Таблица 2 – Содержание продуктивной влаги (мм) в метровом слое почвы перед посевом культур по различным вариантам обработки пласта многолетних трав

Складывающийся водный режим почвы к периоду посева культур по пласту многолетних трав стал одним из определяющих факторов величины их урожайности. Значение минимальной и «нулевой» обработок пласта многолетних трав как средства дополнительного накопления влаги существенно повышает потенциальные возможности использования накопленной органики многолетними травами на выводном поле севооборота. Прибавка урожая при возделывании проса по минимальной обработке пласта трав в 2004 году в сравнении со вспашкой составила 1,1 ц/га, прибавка урожая яровой пшеницы по эспарцету в этом же году составила 2,4 ц/га. Аналогичное превышение урожайности яровой пшеницы в этом году было получено и при ее прямом посеве в необработанный с осени пласт многолетних трав (Таблица 3).

Считается, что пласт бобовых многолетних трав по плодородию значительно превосходит пласт злаков. Лидирующее положение в этом плане занимает люцерна. Поэтому, на наш взгляд, не случайно прибавка урожая ячменя в 2006 году по минимальной и нулевой обработкам пласта люцерны в сравнении со вспашкой оказалась наивысшей – 3,9-4,0 ц/га соответственно. В данном случае сказалась лучшая обеспеченность почвы азотом, содержание которого и на ресурсосберегающих вариантах подъема люцернового пласта оказалась на достаточном уровне.

В 2009 году наличие сплошной засухи не позволило получить высокий урожай зерновых культур. Тем не менее, и в этом году ни один из вариантов минимализации не проиграл варианту с традиционной обработкой пласта многолетних трав.

Таким образом, полученные многолетние данные дают основание судить о том, что использование минимальных и нулевых технологий с применением дополнительной химической обработки при подъеме пласта многолетних трав на выводном поле севооборота не приводят к ухудшению агрофизического состояния пахотного слоя почвы и обеспечивают более эффективное использование атмосферных осадков с увеличением потенциала продуктивности трав в сравнении с традиционным способом их обработки.

Голландиялық технологияның негізгі элементтері келесілер: картоп өсіру үшін осы елдегі қарашірік мөлшеріне өте жоғары телімдер бөлінеді. Картоптың алғы дақылы – күздік дәнді дақылдар, олар егілетін танапқа көңнің гектарына 60-70 тоннадан кем емес мөлшерін енгізеді. Көң жетіспеген немесе болмаған жағдайда топыраққа беденің немесе басқа шөптердің жасыл массасын жерді жырту арқылы көмеді.

Сүдігер жыртуды айналма соқамен жыртылатын қабат тереңдігіне, бірақ 22 см-ден кем емес тереңдікке жүргізеді. Жыртылған жердің сапасы мінсізді, үлгілі: құламалы қарықтарсыз. Топырақ беті осындай соқамен өңдеген соң тұтасты және тегіс. Көктемде – сүдігерді тырмалау. Елдің жекелеген ылғалды аймақтарында топырақтың тез дегділенуі үшін тырмалауды жүргізбейді [2].

Минералды тыңайтқыштар көктемде сүдігерде арнайы машиналармен өте біркелкі енгізіледі. Тыңайтқыштардың мөлшерлері: азоттың 100-300, фосфордың 100-200 және калийдің 100-550 ә.з. кг/га.

Тыңайтқыштардың мөлшерлерін топырақтағы қорек элементтерінің мөлшеріне және сорттың тез пісуіне байланысты саралап жіктейді. Азот пен калийдің қолайлы формаларына бай топырақтарда бұл элементтерді енгізу мөлшерлерін азайтады, жұтаң топырақтарда – арттырады. Азот тыңайтқыштарын күңгірт құмды топырақтарда, калий тыңайтқыштарын сазды топырақтарда аз қолданады. Өте кеш пісетін сорттармен салыстырғанда ерте пісетін және тұқымдық картопты өсіргенде азот тыңайтқыштарының мөлшерлері азайтылады. Құрамында құрғақ заттың көп мөлшері бар картопты алу үшін калий (әсіресе құрамында хлор барларды) тыңайтқыштарын енгізуін азайтады.

Тыңайтқыштар мөлшерлері топырақ құнарлығына байланысты ерте пісетін картоп үшін N100-150 Р100-150 К100-300, өте кеш пісетін сорттар үшін N200-300 Р100-200 К200-500 шектерінде ауытқиды.

Фосфор тыңайтқыштары (суперфосфат) мен аммиак селитрасының 2/3-ін көктемде картопты отырғызар алдында (әсіресе құмды топырақтарда) енгізеді. Азот тыңайтқышының қалған үштен бір бөлігін – картоп өскіндері топырақ бетіне шыққаннан кейін, 3-5 апталардан соң.

Құрамында хлор бар калий тыңайтқыштарын лайлы және сазды топырақтарда күзден енгізеді, ал құмды топырақтарда калий тыңайтқыштарын көктемде калий сульфаты формасында енгізеді.

Магний мөлшері жеткіліксіз топырақтарда картопты жазда МgSO₄ ерітіндісімен бүркіп (24 кг/га МgО + 600 л/га су), тамырдан тыс үстеп қоректендіреді [3].

Себуге арналған материалды ұқыпты дайындайды: калибрлейді, өсіреді, дәрілейді.

Ерте пісетін өнім алу үшін физиологиялық жақсы өскен түйнектерді қолданады, ал өте кеш мерзімдерде жоғары өнім алу үшін физиологиялық жас түйнектерді қолданады.

Түйнектерді жарықта өсіруді де жайпақ қаңылтыр жәшіктерге салынған тұқымдық картоптың қысқы әйнекті қоймаларында жүргізеді, оларды отырғызарға 2-3 апта қалғанда сыртқа шығарады. Бұл өскіндерді өте мықты, механикаландырылған отырғызуға тұрақты болғыздырады.

Топырақ физикалық піскен кезде Рабеверк-Ркезю тік-фрезерлі (роторлы) қопсытқышымен отырғызар алдындағы өңдеуді жүргізеді. Агрегат жүрісінің оңтайлы жылдамдығы (1,5-2,0 км/сағ) және қопсытқыш жұмыс мүшелерінің айналыс жиілігі топырақты түйірлі күйге дейін қопсытуға мүмкіндік береді. Түйнектер аналық өсімдікте ерте пайда болуына және өсу мен сақтау кезеңінде жылуды көп алуына қарай олардың физиологиялық жасы да үлкен болады. Физиологиялық кәрі түйнектерден өскен өсімдіктер тез дамиды және қартаяды, түйнектерді ерте түзеді. 14-15 °С температура жағдайында ауалы-жылулы жылыту және жарықта өсіру түйнектердің қартаюын және жаңа піскен өнім алуды жеделтетеді. Топырақты жаппай, тұтас өңдейтін белсенді мүшелерінің айналуы тік осьті КВФ-2,8, КВФ-3,6 біздің ұқсас қопсытқыштар да агротехникалық талаптарға сай ауыр топырақтардың жақсы дайындалуын қамтамасыз етеді. Бірақ олар ең төменгі жылдамдығы 3 км/сағ, басқаша айтқанда оңтайлыдан жоғары, тракторларымен агрегатталады. КФГ-3,6 қопсытқышы үшін, шаруашылықтарда аз, Т-150 шынжыр табан тракторы қажет. Т-150К доңғалақты трактор болса топырақты едәуір тығыздайды [4].

Соңғы жылдары Голландияда картоп өсіретін танап топырағын отырғызар алдында дайындау үшін электр жетек көмегімен топырақты шамамен 8 см тереңдікке белсенді қопсытатын тырма өте кеңінен таралған.

Топырақты дайындаған соң ізімен картопты отырғызуға кіріседі. Түйнектерді тайыз 4-5 см тереңдікке 75 см қатараралықты қолдана отырып, маркерлері бар 2- немесе 4-қатарлы отырғызғыштармен отырғызады.

Голландияда картопты тереңге отырғызбайды. Егер картоп отырғызғыш өткен соң адырларды тегістеп жіберсе, онда түйнектердің ұшар басы топырақ беті деңгейінде болады. Бұл топырақтың қызуы мен түйнектердің өсуін жеңілдетеді. Сонымен бірге еншілес түйнектер содан соңғы адырларды үйгенде пайда болған қарық түбінен жоғары орналасады. Осындай отырғызудың артықшылығы жаңбырлы күндері байқалады. Бұл жағдайда түйнектер суда көп уақыт болмайды, бұл олардың шіруін ескертеді. Бірақта құрғақшыл көктемде түйнектер ылғалды топыраққа түсу үшін отырғызу тереңдігін арттырады.

Картоп отырғызғанда қатараралықтардың ені Голландияда бұрын 66 см қалыпты деп есептелінсе, қазіргі кезде 75 см деп есептелінеді. Бұндай қатараралықтарда трактордың дөңгелектері картоп қатарлары қасындағы топырақты аз бүлдіреді және нығыздайды. Сонымен қатар оны өсіргенде жұмыстар өнімділігі артады.

Отырғызылатын түйнектердің қатарда орналасу жиілігі егін сабағының жоспарланған жиілігіне байланысты. 1 шаршы метрге шамамен 20 негізгі сабақтар, ал ірі түйнектердің көп мөлшерін алу үшін 1 шаршы метрге 15 сабақтар жиілігі оңтайлы болып есептеледі. Егер көлденеңі 35-45 см тұқымдық түйнектер орташа 5 сабақтар қалыптасуын қамтамасыз етсе, онда 1 шаршы метрге 4 түйнек отырғызу керек, немесе қатардың 1 метріне қатардағы аралық қашықтығы 33 см 3 түйнек отырғызу керек (отырғызу мөлшері 2-2,5 т/га құрайды). Түйнектердің тұқымдық фракциясын (көлденеңінде 28-45 мм) алу үшін картоптың отырғызу мөлшерін 3-4,5 т/га-ға дейін арттырып, 1 шаршы метрге 30-дан кем емес, тіпті 45 те негізгі сабақтарға ие болу керек (қатарда әр 20-25 см сайын).

Қазіргі голландиялық отырғызғыштардың сөзсіз жақсы жағы өскен түйнектерді отырғызғанда сүйріктерінің болмашы зақымдануында. Хассия ВZS төрт қатарлық картоп отырғызғышы түйнектерді сіңіргіштерге тасымалдауыштармен береді (біздің отырғызғыштардағыдай сарқып алғыш аппараттармен емес). Бұл өскен түйнектердің сүйріктерінің жақсы сақталынуын қамтамасыз етеді. Бірақта олар да түйнектердің сүйріктерін зақымдайды. Осы зақымдануларды азайту үшін қысқа және мықты сүйріктер алуға қол жеткізеді. Осы мақсатпен өскен түйнектермен жайпақ қаңылтыр жәшіктерді отырғызуға бірнеше апта қалғанда ғимараттан ашық ауаға шығарады. Сонымен қатар өскен картопты жәшіктерден картоп отырғызғыштың шанағына өте мұқият салу керек, және отырғызуды төмен жылдамдықта жүргізу керек.

Крахмал алу үшін арналған картопты өсіргенде отырғызуға жарықта өсірілген отырғызылатын материалды емес, көк жарған бүршіктері бар түйнектерді пайдаланады. Сонымен бірге картоп отырғызғышын автоаударғышпен тиейді.

Бірінші қатараралық өңдеуді (жалдарды үю) Голландияда картоп өскіндерінің 20-25 %-ы шыққанда (отырғызғаннан соң 18-20 күннен кейін) «Амак» фрезер қопсытқыш-жалжасаушымен (біздің аналог КФК-2,8) жүргізеді.

Фрезермен қопсытылған топырақты қатараралықтардан параметрлері келесідей трапецияға ұқсаған жалға үйеді: жалдың биіктігі – 24-27 см, табаны бойынша ені – 75 см, үсті бойынша ені – 10-15 см. Осы мерзімде шыққан картоп өскіндерін түгелдей қопсытылған топырақпен көмеді. Келешекте олар топырақтың осы қабатынан жарып шығады.

Жалдарды жасап болған соң әдетте топыраққа ешқандай механикалық өңдеулер жүргізбейді. Қатараралық өңдеулер санын минимумға дейін қысқарту топырақтың құрғау, картоптың тамыр жүйесінің, өзгерген өрнектерінің және жас түйнектерінің зақымдану қауіптілігін төмендетеді, машиналар мүшелерімен инфекцияны тасымалдау мүмкіндігі төмендейді.

Фрезерлік қатараралық өңдеуді жүргізгеннен картоп өскіндері шыққанға дейін зенкор, парокват және басқа да гербицидтерді қолданады. Гербицидті кең алымды штангалық бүріккішпен енгізеді. Топырақ бетінде бүркуден соң өзгеше қабыршық – гербицид ерітіндісінен қалқан - пайда болады. Топырақ тереңдігінен арам шөптердің өсіп шығатын өскіндері осы қалқанға жетіп өледі. Сондықтан гербицидтік қалқанды бұзбау үшін өңдегеннен кейін топырақты механикалық қопсытуын жүргізуге болмайды. Мұндай өңдеуді жиі қопсыту қажет етілмейтін құмды және шымтезекті топырақтарда, және болуы ықтимал қуаңшылықта жүргізеді. Бұл әдіс отырғызудың кеш мерзімдерінде өте қолайлы. Ал тұнбалы (сазды) топырақтарда арам шөптерді гербицидтерді қолданбай-ақ баса отырып, жиі қатараралықтарда топырақты бірнеше рет өңдеуді қолданады. Сонымен бірге бір уақытта арамшөптердің өскіндерін жоя отырып, картоп отырғызғаннан кейін қопсытқыш-үюшінің бір немесе екі өтуімен жалдар қалыптастырады. Одан басқа арамшөптер мен топырақ қабығының кезекті пайда болған жағдайында қатараралықтарды қосымша қопсыту мен үюді жүргізеді. Бұл әдіс өте көп еңбек сіңіруді керек қылатын, бірақ өте қымбат емес әдіс. Бірақ ол топырақтың кеуіп кетуіне және картоп тамырлары мен өзгерген өрнектердің зақымдалуына әкелуі мүмкін [5].

Аурулар және зиянкестермен күресті қарқынды жүргізеді. Солай, мысалы, фитофтороздан фунгицидтермен 10-нан 15-ке дейін бүркулер қолданады. Голландия картоп өсірушілерінің басым бөлігі фитофторозға қарсы картопты әр 10 күн сайын, ал ылғалды ауа-райында әр 7 күн сайын өңдейді. Картопты манеб-фентин фунгицидімен бүркігенде жақсы нәтижелер алады. Қоқыс тастайтын және басқа да жерлерде өскен (картоп, қызанақ және басқаларының өсімдіктері) жұғу көздерін жоюға көп көңіл бөлінеді.

Әсіресе крахмал алу үшін өсірілетін өте кеш пісетін сорттарды фитофтороздан қорғау тиімді. Сонымен бірге мұндай сорттардың өсіп-өну кезеңі ұзарады, өнімділігі артады, сақталуы жақсарады. Голландиялық картоп өсірушілер фитофторозды өндірістің барлық кезеңдерінде бақылай отырып, осы аурудан картопты қорғау жүйесінің артықшылықтарын құндылығына қарай бағалайды. Кең алымды штангалық бүріккішті қолдана отырып, картоп егістерін үнемі бүркиді.

Колорад қоңызы Голландияда үлкен мәселе болып табылмайды. Оны онда әлдеқашан жойған және жекелеген ошақтар табылған жағдайда онымен күресуді жалғастыруда.

Тұқымдық картоп өнімін әдетте тамызда (жасыл пәлек күйінде), ал қысқы тұтыну және крахмалға өңдеу үшін тағамдық картопты қыркүйекте жинайды.

Пәлекті тұқымдық картопты жинар алдында шілденің соңында – тамыздың басында, ал тағамдық картопты жинар алдында әдетте қыркүйекте химиялық немесе механикалық (кесу немесе жұлу) тәсілдермен жояды. Механикалық тәсіл өте кең тарап келеді. Пәлекті жойғаннан кейін картоп өсірушілер түйнектерге ризоктониоздың жұғуын болдырмау үшін мүмкіндігінше картопты (әсіресе тұқымдық) тез жинап алуға тырысады [6].

Картопты өте жетілген құрылымды екі қатарлық комбайнмен жинайды. Түйнектер ұясы жалда қарық түбінен жоғары жақсы қопсытылған топырақта қалыптасқандықтан комбайндармен жинау жеңілдетіледі. Комбайнның жұмыс мүшелері топырақты түгелдей дерлік айырады, және картоп қопсығының топырақпен ластануы 1,5-2,0 %-дан аспайды (біздің жағдайларда бұндай ластану қолмен жинағанда болады).

Өзі жүретін екі қатарлық комбайндар картопты автоаударғышқа түсіреді. 1 гектардан 50-60 тонна картоп түйнектерінің өнімін шамамен 3 сағатта жинайды. Жиналған картопты танаптан автоаударғыштар оны жерден, пәлек қалдықтарынан және уақ түйнектерден алдын-ала тазалау пунктіне жеткізеді, содан соң оны реттемелі желдетуіне, ауаның температурасына және ылғалдылығына ие картоп сақтауға арналған қоймаға төгеді.

Қысқы мезгілде сатуға арналған тағамдық картоп 7-9 ай бойы ауаның температурасы +4... +5 °С және ылғалдылығы 92-95 % жағдайында, әсіресе түйнектер өсуінің химиялық ингибиторларын қолданғанда жақсы сақталынады. Бірақта мұндай температура жағдайында түйнектерде қанттар мөлшері артады. Сондықтан френч фрайз және майға қуырылған картоп өндірісі үшін арналған картопты өсуден тежейтін СIPС +IРС заттарды қолдана отырып, 8-100 °С температурасы жағдайында сақтайды.

Тұқымдық картопты 3-40 °С жағдайында сақтайды. Картопты сақтауға және іріктеуге көп көңіл бөледі. Жұмыстардың осы түрлерінің құны жалпы шығындардың шамамен ¼ құрайды. Голландияда сонымен қатар тапсырыс берушілерінің мүдделерін мұқият қанағаттандыруға тырыса отырып, картоп өтімімен байсалдылықпен айналысады. Ол үшін ең жақсы сорттарды, өсіру технологиясын және өнімді сатуға дайындықты таңдайды [7].

Голландияның картоп өсірушілерінің жұмыс тәжірибесі Қазақстанның картоп өсірушілері үшін де оның көптеген аймақтарында, соның ішінде Батыс Қазақстанда да қажет болуы мүмкін.