Атты халықаралық Ғылыми-əдістемелік конференцияның материалдары

59 
Ғаламтор-кеңістік-бұл қазіргі заманғы əлеуметтену институттарының бірі болып 
табылады. Мұнда ғаламтор қолданушыларының коммуникативті мінез-құлқына, соның 
ішінде берілген ақпаратты қабылдау жəне сүзу үдерісіне əсер ететін əртүрлі ақпарат бар.
Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың "Халық бірлігі жəне жүйелі реформалар – ел 
өркендеуінің берік негізі" атты Қазақстан халқына Жолдауында "Қазір – ғаламтор дəуірі. 
Ондағы бей-берекет ақпарат тасқыны ұрпақтың санасын улап жатыр. Бір сəттік танымалдықты 
көксейтін тамырсыз идеялар жаппай белең алуда. Бұл – аса қатерлі үрдіс. Дəл осы кезеңде ұлт 
зиялыларының ұстанымы жəне белсенділігі айрықша маңызды. Зиялылардың еңбегі 
марапатымен емес, салиқалы сөзімен жəне нақты ісімен бағаланады. Басты міндет – жалпы 
адамзатқа ортақ қастерлі құндылықтарды жастардың бойына сіңіру. Отаншылдық, білімге 
құштарлық пен еңбекқорлық, бірлік пен жауапкершілік сияқты қасиеттер дəріптелуі керек",- 
деп көрсетілген [1]. 
Ғаламтордың коммуникативті кеңістігі жылдам дамып, жаңа əрі біртекті емес байланыс 
құралдарын біріктіреді. Қоғамның феномені ретінде ғаламтортің аулан түрлілігінің салдары 
гамнитарлық зерттеулерде бір ғана аспектіні қарастырады. Сонымен қатар, ғаламторті 
зерттеудің бір немесе басқа аспектісін таңдау көбінесе авторға қазіргі қоғамдағы оның рөлін 
анықтауға қатысты ұстанымды талап ете отырып, парадигматикалық мəнге ие болады. 
Осының салдарынан ғаламтордың əлеуметтік феномен ретіндегі маңызы əлі күнге дейін бір 
жақты анықталмаған. 
Бүгінгі таңда ғаламтор- кеңістігі əлеуметтік өзара əрекеттесу, тиісті ақпарат алу, ойын-
сауық, білім алу, іскерлік белсенділік үшін кең мүмкіндіктер беретін нақты əлеуметтік ортаны 
қалыптастырады. Сонымен қатар, қазіргі ғаламтор кеңістігінің əлеуметтік мінез-құлықты 
реттеудің негізін құрайтын дүниетанымды, құндылықтарды, көзқарастарды қалыптастыруға 
əсерін жүйелі зерттеу жоқтың қасы. Ең көп таралған зерттеулер айқындаушы сипатта болып 
табылады. Алайда, олар жас ерекшеліктеріне байланысты əртүрлі əсерлерге, соның ішінде 
теріс əсерлерге өте сезімтал жастардың əлеуметтік мінез-құлқын реттеуге ғаламтор- 
кеңістігінің əсер ету əлеуетін ашуға мүмкіндік бермейді. 
Шетелдік ғалым П.Уоллейс адамның өмір сүретін ортасы өзгеріп, киберкеңістік 
салыстырмалы түрде əлі де жаңа саналып тұрған кезде олардың қалай əсер ететінін болып 
жатқан жайттарды психологиялық тұрғыда зерттей отырып білуге болатындығы айқын деп 
көрсетеді. Аталмыш ғалым бүгінде іс жүзіндегі онлайн мінез-құлықты зерттеу дами 
бастағанын атап өтті [2].
"Коммуникативті мінез-құлық" ұғымы, сондай-ақ оған ұқсас "коммуникативті 
нормалар", "коммуникация", "желілік байланыс" ұғымдары филология, семиотика, философия 
жəне психология ғылымдарында жан-жақты қарастырлған. Филологиялық тəсіл шеңберіндегі 
коммуникативті мінез-құлық мəселесінің жетекші зерттеушісі ғалым И.А. Стернин болып 
табылады [3]. Ғалым коммуникативті мінез-құлықты жалпы тіл (тілдер), қызмет түрі жəне 
жеке тұлға үшін біріктірілген лингвомəдени қауымдастыққа тəн құбылыс ретінде 
қарастыруды ұсынды. Коммуникативті мінез-құлық, зерттеушінің пікірінше, белгілі бір 
əлеуметтік топтағы қарым-қатынас нормалары мен дəстүрлерінің жиынтығы [3, 28 б.]. 
Ғалымдар Ю.Е. Прохоров жəне И.А. Стерниннің [4] еңбектерінде коммуникативтік 
мінез-құлыққа ерекше көңіл бөлінеді. Аталмыш ғалымдардың тұжырымдарын төмендеегі 
кестеде көрсетеміз:
Кесте 1- Коммуникативтік мінез-құлық (И.А.Стренин, Ю.Е. Прохоров бойынша) 
№ 
Коммуникативтік мінез-құлық 
Сипаттамасы 
1 
Рецептивті коммуникативті мінез-құлық 
Белгілі бір əлеуметтік-мəдени топқа жататын 
коммуникативті үдеріске қатысушылардың мінез-
құлқын қабылдау жəне түсіндіру 
2 
Нормативтік коммуникативтік мінез-құлық Қоғамдастықта қабылданған коммуникативтік мінез-
құлық нормалары мен ережелерін сақтау 

60 
3 
Қоғамда қабылданған коммуникативті 
мінез-құлық 
Нормалар мен ережелерді бұзудың нəтижесі ретінде 
коммуникативті емес мінез-құлық 
Нормативтік жəне нормативтік емес идея желіге қатысты өте маңызды. Аталмыш ғалым 
тұжырымдамасы нақты кеңістікке бағытталғанына қарамастан, ол интернет жағдайында да 
қолданылады. 
Осы 
тұжырымдамаға сəйкес, 
онлайн-қауымдастықта 
қабылданған 
коммуникативтік мінез-құлықтың нормалары мен ережелерін бұзу əдепсіз сөздерді, 
арандатушылық мазмұнды, сондай-ақ қақтығыстарды тудыруға бағытталған қорлайтын 
хабарламаларды жариялауда көрінеді. 
Адамның коммуникативті мінез – құлқы-бұл адам ретінде ұстанатын коммуникативті 
нормалар мен дəстүрлермен реттелетін қарым-қатынас үдерісіндегі оның əрекет-қылығы. 
Адамның, əлеуметтік, кəсіби, гендерлік, жас тобының коммуникативті мінез-құлқы, сондай-
ақ ұлттық коммуникативті мінез-құлық бар. Топтық, яғни кəсіби, жас ерекшелігі жəне т.б. 
коммуникативті нормалар бар: мұғалімдер қатты сөйлейді, олар жиі толқып тұрады, əскери 
адам дөрекі, кішкентай балалар өздері туралы көп айтады, назар аударуға тырысады, егер олар 
қарсылықты тыңдағысы келмесе, ересектердің аузын алақанымен жабады; ерлер мен 
əйелдердің коммуникативті мінез-құлқындағы көптеген ерекшеліктер. Əр халыққа белгілі бір 
коммуникативті мəдениет тəн. Коммуникативті мəдениеттің астарында халықтың 
коммуникативті мінез-құлқы оның ұлттық мəдениетінің құрамдас бөлігі ретінде 
қарастырылады; ұлттың коммуникативті мінез-құлқына жауап беретін ұлттық мəдениеттің 
үзіндісі ретінде. 
Коммуникативті мінез-құлық белгілі бір коммуникативті мінез-құлықты нормативті 
немесе нормативті емес деп сипаттауға мүмкіндік беретін белгілі бір нормалармен 
сипатталады [5]. Нормативтік коммуникативті мінез - құлық-белгілі бір ортада қабылданған 
жəне тілдік ұжымның көп бөлігі стандартты коммуникативті жағдайларда ұстанатын мінез-
құлық. 
Нормативті емес коммуникативті мінез-құлық қабылданған нормаларды бұзады. 
Коммуникативтік мінез-құлық адам бұзатын қабылданған нормалар ретінде қарастырылады 
дұрыс сақталған жағдайда, негізгі нормалар туралы айтуға барабар коммуникативтік мінез-
құлық. Жоғарыда айтылғандай, жеткілікті коммуникативті мінез – құлық адамның 
коммуникативті сауаттылығының көрінісі, ал жеткіліксіз – коммуникативті сауатсыздықты 
көрсету. 
Тиімді коммуникативті мінез-құлықты ынталандыратын нақты жеке əрекеттерді 
сипаттауға көшейік. Мұндай əрекеттерді талдау үшін ғылыми əдебиеттерде коммуникациялық 
стиль ұғымы қолданылады. 
Коммуникация стилі-қызметкер өзінің коммуникативті мінез-құлқын құратын іс-əрекет 
түрі. Стильдерді білу коммуникативтік мінез-құлықтың түрін барлық жақсы жəне жаман 
жақтарымен анықтауға көмектеседі. Коммуникация стилін өлшеу кезінде екі ауыспалы 
шамалар қолданылады: тұлғаның ашықтығы жəне кері байланыстың жеткіліктілігі. Жеке 
тұлғаның ашықтығы-адамның қарым-қатынастағы шынайылық дəрежесі. Кері байланыстың 
жеткіліктілігі-адамның қарым-қатынастағы шынайылығына жауап беру деңгейі. Тұлғааралық 
коммуникацияның бес стилі бар [6]. 
1. "Өзін-өзі ашу" - ашықтықтың жоғары деңгейімен сипатталады: орташадан максимумға 
дейін. Адам өзіне назар аудара отырып, өзін басқаларға ашады. Өкінішке орай, кері байланыс 
жеткіліксіз. Бұл стильді қолдана отырып, тым эмоционалды, жүрекке жақын адам 
басқалардың мінез-құлқына реакциясын қабылдайды; бұл жағдайды нақтылау үшін əріптестер 
арасында шексіз эмоционалды əңгімелерде көрінуі мүмкін, əріптестер тыңдайды, бірақ 
тікелей қолдау көрсетпейді. 
2. "Өзін – өзі жүзеге асыру" - максималды ашықтықпен жəне шынайылыққа максималды 
жауаппен сипатталады. Бұл стиль мінсіз жағдайлар үшін жақсы. Ұйымдастырушылық өмірдің 
нақты күндерінде əрқашан адамға осы стильді қолдануға мүмкіндік бермейтін шектеулер бар, 
олардың арасында жасы, мəртебе, дүниетанымдық айырмашылықтар жəне т. б. 

61 
3. "Өзін-өзі тұйықтау" - ашықтықтың жəне жауаптың төмен деңгейімен сипатталады. 
Адам өзі мен команда арасында нақты шекара орнатып, өзін-өзі тұйықтайды. 
4. "Өзін-өзі қорғау" - ашықтықтың төмен деңгейімен, бірақ кері байланыстың жоғары 
деңгейімен сипатталады. Бұл стильді басқаларды талқылауды ұнататын адамдар қолданады, 
бірақ өздері емес. Мұндай адамдар туралы былай айтуға болады: олар өзгелердің көзінде 
сабанды көреді, ал өздерінің көзіндегі бөренелер байқалмайды. 
5. "Өзі үшін сауда" - орташа ашықтықпен жəне қалыпты жауаппен сипатталады. Адам 
кейде келесі пайдаға назар аудару үшін өзі туралы ақпараттың барлық түрлерін, шынайы 
тарату тиімді болған кезде осындай жағдайға түседі. 
Қорытындылай келе, ғаламтор кеңістігінде адам өзінің коммуникативтік мүмкіндіктерін, 
танымдық-іздестіру қажеттіліктерін қанағаттандыра алады. Коммуникативті бағытты құра 
отырып, адам өзінің мотивтерін, қажеттіліктерін, мүдделерін, сондай-ақ өзін-өзі көрсететін 
əлеуметтік-психологиялық ерекшеліктерін, соның ішінде коммуникативті мінез-құлықтың 
танымдық механизмдерінде жүзеге асырады. 
Əдебиет 
1. Қасым-Жомарт Тоқаев "Х
алық бірлігі жəне жүйелі реформалар – ел өркендеуінің берік негізі" атты 
Қазақстан халқына Жолдауы. 01. 09.
2021 ж. 
2. Уоллейс П. Интернет психологиясы.- Алматы: "Ұлттық аударма бюросы" қоғамдық қоры.-, 2019.- 356 
б. 
3. 

жүктеу/скачать 6.73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: