reforms in second half ХІХ have brought set of changes in a social and economic life of region. As a result of fair trade began to appear accurately social strata among the people. With development of fair trade the population of small cities began to grow.

Research approbation.

090000, Орал қ., Сарайшық к., 34