А. М. Саидов, Н. Д. Жангабылова, Б. Аманжол
жүктеу/скачать 1.25 Mb. Pdf көрінісі
|
|
1.5 Ғылыми таным әдістері Ғылымның дамуы фактілерді жинаудан, оларды зерттеуден, жүйелеуден, жалпылаудан және жеке заңдылықтарды ашудан бастап, бұрыннан белгілі фактілерді түсіндіруге және жаңаларын болжауға мүмкіндік беретін ғылыми білімнің логикалық үйлесімді жүйесіне кӛшеді. Таным жолы - тірі ойлаудан дерексіз ойлауға дейінгі жол. Таным процесі, ғылымның дамуы сияқты, фактілерді жинаудан басталады. Бірақ фактілердің ӛзі әлі ғылым емес. Олар ғылыми білімнің бір бӛлігіне тек жүйеленген, жалпыланған түрде айналады. Фактілерді қарапайым абстракциялармен жүйелеуге болады - ғылымның маңызды құрылымдық элементтері болып табылатын ұғымдар (анықтамалар). Ең кең ұғымдар - санаттар (тауарлар мен шығындар, пішін мен мазмұн және т.б.). Білімнің маңызды формаларының бірі - принциптер (постулаттар), аксиомалар. Принцип ғылымның кез-келген саласының бастапқы орнын (Евклид геометриясының аксиомалары, кванттық механикадағы Бор постулаты және т.б.) білдіреді. Ғылыми заңдар ғылыми білім жүйесіндегі маңызды құрамдас бӛлік болып табылады. Олар табиғаттағы, қоғамдағы және ойлаудағы ең маңызды, тұрақты, қайталанатын, объективті, ішкі байланыстарды кӛрсетеді. Заңдар ұғымдар мен категориялардың белгілі бір қатынасы түрінде әрекет етеді. Жалпылау мен жүйелеудің ең жоғары формасы - теория. Теория - бұл қазіргі процестер мен құбылыстарды білуге, әртүрлі факторлардың әрекеттерін талдауға және тәжірибелік қызмет бойынша ұсыныстар ұсынуға мүмкіндік беретін ғылыми принциптер мен әдістерді тұжырымдайтын жалпыланған тәжірибе (практика) туралы ілім. Теориялық және эксперименттік зерттеулер жүргізу кезінде жалпы 19 ғылыми әдістерді кеңінен қолдану арқылы жаңа білім беру жүзеге асырылады. Әдіс - кез-келген құбылысты немесе процесті теориялық немесе эксперименттік зерттеу әдісі. Бұл әдіс ғылымның негізгі мәселесін шешудің құралы - объективті заңдардың ашылуы. Ол талдау мен синтезді, индукция мен дедукцияны, теориялық және эксперименттік зерттеулерді салыстырудың қажеттілігі мен орнын анықтайды. Бұл зерттеушінің ойлау құралы. Әдіснама - бұл логикалық ұйымның құрылымы, іс-әрекеттің әдістері мен құралдары туралы ілім (ғылыми-зерттеу қызметінің құрылымы, нысандары мен әдістері туралы ілім). Ғылым әдіснамасы ғылыми зерттеу компоненттеріне - оның объектісіне, талдау нысанасына, зерттеу міндеттеріне (немесе проблемаларға), осы типтегі міндеттерді шешу үшін қажетті құралдарды зерттеу жиынтығына сипаттама береді, сондай-ақ мәселені шешу процесінде зерттеу қозғалысының реттілігі туралы түсінік қалыптастырады. Әдіснамадағы ең маңыздысы - мәселені тұжырымдау, зерттеу тақырыбын құру, ғылыми теорияны құру, сонымен қатар алынған нәтижені оның ақиқаты тұрғысынан тексеру. Негізгі жалпы ғылыми әдістер: талдау және синтез, индукция және шегеру, аналогия және модельдеу, абстракция және нақтылау. Синтез (грек.synthesis - қосылыс) - талдау процесінде бӛлінген объектінің элементтерін (бӛліктерін) байланыстыруға, элементтер арасында байланыс орнатуға және зерттеу объектілерін бірлік ретінде тануға мүмкіндік беретін зерттеу әдісі. Мысалы, құрылыс механикасындағы материалдардың кедергісіндегі жеке шыбықтың кернеулі - деформацияланған күйін зерттеуден ӛзек жүйесіне (жақтау, ферма, арка және олардың комбинациясы) кӛшу. Кез-келген нақты зерттеу объектісін зерттеу кезінде талдау мен синтез бір уақытта қолданылады, ӛйткені олар ӛзара байланысты. Талдау (грек тіл.аnаlysis - ыдырау) - зерттеу пәні ақыл-ой немесе іс жүзінде құрамдас элементтерге (объектінің бӛліктері немесе оның белгілері, қасиеттері, қатынастары) бӛлінетіндігінен тұратын зерттеу әдісі, бұл ретте бӛліктердің әрқайсысы бӛлек зерттеледі. Мысалы, нақты ғимараттың немесе құрылымның есептік сызба және қима әдісі түрінде ұсынылуы. Қазіргі ғылымның ең кӛп кездесетін ерекшелігі- теориялық синтезге деген ұмтылыс. Бұл объектілерді немесе олар туралы білімді біріктіруге, яғни оларды жүйелеуге мүмкіндік береді. Ғылымдағы жүйелі тәсіл зерттеу тақырыбы туралы білімді тереңірек синтездеуге мүмкіндік береді. Индукция (лат.induction - нұсқаулық) - бұл фактілерден кейбір гипотезаға (жалпы тұжырымға) қорытынды. Жалпылау фактілердің сӛзсіз кӛрінетін аймағына қатысты болған кезде толық индукцияны ажыратады және жасалған қорытынды зерттелетін құбылысты толығымен қарастырады, ал фактілердің шексіз немесе ұшан - теңіз аймағына қатысты толық емес индукция, ал жасалған қорытынды зерттелетін объект туралы тек бағдарлау пікірін қалыптастыруға мүмкіндік береді. Бірақ бұл пікір сенімсіз болуы мүмкін. |