Бүгінгі таңда тіл білімінде әр түрлі тілдердің грамматикалық құрылымының салыстырмалы-типологиялық зерттеулеріне көп көңіл бөл

Бейнеленіп отырған зат пен құбылыстың әлдебір белгісін немесе қасиетін мейлінше әсірелеп көрсету гипербола деп аталады.

Гиперболаға қарама-қарсы, демек әлдебір затты немесе құбылысты табиғатынан, болмысынан мейлінше кішірейтіп көрсету литота деп аталады [149,56].

Ирония, негізінен, суреттеп отырған оқиғаға қатысты бар кейіпкерлерді немесе құбылысты сықақ ету тәсілі. Сөздің тура және ауыспалы мағыналары иронияда қарама-қарсылықта алынады. Бір қарағанда жағымды сияқты көрінгенмен, жағдаятқа байланысты кекесін екенініне көз жеткізуге болады. Әдеттер авторлар кекесін арқылы кемшілікті сынға алады, күлкі туғызады [149,65].

Ирония әдетте сатиралық және юморлық болып келеді. Осыны төменде көрсетілген мысалдан аңғаруға болады:

I thought so! Brander! Ha! Your fine man! That comes of letting he go running around at nights, buggy-riding, walking the streets. I thought so. God in heaven!- ”

“Ruined!” he exclaimed. “Ruined! Ha! So he has ruined her, has he?” [101,86]

“Marry you? Ha! Why doesn’t he tell me that!” exclaimed Gerhard. “I shall look into this. I won’t have him running around with my daughter, and the neghbours talking. I shall tell him. He ought to know better than to put a girl where she gets talked about. It is better he should stay away [101,66].

“He intended to marry her’, she pleaded nervously. “He would have married her if he hadn’t died.”

‘Would have!” shouted Gerhard, coming out of his trance at the sound of her voice. “would have! That is a fine thing to talk about now. Would have! The hound! May his soul burn in hell-the dog! Ah, God, I hope- I hope- If I were not Christian-‘ He clenched his hands, the awfulness of his passion shaking him like a leaf.

“A fine ending”, he went on to himself. “ a fine ending. My boy gets into jail; my daughter walks the streets and gets herself talked about; the neighbours come to me with open remarks about my children and now this scoundrel ruins her. By the God in heaven, I don’ t know what has gone into my children! [101,87].

His voice broke, and it seemed for a moment as if he would give way to tears. Suddenly he turned on his wife, the major passion of anger possessing him.

‘You are the cause of this,” he exclaimed. “You are the soul cause. If you had done as I told you to do this woul not have happened, No, you wouldn’t do that. She must go out! Out! Out!!! She has become a street-walker that what she has become! [101,88].

Көркем шығармаларды оқу барысында оқиғалар, кейіпкерлердің істері мен ойлары және олардың өмірге деген қатысы, обьективті фактілер және субьективті бағалауыш модальділігі арасында қиын ажыратылатын айырмашылық бар.

Сөйлемнің стильдік кескіні оның құрамындағы мушелердің санымен және сапасымен тығыз байланысты. Әдеттер сөйлемдер сығымдалып, шұбалыңқы келіп, бір-брімен іргелес қайталана берсе, ондайды стильдік қате немесе тіл жарлылығы деп атаймыз. Кейбір сөйлемдерде сөздер жөн-жосығы жоқ қайталана береді және бұл өрескел стильдік қате болып саналады [149,95].

Әдетте қаламының ебі бар кісі оқырманды зығыр қылып, бір сөзді қайталай бермейді, бір сөөзбен мүмкіндігінше екі рет қайталамай, синонимдерді кең түрде пайдалануға тырысады [149, 87].

Ежелден табан андысқан

Ата дұшпан сен едің,

Ата жауың мен едім. (Махамбет)

Сөйлемдегі бір, кейде сөз тіркесін сол сөйлемде немесе көрші сөйлемде қайталаудың да ерекше стильдік қызмет атқаратын да орны бар.

Сөйлемге эмоциялық әр берудің көп тәсілдерінің бірі-бір сөзді бірнеше рет әдейілеп айту болса, кейде бір сөйлем мүшесін түрлі-түрлі сөздермен бірыңғай етіп жұмсай білу [149, 89].

Мәтіннің сараптамасы фразалық тәртіртегі субьективті модальділіктің мәтін модальділігіне айналғанына куә боламыз. Алдағы абзацтардағы мазмұнды-фактуальды ақпарат жинала отырып, мұндағы автордың жеке қатынасымен мәтін деңгейіндегі субьективті бағалауыш модальділігін білдіріп тұр. Мәтін модальділігін қарастыру барысында мәтіннің синтаксисіне де көңіл бөлген жөн. [118].

Алдында айтып кеткендей көркем шығарманың модальділігі мәтінді толығымен мәтінді қамтиды және оның модальділік коэфиценті жазушының обьектіні сипаттау жеке мәнері, прагматикалық ұстаным, мазмұнды-фактуальды және мазмұнды-концептуальды ақпараттың өзара қатынасы сияқты бірқатар себептерге байланысты өзгереді. Осындай коэфиценттер неғұрылым жоғары болса, соғұрылымжазушының шығармада тұлғасы анықрақ көрінеді.

Фразалық және мәтін модальділігіндегі субьективті-бағалауыш модальділігі арасындағы өзара қатынасын көрсететін көп мысалдар келтіруге болады. Мәтін модальділігі оқырман қандай да бір тематикалық шеңберді, яғни бір доминантамен біріктірілген және мәтіннің тұла бойы шашылған эпитеттер, теңеулер, сипаттайтын құрылымдар, біреудің тарапынан жазылған мінездемелер мен сипаттамалар елестете алса көрінеді.

Субьективті-бағалауыш мәтін модальділігі тек қана бір рет қана қолданылған стилистикалық құрал арқылы көрінбейді. Эпитеттер, теңеулер, анықтамалар, детальдар жиналып, оқырманның назары аударылған магнитті шеңбер құрды.

И.Кашкинның пікірінше әдебиеттану ғылымы тарапынан мәтінді сараптағанда, олар негізге жазушының шығармашылығына баға беріп, нақты тілдік сараптаманы талап етпейді. Осындай сараптамасыз жазушының жазу ерекшелігін дұрыс ашып сипаттау мүмкін емес. Осындай жазушының жазу стилін сараптау, кейбір тілшілерді модальділік категориясы сөйлемге емес, көбіне мәтәнге тән деп айтуға негіз болды [140,119].

Одағай сөздер де субьективті-бағалауыш модальділік тура көрсеткіші ретінде қызмет атқара алады. Одағай сөз біздің ой-санамыздан өткен сезім, көңіл-күйді білдіретін демеудік сөз бола отырып, тек қана сезім мен көңіл-күй туралы түсініктерді ғана білдіреді. Бұл тіл құралын спонтандық емес, ал әдейі мақсатта қолданғандығын білдіреді. Одағай өз мағынасымен тек қана сөйлемді ғана емес, сонымен қатар, ал түгелдей айтылғанның мағынасын көрекейтіп тұрады. Сонымен қатар одағай сөз мәтін ішінде көп рет қайталана отырып, жазушының ойға деген субьективті-бағалауыш қатынасын білдіріп, сонымен бірге мәтін модальділігінің компаненттерінің бір түріне айналады.

Сонымен қатар мәтін модальділігі автордың сентенциясы арқыла да беріледі. Сентенцияны тек жеке-шығармашыл акт ретінде қарастыруға болады. Контекстіні сараптау барысында автор сентенциясы өте маңызды болып келеді. Мысалы О.Уайлдың Дориян Грейдің суреті шығармасында Лорд Генридің сөзі арқылы берілген сентенциясы кейіпкердің өзінің парадокстармен сөйлеу мәнерін емес, ал жазушы О.Уайлдың өзінің эстетикалық дүниетанымын білдіреді. Сондықтан осы шығарманың модальділігі ретінде бір мағынада тұтас мәтінді қамтыған оның көңіл-күйін белгілі деңгейде автордың сентенциясы деп алуға болады. Мысалы романдағы Гарри деген кейіпкер әрқашан ирониямен және парадокстармен айтуымен ерекшеленеді. Мысалы,“ Men marry because they are tired; women, because they are curious: both are disappointed.” [100,41].

“My dear boy, the people who love once in their lives are really the shallow people. What they call their loyalty, and their fidelity, I call either the lethargy of custom or their luck of imagination. Faithfulness is to the emotional life what consistency is to the life of the intellect-simply a confession of failure. Faithfulness! I must analyse it some day. The passion for property is in it. There are many things that we would throw away if we were not afraid that others might pick them up [100,43].

Мәтін модальділігінің қысқаша сипаттамасы осы категорияның сөйлемнің шеңберінен шыға отырып қолдана алатынын дәлелдеп отыр. Модальділіктің екі түрінің арасында, обьективті модальділік мәтінге мүлдем тән емес. Өйткені обьективі модальді мағына көбінесе сөйлеммен ғана шектеледі. Көркем шығармаларда реальділі және ирреальділі қатынас мүмкін емес, өйткені көркем шығармаларда тек суреттелген шындық беріледі. Осындай шығармалар жазушы, ақын, драмматургтың туындысы болып табылады.

Оқиғалардың, фактілердің, кейіпкерлердің қатынастарының ирреальділігі әсресе жазушынің шақтық категорияларды қолдануларынан айқын көрінеді. Әдетте көркем шығарманың әсері маңызды болған сайын, соғырылым суреттелгеннің шындылығының шарттылығы әлсіз көрінеді. Сахнада болып жатқанға көрермендердің реакцияларының көптеген мысалдары, кітаптағы жазылғанға немесе сахнада қойылған трагедиялық және сатиралық, әзіл-сықақ эпизодттарын оқу барысындағы жылау, күлу сияқты эмоциялар өнердің оқырманды суреттелген әлемнен шындық өмірге қалай кіруінің көрсеткіші десе де болады [140,120].

Сонымен бірге тәжірибелі оқырман/көрермен алдында суреттелген жасанды көрініс екендігін ешқашан ұмытпайды. Осындай оқырман көз алдында болвп жатқанды екі жағдайда қарастырады; ол суреттелген мен шындықты саластыра отырып, өзіне тән талаптар мен дүниетанымы арқылы суреттелгенге баға береді. Сонымен бірге ол жазушының затқа деген ойын анықтап, осылайша түгел мәтіннің субьективті-модальді мағынасын айқындағысы келеді.

Оқырманның жеке түйсінуі мен түсінуі жайлы сөз қозғағанда Рутфордың пікірімен келіспеуге болмайды. Оның пікірінше Біз оқу барысында саналы түрде қандайда бір сараптамалық тенденцияға сүйенеміз және оған біздің әрі қарай талдауымыз тәуелді болады. Мұндағы Рутфордың айтып отырғаны апперцепция сияқты. Кеңес Одағы кезіндегі тілші және психолог ғалымдар осы құбылысты өте жақсы зерттеген. Олар апперцепция деп болған тәжіримен байланысытын қабылдауды атайды. Апперцепция келесідей өрбитін мүмкін талдауымыздың сиптын не бағытын анықтайды. Көп жағдайда көркем шығармадағы фабуланың өрбуімен қызықтырылған тәжірибесіз оқырман жекелей эпизодтарда, жағдаяттарда және фактілерде болатын жасырын күйдегі субьективті-бағалауыш модальділігін аңғармай қалады [24,35].

Н.Ю.Шведованың пікірінше модальді мағына синтактикалық құрылымның спецификалық мағынасы, яғни ол тұтас сөйлемге тән. Осылайша мәтін модальділігі де тұтасқа тән болып келеді. Ол оқырманды субьективті-бағалауыш модальділігін қабылдау үшін айтылғандардың кейбіреуін көркейтеді [145].

Автордың дүниетанымы, шығармашылық кредосы, эмоционалды күйі бір жағынан көркем шығарманың жанры болса, екінші жағынан субьективті-модальді және обьективті-модальді мағынаны жоғарыда аталған шарттарды ескере отырып қарастырғанды көздейді.

Әрине мәтін сияқты обьектілер зерттеуге алынғанда, көптеген құбылыстар шиеленіскен болып келеді. Мысалы мазмұнды-концептуальды ақпарат кітаптағы берілген мағынадағыдай субьективті-бағалауыш модальділігімен көркейтіле түсуі мүмкін. Әсіресе мәтін модальділігінің критализациясы аса қиындықтар туғызады, өйткені мәтін модальділігі мәтіндегі басқа элементтердің санымен бірге шашараңқы болып келеді. Осылайша кейде фразалық модальділік мәтін модальділігін анықтауына қиындық туғызады.

Сайып келгенде, мәтін модальділігі деген мәтінге тән құбылысты зерттегенде лингвисттер мен әдебитетшілердің күштерін біріктіру керек. Әдебиетанудың және тіл білімінің сараптамасының әдістері мен тәсілдері мәтін модальділігін айқындауда бірге жұмсалады. Текстология сияқты әдебиетануға тиесілі салада, екі ғылым бірддей бірін-бірі толықтыра қолданулары керек.