Халҡым хазинаһЫ
жүктеу/скачать 2.19 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 300 Әҙәбиәт 303
- Минниахметович СОКРОВИЩА МОЕГО НАРОДА
- X. Хөсәйенова
| 1, 68).
«Эй, улым! Намаҙ тор, яраҡлы тип табылған эшкә дәртләндер һәм яраҡһыҙ эштән тый, һиңә нимә ҡағылһа ла, сабыр ит. Ысынлап та, был — эштәрҙә ҡыйыу һәм ныҡ булыуҙан бит. Кешеләр алдында сырайыңды һытма һәм ер йөҙөндә маһайып йөрөмә. Ысынлап та, һәр тәкәбберҙе, маҡтансыҡты Алла яратмай. Йөрөшөңдө самалап, уртаса йөрө, тауышыңды түбәнәйт. Тауыштарҙың иң әшәкеһе ишәк тауышылыр» (Луҡман йәғни Лоҡман сүрәһе. 1, 225). «Иман килтергән ирҙәрҙе һәм ҡатындарҙы улар эшләмәгән эш өсөн көйөндөрөүселәр үҙҙәре өҫтөнә ялған һәм асыҡ гонаһ ала. Эй, пәйғәмбәр! Үҙ ҡатындарыңа, ҡыҙҙарыңа һәм иман килтергән ҡатын-ҡыҙҙарыңа әйт: улар бөркәнсектәрен өҫтәрендә яҡынайтһын. Был уларҙы танымауға һәм кәмһетелмәүгә яҡшыраҡ» (Әл-Әхзәб йәғни Фирҡәләр сүрәһе. 1, 232). «Ул көндө кафырҙар ут ҡаршыһына килтерелгәс, әйтелер: «Һеҙ рәхәтләнеү — ләззәтләнеүҙәрегеҙҙе донъя тереклегендә алып бөтөрҙөгөҙ һәм улар менән файҙаландығыҙ. Ә бөгөн хаҡһыҙға Ер йөҙөндә тәкәбберләнгәнегеҙ һәм боҙоҡлоҡ ҡылғанығыҙ өсөн кәмһетелеү 339 ғазабы менән язаланаһығыҙ» (Әл-Әхҡаф йәғни Ҡомдар сүрәһе. 1, 275). «Эй һеҙ, иман килтергән кешеләр! Бер халыҡ икенсе халыҡты мәсхәрә итмәһен, ихтимал, тегеләр былар- ҙан яҡшыраҡтыр, һәм бер ҡатындар — икенсе ҡатындарҙы, ихтимал, ул ҡатындар быларҙан яҡшыраҡтыр. Үҙ-үҙегеҙҙе хурламағыҙ һәм ҡушамат исем атамағыҙ, иман килтергәндән һуң боҙоҡлоҡ бик насар бит. Тәүбә ҡылмаған кешеләр — залимдар» (Әл-Хуфкурат йәғни Бүлмәләр сүрәһе. 1, 282). Йәнде сафлаған — уңышҡа ирешер... Был фани донъяла, йәмғиәттә кеше шөкөр итеп йәшәргә, үҙ ҡәҙерен үҙе арттырырға, ҡәрҙәштәренең холҡон күҙәтергә, үҙенекен төҙәтергә, башҡаларға шәфҡәт күрһәтергә тейеш. Сөнки күңеле киңдең — урыны киң; намыҫ белгән — көн күргән; намыҫлы кеше — ырыҫлы кеше; аҡыл — иман, нәфсе — шайтан; яҡшы кеше ай менән көндәй, бар әҙәмгә берҙәй; яҡшылыҡ итһәң — яҡшылыҡ табырһың... Был — Ҡөрьәндең дә әҙәмдәргә тәғәйен фәһеме. «Кешеләргә нәфсе теләгәндәр — ҡатындар һәм балалар, йыйылған алтын һәм көмөш һинтарҙар, тамғаланған аттар, йорт хайуандары, игенлектәр, һөйөү зиннәтләндереп күрһәтелде. Былар — фани донъяла файҙаланыу өсөн кәрәк-яраҡ нәмәләр, ә Алла ҡаршыһында — ҡайтасаҡ күркәм урын. «Бынан да яҡшыраҡ тураһында хәбәр бирәйекме әллә һеҙгә?» — тип әйт. Тәҡүәлек ҡылған кешеләргә уларҙың Раббылары ҡаршыһында — аҫтынан йылғалар ағып торған баҡсалар, улар унда мәңге ҡалыр, һәм саф ҡатындар, һәм Алланан ризалыҡ» (Әлү Ғимран йәғни Ғимран ғаиләһе сүрәһе. 1, 42). «Йәнде сафлаған кеше уңышҡа иреште, ә уны мәкерләгән кеше уңышһыҙлыҡҡа тарыны» (Әш-Шәмс йәғни Ҡояш сүрәһе. 1, 335). «Кеше, ысынлап та, Раббыһы алдында шөкөр итмәй. Һәм быға ул үҙе шаһит. Ысынлап та, ул рәхәтлекте, байлыҡты ныҡ ярата» (Әл-Ғәдийәт йәғни Елеүселәр сүрәһе. 1, 339). «Нимә ул ҡурҡыныс хөкөм? Ҡурҡыныс хөкөмдөң ни икәнен һиңә нимә белдерер? Кешеләр туҙҙырылған 340 күбәләктәр кеүек булған көндө һәм тауҙар тетелгән йөн шикелле булғас, кемдең үлсәүе ауыр тартһа, ул рәхәт тормошта булыр. Ә кемдең үлсәүе еңел тартһа, уның инәһе упҡын булыр» (Әл-Ҡариғә йәғни Ҡурҡыныс хөкөм сүрәһе. 1, 339). ӘҘӘБИӘТ
ИНӘ, ӘСӘ ҺҮҘҘӘРЕНЕҢ АСЫЛЫ ҺӘМ МӘҒӘНӘҺЕ Әҙәм күрке — йөҙ, тел күрке — һүҙ, тигән ата-ба- баларыбыҙ. Үҙ-ара аралашып, хәбәрләшеп, һөйләшеп, тел күрке булған һүҙҙәргә шул тиклем күнеккәнбеҙ, уларҙың килеп сығышы, асылы, мәғәнәһе тураһында уйлап та ҡарамайбыҙ, бәғзеләрен телмәрҙә урынлы ла ҡулланмайбыҙ. Беҙҙе ғүмеребеҙ буйы оҙата барған, күңелебеҙгә иң яҡын инәй (инә), әсәй (әсә) һүҙҙәренең дә тамырын, тарихын, башҡа ҡәүемдәр телендә әйтелешен белмәйбеҙ. Хатта тел төбөн, һүҙ асылын тәрән төшөнөргә һәм төшөндөрөргә тейешле телселәр, башҡорт теле уҡытыусылары ла быға әллә ни әһәмиәт бирмәй. Киң даирәне байҡап, төплө уйлап ҡабул ҡылынмаған әҙәби тел нормалары ла тел мөхитебеҙҙе сикләй, һүҙҙәрҙе тәү асылы, мәғәнәһе буйынса ҡулланмауға ла килтерә. Боронғо Ҡытай мифологияһында һәм тәбиғи фәлсәфәһендә инъ вә ян төшөнсәһе бар. Быға ярашлы рәүештә «йәшәйештә бөтә үҙгәрештәрҙең сәбәбе ике көс-ҡөҙрәттең үҙ-ара тәьҫир итешенә бәйле. Улар парлы, йәғни бергә ҡушылыусан, берләшеүсән. Инь — ҡатын-ҡыҙ башланғысы, ҡараңғылыҡ (төньяҡ, ер, ай, йоп һан... ) символы. Ян — ир башланғысы, яҡтылыҡ (көньяҡ, күҡ, ҡояш, тормош, таҡ һан... ) билдәһе. Фараз ҡылыуҙарынса, боронғо ҡараш буйынса, был сим 341 волик мәғәнә асылына түлләнеү, үрсеү, уңыш алыу, фаллос культы һалынған. Ян (күк) менән инь (ер) бер- береһенә ынтыла һәм тулыһынса ҡушыла. Шул арҡала донъя йәшәй, тормош, тереклек дауам итә. Ҡатын-ҡыҙ, ир башланғыстары, йәғни боронғо символик асыл фаллос һымаҡ сығынты һәм ҡатын-ҡыҙ енесе билдәһе рәүешендә боронғо бронза һауыттарҙағы иконогра- фияла сағылған. График һүрәтләнештә яндың инь эсендә һәм индең ян эсендә яралыуы тамсылар рәүешендәге сүмесбаштар һымаҡ күрһәтелгән» (1, 248). Шулай итеп, ҡатын-ҡыҙ башланғысы — инь (ин), йәғни инә, әсәй. Ир башланғысы ян (йән) уның менән йәрләшеп, ҡушылып, икеһе бергә түлләнеүгә, бала яралыуға нигеҙ һала. Ата балаға ҡот (йән) бирә. Әйткәндәй, профессор С. П. Толстов беҙҙең эраның баштарында Урал тауҙары буйында янь (йән) ырыуы йәшәүен, уның Кангуй-Хорезм дәүләтенә йәнлек тиреһе илтеүен күрһәтеп үтә (2, 25). Боронғо Иран ҡомартҡыһы «Авеста»лағы Йима, уның ҡатыны Иимак, Хума, «Урал батыр» эпосындағы Йәнбирҙе, Йәнбикә, Урал, Һомай образдарында ир-егет һәм ҡатын-ҡыҙ башланғыстары төҫмөрләнә. «Урал ба- тыр»ҙа әйтелеүенсә: «Һин — атаңдан ҡот йыйған, һин — инәңдән Һөт имгән» (3, 101). Ошо мәғәнәһендә ҡот — тереклек, яҡтылыҡ, именлек, әүҙемлек бирер нәмә, йән. Тимәк, ата — ҡот, хәрәкәт, йән. Инә иһә баланы тыуҙыра, имеҙә, уға имей, им, аҡ (һөт) бирә. Ҡоттоң «йән» мәғәнәһе баланың ҡото осҡанда ҡот ҡойоу (ҡот ҡайтарыу) йолаһында ла асыҡ күренә. Боронғо төрки ҡәүемдәре мифологияһында ерҙәге ҡатын-ҡыҙ башланғысын һәм уңдырышлылыҡты кәүҙәләндереүсе алиһә (инә алла) — Май, Умай. Ул VII— VIII быуаттарҙағы руник яҙмаларҙа осрай. Бәғзе ғалимдарҙың фекеренсә, Умай образы генетик йәһәттән иран мифологияһындағы үҙенең күләгәһен төшөрөп кенә лә кешене бәхетле иткән Хумай ҡошо (Һомайғош) менән бәйле. Умай уғыҙҙарҙа — инә ҡарынында баланы ҡурғаусы, ҡаҙаҡтарҙа, телеуттарҙа (тиләүҙәрҙә), шор халҡында — баланы ҡурсалаусы һәм һаҡлаусы инә, рух. Умай төшөнсәһе монгол телендә инәлек, балаятҡы тигәнде белдерә. Бында инә башланғысы бик асыҡ сағыла. Ул мал-тыуарҙы, йорт-ҡураны һаҡлаусы ла. «Урал батыр», «Аҡбуҙат» эпостарында Һомай — ҡоштар батшаһы Самрау менән Ҡояштан тыуған ҡыҙ, 342 аҡҡош ҡыҙ, Уралдың ҡатыны, Иҙел батырҙың инәһе, Уралда аҡҡош булып түл йәйеп, аҡҡош тыуын үрсетеүсе, йәғни түлләнеүҙе ҡурғаусы. Ҡытай мифологияһында ҡатын-ҡыҙ башланғысы инь (ин) булһа, һинд-иран, фин-уғыр, төрки-монгол халыҡтары мифологияһында — Умай (Май, Убай, Һомай). Инь, Умай, Һомай, аңлауыбыҙса, инә зат тигәнде аңлата. Шуға иғтибар итәйек: ғәрәпсә инәй — уммун. Тимәк, Умай — инәй. Быны ғәрәп теленән ингән башҡорт, татар ҡатын-ҡыҙ исемдәре лә дәлилләй: Өмиә, Өммиә — инә кеше; Өммөхаят — инә-тормош; Өммөгөлсөм — инәнең алһыу йөҙлө балаһы; Өммөниса — инәнең ҡыҙ балаһы; Өммөкамал — инәнең камил балаһы; Өммө- ямал — инәнең һылыу ҡыҙы... Тереклек, үҫемлек донъяһында йәнлектәргә, хайуандарға, ҡош-ҡортҡа, гөл-сәскәләргә ҡарата инә енеслегә инә һүҙе ҡулланыла: инә мал, инә һарыҡ, инә бесәй, инә айыу, иңә мышы, инә арыҫлан, инә ҡаҙ, инә һуйыр, инә ҡорт, инә һырғанаҡ... Бер кем дә әсә мал, әсә ҡаҙ, әсә айыу, әсә ҡорт тип һөйләмәй. Бөтә башҡорт та шулай ти: быҙау инәһенә ҡушылған; ҡолон инәһенә эйәргән; күскә инә ебәрҙем; инә ҡаҙҙан уңдым... Донъяға килгәс тә бала ы-ы, ыгы, ым, эм, им кеүек өн-ымлыҡтарҙан ғына торған тауыш сығара, теше сыҡҡансы с өнөн, әсәй һүҙен әйтә алмай, ашар ашын да мәм, мәмәй ти. Инәй иһә балаһына, эмей (имсәк) бирәм, тип бәпәй кеүек һөйләшә, әлли-бәлли, бәлли-бәү, тип йырлап, уны бәүетә, йоҡлата. Сөнки был тереклек итә башлау мәлендә бала менән һөйләшеү, аңлашыу теле. Әлми мәлендә балаға инәй, әнәй тиеүе еңел. Инәй, иней, әней, әни, әнкәй, әнәй, әсәй терминдарының таралыу даирәһен барлайыҡ. Арғаяш, Һалйот, Мейәс, Дим һөйләштәрендә, Башҡортостандың төньяҡ- көнсығышында, урта өлөшөндә — инәй; көньяҡ-көнбайышында, көньяҡ-көнсығышында — әней\ төньяҡ, көнбайыш, көньяҡ-көнбайыш тарафтарында — әни\ урта өлөшөндә, көнбайышында — әнкәй\ Юшатыр буйында — әнәй. Халҡыбыҙҙың Барын, Табын, Әй, Ҡатай, Күбәләк, Тиләү, Мең ырыуҙары, Ҡурған, Силәбе, Свердловск, Ырымбур (Туҡ буйы), Һамар башҡорттары, йәғни ҡәрҙәштәребеҙҙең күбеһе инәй тип һөйләшә. Ҡыпсаҡтар, бөрйәндәр, үҫәргәндәр, түңгәүерҙәр, тамъяндар (көньяҡ диалект, ҡыҙыл һөйләше), әсәй, ти. 343 Билдәле ғалим-этнограф Наил Вәли улы Бикбулатов инәй, әсәй һүҙҙәренең таралыу ерлеген һәм уларҙы ҡулланыу мәғәнәләрен ошолай билдәләй: «Общий с татарами термин инәй (варианты әней, инәкәй, инәки) распространен к западу и северу от границы, которая, начинаясь с верховьев р. Демы, по р. Стерля идет к Белой и у устья рек Сим и Инзер, поворачивает на восток, затем севернее г. Белорецка пересекает Южный Урал, охватывая к востоку от гор Учалинский р-н БАССР, башкирские деревни Челябинской (районы Уйский, Аргаяшский, Кунашакский и Сосновский) и Курганской (районы Сафакулевский, Альменевский) областей. Ареал термина, таким образом, включает территорию всего восточного диалекта, северо-западной группы говоров, а также демского и большей части среднего говоров южного диалекта башкирского языка (Максютова, 1976; Миржанова, 1979). В пограничной полосе этой зоны были расселены племена Мин, Табын, Кудей, Катай. В области, лежащей к югу от этой границы, термин инәй употребляется в значении «тетка старше родителей и младше деда и бабки». Для матери в этой области всюду один термин — әсәй, который совершенно неизвестен во всей северной зоне расселения башкир. Нет такого термина и у татар: лишь в чистопольском (Татарская АССР) и Хвалынском (Ульяновская обл. ) мишарских говорах зафиксировано слово әзи/әзәй «старший брат», «старший родственник» (ДСТЯ), в котором можно усмотреть отдаленное соответствие башкирскому әсәй. В целом параллели этого термина простираются на юг и восток — к тюркам Сибири, Казахстана и Средней Азии (подробнее см. нашу работу 1971 г. и словарь Севортяна [1974]). Несмотря на территориальную близость и имевшие место в XVI—XVIII вв. непосредственные контакты, мы исключаем возможность заимствования этого термина юго-восточными башкирами у каракалпаков или казахов. В таком случае, слово это у башкир имело бы фонетический облик әжәй или әзәй (ср. казах., карак. и кирг. — эже). В последнем варианте мы действительно находим этот термин в нескольких деревнях в горном районе близ г. Белорецка, где он означает бабушку. Здесь вполне можно допустить включение в состав башкир небольшого этнического 344 компонента родственного среднеазиатским тюркам» (5, 76). Әсәй һүҙе Башҡортостандың көньяҡ-көнсығыш диалектына ғына хас күренеш, әзәй төшөнсәһе иһә Учалы районының ҡайһы бер ауылдарында өләсәй мәғәнәһендә ҡулланыла. Төрки телле халыҡтарҙа инәй (мама) асылында әсә, әсәй һүҙҙәре осрамай. Дәлил өсөн башҡа телдәрҙә инә, инәй төшөнсәләренең әйтелешен барлайыҡ һәм күҙаллайыҡ. Башҡортса — инә, инәй, иней, әсә, әсәй, әсей, татарса — ана, әни, әнкәй, һөйләштәрҙә инәй, ҡаҙаҡса — ана, шеше, апа, уйғырса — ана, ҡумыҡса — ана, әзербайжанса — ана, төрөксә — ана, анне, үзбәксә — она, тажикса — она, модар, удмуртса — анай, сыуашса — анне, ҡарағалпаҡса — ана, ене, апа, мариса — ава, ҡырғыҙса — эне, апа, нуғайса — ана, абай, венгрса — ануа, ануика, яҡутса — ийә, хакасса — иче, ине, курдса — ине, иник, эвенкиса — энин, энен, эни, ненеңса — небя, невкэй, адыгейса — ны, алтайса — эне, төрөкмәнсә — эне, эже, ҡалмыҡса — эк, монголса — эх, ижий, эжж, муҡшыса — тядяй, тяряй, тяряняй, тядяняй, тидяняй, японса — хаха, катян, ҡытайса — мюҡин, хиндиса — ма, амм, маж, мата, ғәрәпсә — уммун, немеңса — муттер, инглизсә — маҙе, мамми, американса — мам, ма, русса — матъ, мама... Әле ҡарап үткән ҡәрҙәш һәм сит телдәрҙә инә, инәй мәғәнәһен аңлатҡан һүҙҙәрҙең бер нисәһенән башҡа бөтәһендә лә н, м өндәре бар. Уларҙың ғәмәлдә бер оянан, тамырҙан барлыҡҡа килеүе бәхәсһеҙ. Был өндәр, һүҙҙәр ояһында һәм донъяһында с өнө, әсәй һүҙе юҡ. Төрөкмәнсә эже, хакасса — ича, монголса — эх, ээж һүҙҙәре генә әсә, әсәйгә яҡыныраҡ һымаҡ. Мәгәр хакасса инә — ине, монголса оло инәй иһә эмэг эх тип тә әйтелә. Ҡаҙаҡса өләсәй — эже, шеше, хакасса атай буйынса өләсәй — улуг иче, инәй буйынса — таиче, тече. Ҡырғыҙса һеңле — харындаш, эже, сицли, монголса апай — эгч... Әсәй төшөнсәһе ҡайҙан килеп сыҡҡан һәм нимәне аңлата һуң? Шуға төшөнөргә тырышып ҡарайыҡ. Ирҙең ҡатынын, йәмәғәтен башҡорттар бисә лә ти. Бисәкәй, бисә-сәсә, байбисә, бейбисә һүҙҙәре бар. Байбисә — бай ҡатыны, бейбисә бей ҡатыны һымаҡ аңлашыла. Йәнә һырға туйында егет яғының батыры еңһә, ҡыҙ байбисә иҫәпләнә һәм ире уның өҫтөнән ҡатын 345 алырға хоҡуҡ яулай. Көрәштә иһә ҡыҙ яғының батыры еңеү яулаһа, ҡыҙ бейбисә һанала, йәғни ире тағы ла ҡыҙ йәрәшә алмай. Әүәл ҡатын-ҡыҙҙың исемен әйтмәй, байбисә, бейбисә, байбикә тип кенә лә өндәшкәндәр. Байбикә хатта исем булып киткән. Бисә-сәсә һүҙе бисәләр, йәғни күплек мәғәнәһен аңлата. Бында сәсә тигәне иғтибарҙы йәлеп итә. Ул әсә һүҙе менән тамырҙаш, мәғәнәләш һымаҡ тойола. Тел белеме ғалимы Э. В. Севортян бисә, йәғни биче һүҙен руссаға жена, госпожа тип тәржемә итә (4, 161). Уның асыҡлауынса, бисә кабардин-балҡар халыҡтарында — бийче, ҡараим телендә һәм уның һөйләштәрендә — бийча, биче, бийце, татар телендә һәм диалектында — бичә, пицә, балҡарса — бице, абаканса — пиче, лобнорса — пичә, кондомса, шорса — пече (4, 131). Хакасса иһә бисә түгел, ә өлкән апай — пиче. Нанай телендә asi төшөнсәһе иһә ҡатын, бисә тигәнде аңлата. Asi һүҙе әсә кеүек ишетелә. Оло бисә, байбисә, байбикә (госпожа) ирҙең йәш бисәләренең балаларына оло сәсә, оло әсәй (госпожа) һымаҡ килеп сыға. Йәнә йола буйынса кәләшенә ирҙең инәһе, апалары — хужабикә, хакимлыҡ итеүсе, бойороусы. Уларҙың ихтыярын, һүҙен үтәү киленгә — ҡанун. Быны, мәҫәлән, килендең иренең инәһенә бейем, би анам тип өндәшеүе лә раҫлай. Тимәк, бисә — боронғо төрки халыҡтарында бей (би, бий) әсә һүҙбәйләнешенең ҡыҫҡартылған варианты рәүешендә нығынып, «хужа ҡатын, хужа бикә», йәғни ырыу, ғаилә инәһе мәғәнәһендә ҡулланылған. Был һығымта йәмғиәттең матриархат осоро йола-ҡа- нундарына тап килә. Ысынлап та, телебеҙҙә хәҙерге заманға тиклем «ил инәһе» төшөнсәһе һаҡланып, уның тамырҙары архаик дәүерҙәге инә башланғысына, бей бисә, бай бисә эстәлегенә барып тоташа. Бей һүҙенең инә башланғысын белдереп торғаны ла тоҫмаллана. Әйтәйек, был бейә (инә ат) һүҙендә лә сағылып ҡалған. Бей әсәнең (оло ҡатындың), йәғни бисәнең мәғәнәүи асылы — ҡәрҙәш, нәҫелдәш, туғандаш кешеләр өсөн ғаилә, ырыу башы, башланғыс зат. Әсәй һүҙенең боронғо бейбисә, байбисә, йәғни оло ҡатын-ҡыҙ мәғәнәһе башҡорт телендәге өләсәй (оләсәй), әзәй төшөнсәләрендә бик асыҡ сағылған. Ошондай тикшеренеү элегерәк Н. В. Бикбулатов тарафынан башлап ҡуйылғайны: 346 «Слово инәй имеется во всех говорах башкир, но в одних в значении «мать», в других — «тетка старше матери (отца)». Следовательно, этот термин когда-то имел более широкое значение и, объединяя в первом восходящем поколении прямую и боковые (вероятнее — одну из боковых) линий родства, был классификационным. Позднее, с выделением «матери» индивидуальным термином, слово это у одних башкир стало означать мать, у других — тетку старше матери, но всюду сохранило за собой одно из прежних значений. Второй термин для обозначения матери әсәй, вошедший ныне в литературный язык, менее распространен территориально: он совершенно не известен на юго- западе (в бассейне р. Демы), в северной, центральной и северо-восточной Башкирии, в Челябинском и Курганском Зауралье. И значение его более узко и более определенно: на всем юго-востоке он применяется в смысле «мать», за исключением горного района по р. Инзер и верхнему течению р. Белой, где он в форме әсәй//әзәй означает бабушку. Зато в составе сложных терминов ол/о/ + әсәй, өл/ө+әсәй, кар /да/ + /ә /сәй слово это употребляется для обозначения бабушек (иногда с дифференциацией отцовской и материнской линий), а кое-где — тетку старше родителей. Как видно, в целом и этот диалектный термин содержит в себе определенное указание на слитность прямой и боковых линий родства в I и II восходящих поколениях и не- дифференцированность самих этих поколений в древней башкирской системе. Если же, обратиться к параллелям термина в других языках алтайской семьи, мы получаем новые подтверждения этой мысли. Слово это в форме эже у киргизов означает старшую и младшую сестру отца, сестру деда по отцу [Джумагулов, 1959; Дыренкова, 1927], у туркмен — мать (при обращении), тетю со стороны отца, старшую сестру, у казахов — бабушку, мать, вообще, старушку, у каракалпаков — бабушку по отцу [Жданко, 1962]; у забайкальских (восточных) бурят (ижи), хакасов (иче), среднечулымских татар (ижа, ича, иш, иза), монгол-халха (ээж) — мать; у монгол- дербетов (ээж) — мать и бабушку [Покровская, 1961; Дулъзон, 1954; Вяткина, 1962]. Вариант термина ача известен в туркменском (женщина, супруга, мать), ал- 347 тайско-кумандинском (тетка) языках, был он зафиксирован и в значении «старшая сестра» и в письменном чагатайском языке [Покровская, 1961; Рад лов]. Параллели рассматриваемого термина имеются в тунгусо- маньчжурских языках (asi)\ здесь они означают женщину, жену [Анисимов, 1936; Золотарев, 1939; Цинциус, 1972]. По всей вероятности слова эсэ(й) и его варианты в других языках — не тюркского происхождения: всюду у тюркских народов оно употребляется только в качестве родственного термина и у большинства из них имеет ограниченный ареал. Заимствовано оно, по-видимому, из тунгусо-маньчжурских языков и являлось первоначально классификационным термином. Об этом говорят колебания в значении термина в разных тюркских языках или диалектах (говорах)» (5, 54—55). Шуға ла әһәмиәт бирәйек. Инәй уйғыр телендә ана булһа, апай (старшая сестра) — ача, һеңле (младшая сестра) — сиңил, апай-һеңле (сестры) — ача-сицил. Үзбәксә инәй — она, оло апай — эгачи. Әзербайжанса апай — бачы, хакасса — пиче, монголса — эгч. Шулай итеп, апайҙы белдергән ача, эгачи, бачы, пиче, эгч төшөнсәләре әсә, әсәй һүҙҙәренә ауаздаш. Быны Н. В. Бикбулатов та иғтибарға ала: «Башкирское юго-восточное әсәй по своему фонетическому облику ближе стоит к варианту ача (соответствие башкирского с исконно тюркскому ч), известному в туркменском, письменном чагатайском языках и кумандинском наречии алтайского языка, среднечулымскому ича и хакасскому 1че(м). Одна из разновидностей этого слова әпсәй, бытующая в Бай- макском р-не БАССР (кызыльский говор) (мы здесь намеренно отвлекаемся от возможной структуры этого варианта — әбә + (ә)сәй), непосредственно примыкает к термину an4i в уйгурском, алтайском (лебединское и телеугское наречия) языках... В любом случае башкирское әсәй по всей вероятности функционирует в языке юго-восточных племен с давнего времени и свидетельствует об их непосредственных контактах в определенный исторический период с восточной группой тюрков. Похоже, что само это слово восходит к дотюркской, возможно, дотюрко-монгольской эпохе, и современные его формы у башкир, с одной стороны, у казахов, киргизов, каракалпаков, а также бурят и мон 348 голов МНР — с другой, могут рассматриваться как две самостоятельные вариации, разветвления древнего корня [.Бикбулатов, 1971]. Обращает внимание наличие соответствий в тунгусо-маньчжурских языках (ср. нанайское asi женщина, супруга) [Каргер, 1927]» (5, 76— 77). Инә асылы, инә төшөнсәһе, инәй һүҙе ҡандан ҡанға, нәҫелдән нәҫелгә, телдән телгә күскән, һис ҡасан юғалып ҡалмаған. Дәреслектәрҙә, китаптарҙа, гәзит-журналдарҙа яҙылып, мәктәптәрҙә әсәй тип өйрәтһәләр ҙә, хәҙер ҙә башҡорт халҡының күпселеге инәй тип һөйләшә. Тәпәй баҫҡанда инәй тип теле асылған бала өсөн әсәй һүҙе артабан бары тик яҙма әҙәби тел һүҙе генә булып ҡала. Радионан, телевидениенан әсәй тип һөйләү, йырлау ҙа, матбуғат баҫмаларында авторҙарҙың инәй һүҙен күҙ ҙә йоммай әсәй һүҙе менән алыштырыу ҙа, яҙыусыларҙың, шағирҙарҙың китаптарында фәҡәт әсә, әсәй тип яҙыу ҙа һәм башҡа юлдар менән ҡалыпҡа һалырға маташыу ҙа үҙгәреш килтермәй. Шуға ла хәҙерге башҡорт әҙәби телендә әсә, әсәй һүҙҙәре менән бер ҡатар инә, инәй һүҙҙәрен ҡулланыуҙы ғәмәлләштереү бик мөһим. Сөнки Башҡорт илендә уларҙың ҡулланылыш даирәһе ифрат та киң. ӘҘӘБИӘТ
ЙӨКМӘТКЕҺЕ Беренсе фасыл Илкәйемдең аҫыл асылы Ҡошо — шоңҡар, моңо — Урал 5 Шүлгәнташ серҙәре 19 «Кеше булһын затығыҙ» 31 Әй башҡорттары йыйыны һәм ҡарға туйы 43 Тормош шәме 53 Милли көрәш остазы 73 Иҙел кисмәй ил булмай 83 Күңелдәрҙә йәшәй ышаныс 94 Рух өсөн, йәшәү өсөн 104 Апайымдың йырҙары 110 Тыйыу йолаһы 113 Икенсе фасыл Бал ҡорто мөғжизәһе Башҡорт балы 137 Прополис 159 Сәскә һеркәһе һәм һитә 171 Инә ҡорт һөтө 174 Бал ҡорто ағыуы 180 Өсөнсө фасыл Башҡорт халыҡ ижадында ғаилә ҡороу рәүеше сағылышы Эпостарҙа һәм риүәйәттәрҙә ғаилә ҡороу рәүеше сағылышы Туй йолаларының һәм ғаилә ҡороуҙың генетик тамырҙары 186 Әйләнеүгә бәйле боронғо ҡараштар һәм йолалар 191 Мифологик күренештәр, ғөрөф-ғәҙәттәр һәм донъяуи мөнәсәбәттәр 220 Башҡорт туйы һәм туй-йола поэзияһы Туй-йола тамашаһы 228 Никах туйы йолалары һәм уларҙың поэтик һүрәтләнеше 233 Башҡорт сеңләүҙәре Сеңләү йолаһы һәм уның үҙенсәлектәре 251 Сеңләүҙәрҙе төркөмләү 256 Сеңләүҙәрҙең поэтикаһы 269 350 Хәҙерге ғаилә мөнәсәбәттәре һәм халыҡты ишәйтеү проблемалары Демографик хәл торошо һәм ғаилә ҡиммәттәрен тергеҙеү мөһимлеге 289 Булмышыбыҙҙы һаҡлау саралары һәм бурыстары 295 һығымта 300 Әҙәбиәт 303 Салауаттың мөхәббәт йырҙары 306 Ҡөрьәндә ир — ҡатын, ғаилә мөнәсәбәттәре сағылышы 318 Инә, әсә һүҙҙәренең асылы һәм мәғәнәһе 341 Литературно -художественное издание БАДРЕТДИНОВ Салимьян Минниахметович СОКРОВИЩА МОЕГО НАРОДА (на башкирском языке) Мөхәррире Ә. А ■ Сәлихова Рәссамы һәм биҙәлеш мөхәррире Ф. Ф. Ислахов Техник мөхәррире Н. Ғ. Пятаева Корректорҙары Р. 3. Кинйәбулатова, А. Ф. Саниева, Г. Р. Попова, А. X. Хөсәйенова Баҫырға ҡул ҡуйыда£1 01.03.11. Форматы 84xl08V32. Балтика гарнитураһы. Офсет ҡағыҙы. Шартлы баҫма таб. 18,48 + 0,21 форзацы. Шартлы буяу отт. 19,74. Иҫәп-нәшер таб. 17,26 + 0,38 форзацы. Тиражы 2000 дана. Заказ 1.0025.11. Башҡортостан Республикаһының Зәйнәб Биишева исемендәге Башҡортостан «Китап» нәшриәте дәүләт унитар предприятиеһы. 450001, Өфө, Октябрь проспекты, 2. Әҙер файлдарҙан баҫылды. Башҡортостан Республикаһының Өфө полиграфкомбинаты дәүләт унитар предприятиеһы. 450001, Өфө, Октябрь проспекты, 2. жүктеу/скачать 2.19 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|