1тарау1раздел Грек сөзі Тiл туралы ғылымның бір саласы. Фонетикаға не жатады?



бет3/5
Дата12.03.2023
өлшемі271.3 Kb.
#470660
1   2   3   4   5
грам.кесте

Мағынасына қарай:7
1.Жіктеу
(личные)


2.Сілтеу
(указательные)

3.Сұрау
(вопросительные)
4.Өздік
(возвратное)

5.Белгісіздік
(неопределенное)

6.Болымсыздық
(отрицательное)

7.Жалпылау
(определительные)



мен, сен, сіз, ол,біз, сендер, сіздер, олар

бұл,мынау,осы,анау

кім?не?қандай?қай?

өз


бірнеше,біреу,кейбіреу
әлдеқандай, біраз

еш,ешкім,ештеңе,түк

бәрі,бүкіл,барша

Етістік
(Заттың ісін, қимылын білдіретін сөз табы)


Түрлері

Мысалдары

Тұлғасына қарай:
Негізгі
Туынды


Оқы, жаз
Ойна, ойла

Мағынасына қарай:
Салт(непереходный), сочетается со словами в остальных падежах
Сабақты(переходный), который сочетается со словами отвечающими на вопросы
Табыс септік
Болымды
(положительная форма)
Болымсыз
(отрицательная форма)
-ма\ме
-ба\бе
-па\пе
жоқ, емес


Төсекте жатыр, үйге кел, машинамен жет.

Балаңды оқыт, нанды тура, әкеңді күт


Кел, бар, тыңда

Барма, келген жоқ, айтқан емес.



Құрамына қарай:
Дара
Күрделі


Ойна
Барып кел

Сұрақтары:
Не істеді? Қайтті?
Не қылды?




Етіс (Залог)
(Іс- әрекет ,қимыл мен субъект және объект арасындағы қатынастарды білдіретін етістіктің категориясы)


Түрлері




Жұрнақтар




Мысалдар

1.Өздік

(возвратный)



-ын,- ін,-н

киінді, таранды, жуынды

2.Ырықсыз
(страдательный)



-ыл, -іл, -л
-ын, -ін, -н

киілді, таралды,жуылды, салынды, әкелінді

3.Ортақ
(совместный)



-ыс, -іс, -с

сөйлесті,ойласты келісті

4.Өзгелік (побудителей)



-дыр, -дір,
-тыр,-тір,
-ғыз, -гіз,
-қыз,-кіз

жуғызды, жаздырды, айтқыздырды,кескіз, әкелдір, келтір, жүгірт


Есімше (Причастие)
(Есімге де, етістіктікке де тән грамматикалық белгілерді қамтитын етістіктің категориясы)


Түрлері




Жұрнақтар




Мысалдар

1.Өткен шақ
(Прошедшее)



-ған,- ген,
-қан, -кен

Барған, келген, айтқан, кеткен

2.Келер шақ
(будущее)



-ар, -ер, -р
-с (болымсыздық)

Барар, келер, айтар, кетер, бармас, келмес

3.Дағдылы
(обычное)



-атын, -етін, -йтын, -йтін, -ушы, уші

Баратын, келетін, оқитын, барушы, келуші

4.Мақсат (Цели)



-мақ, -мек,
-бақ,-бек,
-пақ, -пек



Бармақ, келмек, айтпақ, кетпек


Көсемше (Деепричастие)
( Етістіктікке тән қимыл -әрекеттің себебін ,
белгісін, сый - сипатын көрсетіп тұратын етістіктің категориясы)


Түрлері




Жұрнақтар




Мысалдар

1.Өткен шақ
(Прошедшее)



-ып,- іп,-п

Барып, келіп, айтып, кетіп

2.Ауыспалы шақ
(Переходное)



-а, -е, -й



Бара, келе, айта, кете,

3.Мезгіл
(Времени)



-ғанша, -генше,
-қанша,-кенше



Барғанша, келгенше, оқығанша

4.Мақсат (Цели)



-ғалы, -гелі,
-қалы, -келі


Барғалы, келгелі, айтқалы, кеткелі

Шарт (Условия)

-майынша,
-мейінше

Бармайынша, келмейінше

Тұйық етістік
(неопределенная форма глагола, инфинитив)

Мысалы: Сөйле- сөйлеу
Кел – келу
Көр – көру
Жаз - жазу
Етістіктің шақтары
(время глагола)

3



  1. Келер шақ

(будущее время глагола)

>й –
+ жіктік жалғау
>а, е
Сөйлеймін, жазамын, барасың, келесіз бе? көреді.
2. Өткен шақ
(прошедшее время глагола)

> ды, ді
+ тәуелдік жалғау
>ты, ті
Сөйледім, жаздым, бардың, келдің бе? көрді.
3.Осы шақ
( настоящее время глагола)

Нақ осы шақ
(собственное настоящее время глагола)


  1. Жай түрі (простая форма) – образуется с помощью 4 слов:


тұр
жүр + жіктік жалғау
отыр
жатыр

2.Күрделі түрі (сложная форма) – образуется с помощью
тұр
+ ып\іп\п + жүр + ж.ж.
отыр
жатыр

Мен отырмын (жай түрі)
Мен оқып отырмын (күрделі түрі)
Мен дүкенде тұрмын (жай түрі)
Мен хат жазып отырмын (күрделі түрі)

Етістіктің райлары
(наклонение глагола)
4
Бұйрық рай
Повелителное наклонение
1. Мен айт+ айын,ейінБіз айт +айық,ейік


  1. Сен айт Сендер айт +ыңдар,іңдер

  2. Сіз айт +ыңыз,іңіз Сіздер айт +ыңыздар,іңіздер

  3. Ол айт +сын,сін Олар айт +сын,сін


Шартты рай
Условное наклонение

Образуется путем прибавления к основе суффиксов-са,се + тәуелдік жалғау.

Мен барсам Біз барсақ

Сен барсаң Сендер барсаңыздар

Сіз барсаңыз Сіздер барсаңыздар

Ол барса Олар барса
Қалау рай
Желательное наклонение

Образуется путем прибавление к основе суффиксов-

ғы,гі,қы кі + тәуелдік ж.+ вспомог. глагол «кел»

Менің айт +қы+м келеді

Сенің айт +қы +ң келеді

Сіздің айт +қы +ңыз келеді

Оның айт +қы +сы келеді
Еліктеу сөз
(подражательные слова)
Айналадағы әр түрлі құбылыстардың дыбыстарына,қимыл-әрекеттеріне еліктеумен немесеолардың бейнелерімен байланысты туғансөздереліктеу сөздердеп аталады.
Еліктеуіш сөздер
(звукоподражательные слова)
Мысалы:сыбдыр-сыбдыр(шуршание),сылдыр-сылдыр(журчание),сықыр-сықыр(скрип-скрип)қарқ-қарқ(кар-кар),тарс-тарс(стук-стук),сақ-сақ(подражание смеху) тық-тық(тук-тук)

Бейнелеуіш сөздер
(Образоподражательные слова)
Мысалы:жалт-жалт,жалт-жұлт(выражающее блеск),бүрсең-бүрсең(ходить съежившись от холода),қараң-қараң,шошаң-шошаң.
Үстеу
(Қимылдың, іс-әрекеттің әр түрлі белгісін, амалын, мекенін т.б. сипаттарын білдіретін сөз табы)


Түрлері

Мысалдары

Тұлғасына қарай:
Негізгі
Туынды


Тез, ерте, кеш
Ақшалай, көзінше, айтпайынша

Мағынасына қарай:
Мезгіл
Мекен
Сын – қимыл
Мөлшер
Күшейткіш
Мақсат
Себеп-салдар


Бүгін, ертең
Ілгері, әрі, алға
Тез, жылдам
Сонша, онша
Ең, өте, тым
Тура, жорта
Босқа, текке

Құрамына қарай:
Дара
Күрделі


Ерте, кеш
Анда-санда, қолма-қол

Сұрақтары:
Қашан? Қалай? Қайда?





Үстеудің мағыналық түріне қарай бөліну кестесі

Үстеудің түрлері

Сұрақтары

Мысалдары

  1. Мезгіл үстеуі

(времени)

қашан?
қашаннан?

бүгін, былтыр, биыл, ертең, таңертең, кешке, қазір, енді, ендігәрі, бұрын, күндіз, ертеден, бүрсігүні, күні бүгін, қыстай, ала жаздай, бағана, күні-түні бойы, қыстыгүні, әлгінде, таң сәріде, баяғыдан т.б.

  1. Мекен үстеуі

(места)

қайда?
қайдан?

ілгері, кейін, әрмен, мұнда, осында, сонда, әрі, бері, жоғары, төмен, алға, тысқары, артта, арттан т.б.

  1. Сын-қимыл (бейне) үстеуі

(образа действия)

қалай?
қайтіп?
қалайша?
кімше?

әрең, ақырын, бірден, бірге, бірте-бірте, бұрынғыша, қолма-қол, осылай, сөйтіп, өйтіп-бүйтіп, әрең-әрең, келе сала, емін-еркін, лезде, қаннен-қаперсіз т.б.

  1. Мөлшер үстеуі

(меры)

қанша?
қаншама?
қаншалық?
қаншалап?
қалай?



онша, сонша, соншалық, мұнша, неғұрлым, мұншама, соғұрлым, анағұрлым, әжептәуір, қыруар, бірқыдыру, талай, бірталай



  1. Күшейткіш үстеуі

(усилительное)

қалай?
(қандай?)

әбден, тым, ең, ылғи, кілең, сәл, өңкей, тіпті, нақ, әнтек, мүлдем, дәл, нағыз, керемет, орасан, ерен, әрең, аса, өте

  1. Мақсат үстеуі(цели)

қалай?
не мақсатпен?

әдейі, әдейілеп, жорта, қасақана т.б.

7. Себеп-салдар үстеуі (причины)

не себепті?
неге?
қалай?

босқа, бекерге, жоққа, құр босқа, лажсыздан, амалсыздан, шарасыздан


Шылау



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет