және жануарлар дүниесін зерттейтін зооллогия (zoon — жануар). Зоология озі кезегінде бip
жүктеу/скачать 3.9 Mb.
|
| Беткей (теріастыльщ) шандыр — Газсіа зирегіасіаііз. з. киЬсиІапеа — теріні бүлшықеттерден бөліп түратын дәнекер тканьды қабық. Беткей шандыр сыртқы және ішкі қабаттардан түрады. Бүлардың аралығында теріасты еттері — тизсиіі сиіапеі — орналаса- ды. Бүл еттер беткей шавдыр арқылы аяқтардағы кейбір сүйек төмпектеріне және теріге бекиді. Теріасты еттері жиырылған кезде тері сілкініп, оның бетіндегі әр түрлі шөп-шалан мен оған қонған жәндіктерден арылады.
Терең шандыр — Газсіа ргоГипсіа — бір бағытта жиырылып, біркелкі қызмет атқаратын немесе жеке бүлшықеттерді қаптап жата- тын тығыз дәнекер тканьді жүқа қабық. Терең шандыр қаңқа сүйектеріне бекіп, бүлшықеттер жиырылған кезде ез орнынан басқа жаққа ығысып кетпеуін қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, ол қызметі әр түрлі бүлшықеттерді бір-бірінен бөліп түрады. Аяқтардың буынды аумақтарында тереңдік шандырдан бүлшықет сіңірлерін сүйектер мен буын аумағына бекітіп бүратын көлденең немесе сақина тәрізді байламдар — сіңір доғалары — агсиз Іепсііпеиз — дамиды. Бүл доғалар бүлшықет сіңірінің бойымен созылып, сіңірдің фиброзды қынабына ауысуы мүмкін. Сіқірдіқ фиброзды қынабы — ѵа£іпа йЪгоза іепсііпеа — жоғарыда баяндалғандай тереңдік шандырдан буын аумағында дамиды. Ол бүлшықет сіңірін сыртынан қаптап, оны буын аумағына бекітіп, ет жиырылған кезде оның өз орнынан тайып кетуіне жол бермейді. Бүлшықеттердің сіңірлерін синовиальды қынаптар қаптап жатады да, оларды сүйектерге жанасып қажалудан сақтайды. Синовиальды қынаптың өзі екі жапырақтан түрады. Оның сіңірді қаптап түрған ішкі жапырағы — висцеральды (ішкі), ал фиброзды қынаппен жалғасып кеткен сыртқы жапырағы париетальды (сыртқы) деп атала- ды. Висцеральды жапырақтың париетальды жапыраққа өтетін аралық бөлігін — сіңір шажырқайы — тезоіепсііпеит — дейді. Осы мезотен- динея арқылы бүлшықет сіңірлеріне қоректендіруші қан тамырлары мен жүйкелер етеді. Синовиальды қапшық — Ьигза зупоѵіаііз — қүрылысы жағынан (иновиальды қынапқа үқсас. Тек бүның көлемі кішірек келеді де, қуысында синовиальды сүйық болады. Синовиальды қапшықтар дене- дсгі орналасу орнына қарай теріастылық синовиальды қапшық — Ьнгяа зупоѵіаііз зиЬсШапеа, шандырастылық синовиальды қапшық — 1>иг5а зуппоѵіаііз зиМазсіаІіз, етастылық синовиальды қапшық — Ьигза •.упоѵіаііз зиЬтизсиІагіз, сіңірастылық синовиальды қапшық — Ьигза чупоѵіаііз зиЫепёіпеа, байламастылық синовиальды қапшық — Ьигза %упоѵіа1із зиЫіёатепіоза — болып бөлінеді. Дененің кейбір бөлігінде кілегейлі қапшықтар кездеседі. Олар қүрылысы жағынан синовиальды қапшықтарга үқсас. Қуысында кілегейлі сүйық болады. Кілегейлі қапшықтар қаңқа сүйектерінің і үйір есінді үштары мен тері немесе бүлшықеттер аралыгында орын тебеді. Олар тері мен бүлшықеттерді сүйек үштарына қажалудан сақтайды. Ет шығыры — Ігосһіеа тизсиіагіз — бүлшықеттердің жиырылу багыттарының өзгеретін жерлеріндегі сүйектерде болады. Оның бүлшықет сіңірлері өтетін беті гиалинді шеміршекпен қапталған. Ет шмгыры мен бүлшықет сіңілері аралығында синовиальды қынап неме- се қапшық орналасады. Тиек сүйектері — озза зезатоісіеа — қосымша рычагтік қызмет лтқарады. Бүған тобық, қосымша тізе сүйегі, жіліншік-бақай буында- рының тиек сүйектері жатады. Теріасты еттері Теріасты еттер — шизсиіі сиіапеі — тері астындағы беткей шан- дырдың сыртқы және ішкі қабаттарының арасында орналасады. Сондықтан, теріасты еттер қаңқа сүйектерімен байланыспайды. Олар жиырылып, өздері орналасқан дене аумақтарындағы теріні сілкіндіріп, оның сыртқы бетіне жабысқан бегде заттарды лақтырып, қан сорғыш нлсекомдарды қуады. Орналасу орнына байланысты теріасты еттер бірнешеге бөлінеді. 1. Түлғанық теріасты еті — т. сиіапеиз Ігипсі — көкірек-бел шлндырының қабықтары арасында болады. Ол арқаның тым жалпақ бүлшықетінің сыртында орналасады. Бүдан вентрокаудальды бағытқа клрай тобық қатпарын — рііса еепиз — қүрайтын ет талшықтары ке- Д 2. Жауырын-иық теріасты еті — т. зиЬеигапеиз зсариіо-һитегаііз - алдыңғы аяқтың жауырын және иық аумақтарында орналасады. ()л жылқыда, ірі және үсақ малдарда жақсы жетілген. Краниальды және каудальды күпек еттері — тт. ргериііаііз і гапіаііз еі саидаііз — күпектің қысқыш еті болып табылады. Лйгырлар мен төбетте жақсы жетілген. Краниальды және каудальды желінүсті еттері — тт. міргататтііагіиз сгапіаііз еі саисіаііз — желіннің үстіңгі жағында жа- гнды. . Мойынның беткейлік қысқыш еті — т. зрһтсгег сош мірсгіісіаііз — орналасу орнына қарай бет және мойын еттеріне болінеді. Бүл ет шошқа мен итте жақсы жетілген. Бұлшықеттердін, дамуы Қаңқаның бүлшықеттері мезодерма үрықтық жапырағының мио- томынан дамнды. Олардың тарнхи дамуын, яғни филогенезін хорда- лылар типінің қарапайым өкілі ланцетниктен бастап сүтқоректілерге дейін салыстырмалы байқауға болады. Ланцетниктің бүлшықеттері түлғаның оң және сол үзын бүйір ет- тері түрінде дамыған. Бүлардың әрқайсысы үзын дәнекертканьді перде арқылы дорсальды және вентральды бөліктерге бөлінеді. Кейінірек дорсальды еттерден бел, вентральды еттерден түлғаның бүйір еттері дамиды. Әрбір үзьш ет сегмент бөліктерден — миомерлерден түрады. Балықтарда бүлшықет миомерлері бірігіп кетеді де, беткей және терең ет қабаттарына ажырайды. Жануарлардың судан қүрлыққа шығуына, жүзу қанаттарының ор- нына аяқтарының дамуына байланысты дене бүлшықеттерінде кепте- ген өзгерістер болады. Денедегі бүлшықеттер сегментті (метамерлік) қүрылысын жояды. Ол тек тереңде, омыртқаларға жанасып жатқан қабырғааралық еттерде ғана сақталған. Қалған дене еттері бір-бірімен қосылып кетіп, ет талшықтары қызметіне қарай әр түрлі бағыттарға тараған беткей, аралық және терең ет қабатарына ажырайды. Осы ет қабаттарынан дененің әр түрлі аумақтарындағы еттер тобы дамиды. Дененің бас, мойын аумақтарындағы бүлшықеттер желбезек аппара- тынан ербитін висңеральды және миотомнан жетілетін сомалық еттер дамиды. Онтогенезде де қаңқаның бүлшықеттері мезодерманың миотомы- нан дамиды. Бастапқы кезде миотом сегменттерге белінген миомер- лерден түрады. Олар мезодерманың екінші белімі — склеретомдар аралығында орналасып, бір-бірінен дәнекер тканьді перделер (мио- септтер) арқылы белініп түрады. Бүдан соң дорсальды еттердің біріккен миомерлерінен омыртқа бағанасының дорсальды бүлшықеттері дамиды. Еттердегі сегменттік қүрылыс омыртқа бағанасының дорсальды терең еттерінде ғана сақталады. Ал, вент- ральды еттерден кекірек және қүрсақ еттері дамиды. Бүл еттерде сег- менттік қүрылыс қабырғааралық бүлшықеттерде сақталады. Алдыңғы және артқы аяқ бүлшықеттері де миоТомдардан дамиды. Бас пен мойынның бүлшықеттері миотомдардан және желбезек доғаларының мезенхимасынан дамиды. Дене бүлшықеттерінің бөлінуі Жануарлар денесіндегі бүлшықеттер орналасу орнына қарай біліктік қаңқа және аяқ бүлшықеттері болып екі үлкен топқа белінеді. Біліктік қаңқа бүлшықеттер тобы бас, түлға және қүйрық ет- теріне ажырайды. Түлға бүлшықеттері ез кезегінде иық белдеуінің, кекірек пен қүрсақтың және омыртқа бағанының еттеріне белінеді. Аяқ бүлшықеттері буындарды қозғалысқа келтіреді және сол ездері әсер ететін буындардың атымен аталады (29-сурет). 29-сурет. Тұлғаның бсткей бүлшықетгері: А — ит; Б — шошқа; В — сиыр; Г — жылқы. 1 — иық-бас булшықеті; 2 — трапеция терізді бұлшықет (мойын бвлігі); 2' —трапеция тврізді бүлшықет (көкірек бвлігі); 3 — арқаның тьш жалпақ бүлшықеті; 4 — дорсальды тісті экспиратор; 5 — қүрсақтын ішкі қигаш бүлшықеті; 6 — тігінші бүлшықет; 7 — саннын жалпақ шандырын кергіш бұлшықет; 8 — ортаңгы бексе бүлшықеті; 9 — беткей бексе бүлшықеті; 10 — санның еқібасты бұлшықсті;' 10' — бексенің екібасты бүлшықеті; II —тес-бас бүлшықеті; 11' — төс-жақ бұлшықеті; 12 — атлантакромион бүлшықеті; 13 — дельта төрізді бұлшықет; 14 — иықтың үшбасты бүлшықеті; 15 — кекіректің терең бұлшықеті; 15' — кекіректің ерлеме бұлшықеті; 16 — кеуденің вентральды тісті бүлшықеті; 16' — мойынның вентраль- ды тісті бұлшықеті; 17 — қүрсақтың сыртқы қигаш бүлшықеті; 17' — қүрсақтың жалпақ сіңірі; 18 — мықын-қабыргалық бүлшықет; 19 — кекіректің беткей бүлшықеті; 20 — бұла- сыр тәрізді бұлшықет; а — сербск; с — жартылай сіңірлі бұлшықет. Иық белдеуінің бұлшықеттері Иық белдеуінің бүлшықеттері алдыңғы аяқты түлғага жауырын мен тоқпан жілік арқылы жалғастырып түрады. Жауырынды түлғаға бекітетін бүлшықеттер: Трапеция тәрізді бүлшықет — т. ігарегіиз — жалпақ келген пішіні трапеция тәрізді ет. Ол бірінші мойын мен 10—11 -шы көкірек омыртқалардың аралығында жатады. 3-ші көкірек омырткасының түсыңда ет мойын және көкірек бөліктеріне бөлінеді. Мойын бөлігі желкенің арқанша бөлігінен басталып, оның ет талшықтары кауда- вентральды бағытпен жауырын қырының алдыңғы жиегіне бекиді. Ал, бүлшықеттің көкірек бөлігінің ет талшықтары 3 және 10—11-шы көкірек омыртқалары аралығындағы жотаүсті байламынан басталады да, краниовентральды бағытпен жауырын қырының артқы жиегіне келіп бекиді. Қызметі. Трапеция тәрізді бүлшықеттің мойын белігі жауырынды алға және жоғары, ал көкірек бөлігі артқа және жоғары қарай қозғайды. Ерекшеліктері. Шошқада трапеция тәрізді бүлшықет шүйде сүйегінен басталады. Ромб тәрізді бүлшықет — т. готЬоійеиз — трапеция тәрізді бүлшықеттің астында орналасқан үзынша келген жалпақ ет. Бүл бүлшықет те екі бөліктен қүралған. Оның мойын бөлігі 2-ші мойын омыртқасынан 2-ші көкірек омыртқасына дейінгі, ал көкірек бөлігі 3- ші мен 7—8-ші көкірек омыртқалар аралықтарында жатқан желке мен жотаүсті байламынан басталып, екі бөлік те жауырын шеміршегінің медиальды бетіне келіп бекиді. Ерекшеліктері., Шошқа мен итте ромб тәрізді бүлшықеттің аталған бөліктерінен басқа бас бөлігі болады. Ол шүйде сүйегінен ба- сталады. Қызметі. Ромб тәрізді бүлшықет пен трапеция тәрізді бүлшықет бір бағытта жиырылып, ортақ қызмет атқарады, яғни синергисттер. Ол жауырынды айналдырып, алдыңғы аяқтың қозгалысына қатысады. Сонымен қатар, жауырынды түлғаға бекітіп, алдыңғы аяқ нық басы- лып түрғанда мойын мен кеудені жоғары кѳтеруге комектеседі. Атлантакромион бүлшықеті — т. аііапіоасгошіаііз — мойын- ның бүйір қапталында орналасып, ауыз омыртқасы қанаты мен акро- мион өсіндісінің аралығында жатқан таспа пішіндес жүқа бүлшықет. Ерекшеліктері. Шошқада бүл бүлшықет жауырын қырының дис- тальды бөлігіңдегі шандырға бекиді. Жылқыда атлантакромион бүлшықеті болмайды. Қызметі. Жауырынның дистальды болігін алға қарай тартып, осы бағытта алдыңғы аяқтың жылжуын қамтамасыз етеді. Вентральды тісті бүлшықет — т. зеггаіиз ѵепігаііз — мойын мен көкірек керегесінің бүйір бетінде орналасқан, желпуіш тәрізді күшті ет. Ол мойын және кеуде боліктерінен түрады. Осы беліктердің басталатын үштары тіс тәрізді болып келгендіктен, бүлшықеттің тісті аталуы да осыған байланысты. Бүлшықеттің мойын белігі 4—7-шы мойын омыртқалардың келденең есіндісінен, ал кеуде белігі алгашқы X не 9-шы қабырғалардың орта түсынан басталып, жауырынның тісті бетіне келіп бекиді. Ерекшеліктері. Ірі қара малда бүлціықеттің мойын және кеуде бөліктері жауырьшға дараланып бекиді. Қызметі. Екі жақтың аттас бүлшықеттері бірігіп, түлғаны жауы- рын аралығына асып түрады. Мойын боліктері мойынды көтеруге, ал олар жеке жиырылғаңда әрқайсысы оны ез жағына июге қатысады. Тоқпан жілікті тұлғаға бекітетін бұлшықеттер Төс-иық-бас бұлшықеті — т. зІетоЬгасһісерһаІісиз екі етке боліндеі: а) төс-бас бұлшьіқеті — ш. зіегпосерһаіісия; ә) иық-бас буліиықеті — ш. Ьгасһіосерһаіісиз. Төс-бас бұлшықеті — т. зіегпосерһаіісиз — төс сүйегінен баста- лып, ірі қара мен үсақ малда самай және темеңгі жақ сүйектеріне, шошқада самай сүйегіне, итте самай және шүйде сүйектеріне, ал жылқыда теменгі жақ сүйегіне барып бекиді. Қызметі. Бүлшықет жиырылғанда теменгі жақ сүйегін төмен түсіріп, ауыздың ашылуына кемектеседі және басты сәл ғана ез жағына бүрады. Иық-бас бұлшықеті — т. Ьгасһіосерһаіісиз — мойынның бүйір бетінің үстіңгі қабатына жатқан үзынша келген жалпақ ет. Ол бастың шүйде, самай және теменгі жақ сүйектерінен басталып, тоқпан жіліктің бүдырына келіп бекиді. Ерекшеліктері. Жылқыда бүл бүлшықет шүйде, самай сүйегі мен ортаңғы мойын омыртқаларының келденең қабырға есінділерінен бас- талса, шошқада шүйде мен самай сүйегінен, ал итте самай және шүйде сүйектері мен желкенің 2-ші мойын омыртқа түсынан бастала- ды. Қызметі. Иық-бас бүлшықеті иық буынын жазу арқылы алдыңғы аяқты алға қарай козғайды. Ал алдыңғы аяқ жерді нық басып түрған жагдайда, бас пен мойынды темен түсіреді. Мойының бүйір бетінде тес-бас және иық-бас бүлшықеттері ара- сьгада мойындырық сайы — зиісиз іиеиіагіх — орналасады. Оңда мой- ындырық венасы — ѵепа іи^иіагіз — жатады. Әдетте, зерттеу мақсатында мал қаны осы венадан алынады. Арқанық тым жалпақ бұлшықеті — ш. Іаііззішиз йогзі — кекірек керегесінің бүйір бетінде, жауырынның артында орналасқан ете жалпақ, үшбүрышты бүлшықет. Ол 3-ші кекірек пен соңғы бел омыртқаларының аралығынан бел-арқа шандыры арқылы басталады. Ет талшықтары краниовентральды бағытпен тоқпан жіліктің деңгелек бүдырына келіп бекиді. Ерекшеліктері. Арқаның тым жалпақ бүлшықеті жылқыдан басқа жануарларда аталған омыртқалардан және соңғы екі қабырғадан бас- талады. Қызметі. Аталған бүлшықет иық-бас бүлшықетіне қарама-қарсы (антогонист) жүмыс істейді. Ол иық буынын бүгу арқылы алдыңғы аяқты артқа қарай қозғайды. Ал алдыңғы аяқ жерде нық түрғанда түлғаны алға қарай жылжытады. Көкіректің беткейлік бұлшықеті — т. ресіогаііз зирегйсіаііз — кекірек керегесінің вентральды бетінде, алдыңғы аяқтардың аралығындагы тері астында орналасады. Ол иық және иықалды бөліктерден түрады. Иық белігі төс сүйегінің түтқасынан басталып, тоқпан жіліктің үлкен төмпегінде аяқталады. Иық алды бөлік — тес сүйегінің денесі мен 1,6-ші қабырға шеміршектерінен басталып, шынтақ буынынан төмен білектің меди- альды бетіндегі шандырға бекиді. Ерекшеліктері. Итте аталған бүлшықеттің тек иық бөлігі ғана бо- лады. Ол төс сүйегі денесінің бірінші сегментінен басталады. Қызметі. Көкіректің беткейлік бүлшықеті аяқты бір-біріне жақындатады (аддуктор), иықты алға жылжытып, иық буынын жаза- ды. 4. Көкіректіқ тереңдік бүлшықеті — т. ресіогаііз ргоГипйиз — төс сүйегінен, қабырға шеміршегінен және қүрсақ шандырынан баста- лып, тоқпан жіліктің үлкен және кіші төмпегіне барып бекиді. Ерекшеліктері. Ірі қара мал мен шошқада аталған бүлшықет тоқпан жіліктің кіші төмпегіне бекиді. Шошқада, жылқыда және қойда ол иық және иықалды бөліҚтерге бөлінеді. Оның иық бөлігі жоғарыда баяндалғандай болып келеді, ал иықалды бөлігі — төс сүйегі мен алғашқы қабырға шеміршектерінен басталып, қыралды бүлшықет шандыры мен тоқпан жіліктің үлкен төмпегіне бекиді. Қызметі. Көкіректің тереңдік бүлшықеті аддуктор болып есепте- леді.. Омыртқа бағанының бүлшықеттері. Омыртқа бағанының бүлшықеттері дорсальды және вентральды бүлшықеттер тобына бөлінеді. Дорсальды бүлшықеттер мойын мен қүйрықты көтеріп, белді төмен ию арқылы омыртқа бағанын жазады; омыртқа бағанының оң және сол жақ бүйірге иілуін қамтамасыз етеді; мойын мен қүйрықты айналдырады. Вентральды бүлшықеттер омыртқа бағанының вентральды бетінде жатып, оны бүгеді. Омыртқа бағанынық дорсальды бүлшықеттері 1. Тым үзын бүлшықет — т. Іопёіззітиз — омыртқа бағаньпшң бассүйек пен қүйымшақ аралығында жатқан үзын ет. Ол арқа, мой- ын, бас және атлант бөліктерінен түрады. а) Арқаның тым үзьін буліиьщеті — т. ІопБІззітиз догзі — омыртқалардың жоталық және көлденең қабырға өсіңділері ара- лығындағы кеңістікте жатады. Ол өзінің күшті сіңірлі үштарымен мықын сүйегінің қырынан, қүйымшақ, бел және соңғы 4—5-ші көкірек омыртқаларының жоталық өсінділерінен басталып, соңғы мойын омыртқасының көлденең өсіндісіне барып бекиді. Шошқада бүл бүлшықет 5-ші мойын омыртқасына дейін созылады.ә) Мойынньщ тым узын брішықеті — т. Іопеіззітиз сегѵісіз — көкірек бөлігінде арқаның тым үзын, ал мойын белігінде сыртынан вентральды тісті бүлшықеттермен жабылып жатады. Ол 5,8-ші көкірек омыртқаларының емізікше өсінділерінен басталады да, өзінің тісті үштары аркылы соңғы 4,5-ші мойьш омыртқаларының келденең қабырға есінділеріне бекиді.б) Бастың тым үзын булиіықеті — ш. Іопёіззітиз сарШз — бірінші көкірек пен соңғы мойын омыртқаларының емізікше осінділерінен басталып, самай сүйегінің емізікше өсіндісінде аяқталады.в) Алтанттың тым үзын булшықеті — т. Іопеіззітиз аііапііябастың үзын бүлшықетімен бірге басталады да, ауыз омыртқаның қанатына келіп бекиді.Мықын-қабырғалық бүлшықет — т. ііісоізіаіік — тым үзын бүлшықеттің латеральды жағында орналасқан. Оны дорсальды тісті бүлшықеттер жауып жатады. Бүл бүлшықет бел, арқа және мойын бөліктеріне бөлінеді.а) Белдің мықын-қабыргалық бүлшьщеті — т. іііосозіаііз ІитЬогит — сербек пен бел омыртқаларының көлденең қабырга өсінділерінен басталады да, соңғы қабырғаға келіп бекиді.ә) Арқаның мьіқын-қабыргалық бұлшықеті — т. іііосозіаііз догзіөзінің етті үштарымен соңғы қабырғаның краниальды жиегінен ба- сталады. Еттің әрбір жеке сіңірлері араларына 4—5 сегмент жіберіп, қабырға бүрыштарының төменгі түсына бекиді. Соңғы сіңірлі тіс 7-ші мойын омыртқасының көлденең өсіндісіне дейін жетеді.б) Мойынның мықын-қабыргалық булшықеті — т. іііосозіаііз сегѵісіз — вентральды тісті бүлшықеттің латеральды бетінде орна- ласқан. Ол І-ші көкірек пен 7,6-ші мойын омыртқаларының көлде- нең өсінділерінен басталып, 7,5-ші мойын омыртқаларының осындай өсінділеріне бекиді. Оны баспалдақты бүлшықет жауыпжатады. а * • -Ерекшеліктері. Итте бүлшықеттің мойын бөлігі 6,4-ші моиыномыртқаға, ал шошқада атлантқа дейін жетіп жатады.Бүласыр тәрізді бүлшықет —т. зріепіиз — мойында жатқан жалпақ ет. Оны латеральды бетінен трапеция, ромб тәрізді және иық-бас бүлшықеттер жауып жатады. Бүласыр тәрізді бүлшықет алғашқы төрт көкірек омыртқаларының жоталық өсінділерінен баста- лып, бас және мойын бөліктеріне белінеді.Бас бөлігі барлық үй жануарларында желке қыры мен самай сүйегінің емізікше өсіндісівде аяқталады. Мойын бөлігі шошқада ауыз омыртқасына, ірі қара малда 1,2-ші мойын омыртқаларына, жалқыда алғашқы 3,5-ші мойын омыртқаларына бекиді. Бастық жартылай жоталық бүлшықетініқ — т. зетізріпаііз саріііз — латеральды бетін бүласыр тәрізді және бастың тым үзын бүлшықеттері жауып жатады. Ол алғашқы 6,7-ші көкірек және соңғы /6, 7/ мойын омыртқаларынан басталып, шүйде сүйегінің қырына ба- рып бітеді. Ерекшеліктері. Ит пен шошқада аталған бүлшықет дорсо-меди- альды және вентро-латеральды болып екі бөлікке бөлінеді. Жылқы мен ірі қара малда ондай бөліктері болмайды. Арқа мен мойынның жоталық бұлшықеті — т. зріпаііз «іогзі еі сегѵісіз — бел және көкірек омыртқаларының жоталық өсіндісінен басталады. Оның жекеленген тістері 7,1-ші көкірек омыртқасының жоталық өсінділерінің каудальды жиегіне және соңгы 4,5-ші мойын омыртқаларының жоталық өсінділеріне бекиді. Көпбөлікті бұлшықеттер — шш. шиһійсіия — арқаның тым үзын бүлшықетінің астында, қүйымшақ пен екінші мойын омыртқаның аралығында, омыртқаларға жабысып жатқан бүлшықет. Оның жекеленген будалары омыртқаның емізікше өсінділерінен баста- лып, алдыңда жатқан омыртқалардың жоталық өсінділеріне бекиді. Жота өсінділаралық бұлшықеттер — шш. іпіегзріпаіез — омыртқалардың жоталық өсінділерінің аралығында жатады. Ол омыртқа бағанының мойын белігінде жақсы дамыған. Арқа және бел- де бүл бүлшықет тек шошқа мен итте ғана кездеседі. Көлденең өсіндіаралық бұлшықеттер — ш. іпіегігапзѵегзагіі — омыртқалардың көлденең өсінділерінің аралығында орналасады. Омыртқа бағанының вентральды бұлшықеттері Бастың ұзын бұлшықеті — ш. Іоп^из саріііз — мойын омыртқалары денелерінің вентральды бетінде жатады. Ол осы омыртқалардың қабырға өсінділерінен басталып, шүйде сүйегі де- несінің ет төмпегіне бекиді. Мойынның ұзын бұлшықеті — ш. Іоп^ия соііі — жоғарыда ба- яндалғандай мойын мен көкірек омыртқалары денелерінің вентральды бетінде қиғаш орналасып, екі бөлікке бөлінеді. Еттің мойын бөлігі етті тістерімен ауыз омыртқаның вентральды төмпегі мен 2,5-ші мой- ын омыртқалардың вентральды қырынан басталады. Ет талшықтары каудо-вентральды бағытта 2,6-шы мойын омыртқалары денелерінің вентральды бетіне, ал еттің соңғы тісі 6-шы мойын омыртқасының қабырға өсіндісіне келіп бекиді. Кеуде бөлігі — алғашқы 5-ші көкірек омыртқалардың вентральды қырынан басталып, ет талшықтар буда- лары кранио-латеральды бағытта алдыңғы омыртқа денесінің вент- ральды бетіне бекиді. Белдің үлкен бұлшық еті — ш. рзоаз шарг — бел омыртқаларының көлденең қабырға өсінділері мен денелерінен және соңғы екі қабырғаның медиальды бетінен басталып, ортан жіліктің кіші үршығьіна бекиді. Белдің кіші бұлшықеті — ш. ркоаз шіпог — белдің үлкен бүлшықетінің медиальды жағында, аттас еттер бір-бірімен жанаса Ор- наласады. Ол соңғы 3-ші көкірек пен 4,5-ші бел омыртқаларының де- нелерінен басталып, мықын сүйегінің кіші бел бүлшықеті төмпегіне бекиді. Белдің шаршы бұлшықеті — ш. ^иасігаіиз ІитЪогит — бел омыртқаларының келденең қабырға өсінділерінің вентральды бетінде орналасады. Оны белдің үлкен бүлшықеті жауып жатады. Ол соңғы екі қабырғаның омыртқаларға жақын түсының медиальды бетінен және бел омыртқалардың көлденең қабырға өсінділерінен басталады. Талшық будалары қысқа болып келеді. Олар соңғы бел омыртқаларының көлденең қабырға өсінділері мен қүйымшақ сүйегі қанатының вентральды бетіне бекиді. Бастық латеральды тік бүлшықеті — ш. гесіиз саріііз Іаіегаһз атланттың вентральды доғасьгаан және қанат шүңқырынан баста- /іып, шүйде сүйегінің мойындырық өсіндісіне бекиді. Бастын, вентральды тік бүлшықеті — ш. гесіиз саріііз ѵепігаііз шүйде-атлант буынының вентральды бетінде жатады. Ол атлант- п,щ вентральды төмпегінен басталады да, шүйде сүйегінщ денесше бекиді. Көкірек бүлшықеттері Кекірек бүлшықеттері кекірек керегесін қүрайтын сүйектермен бірге кекірек қуысын түзуге қатысады. Атқаратын қызметше қараи олар тыныс алу немесе инспираторлар және дем шығару немесе экс- пираторлар болып екі топқа бөлінеді. Инспираторлардың ет талшықтары қабырғалардың краниальды жиегіне бекіп, дорсокраниальды бағытта жатады. Бүлар жиырылған кезде көкірек керегесін алға және жоғары қарай тартып көкірек қуысының келемін үлғайтады. Осының нәтижесінде өкпе ауаға тола- ды. Ал экспираторлардың ет талшықтары, керсінше, қабырғалардың каудальды жиегінен басталып, дорсокаудальды бағытта жиырылады да, көкірек керегесін сығып, өкпе ішіндегі көмір қышқыл газына қаныққан ауаның сыртқа шығарылуын қамтамасыз етеді. Тыныс алу бүлшықеттері /инспираторлар/ 1. Дорсальды тісті инспиратор — т. зегаіиз догәаііз тзрігаіогшз — көкірік керегесінің жоғары краниальды бүйір бөлігінде жатқан жүқа жалпақ ет. Оны ромб тәрізді, вентральды тісті және арқаның тым жалпақ бүлшықеггері жауып жатады. Ол өзінің етті тістершен қабырғалардың омыртқалық үштарынан басталады. Ет талшықгары краниодорсальды бағытпен келіп, көкірек омыртқаларының жоталық өсінділеріне бекиді. Ерекшеліктері. Әр түрлі үй жануарларында бүлшықеттің бастала- тын тістерінің саны бірдей болмайды. Мысалы жылқыда мүндаи тістердің саны 7-8 болып, 5-ден 11-ге, ірі қара және үсақ малдарда 4- 6 5-ден 8-ге, шошқада 4-5, 5-ден 8-ге, итге 2-ден 9-ға деишпқабырғаларда орналасады. 2 Қабырға көтеруші бүлшықеттер — т. Іеѵаіогез сояіагит — қабырғалардың омыртқалық үштары мен көкірек омыртқаларының көлденең өсінділерінің аралығында жатады. Бүл бүлшықет әрОхр қабырғаның краниальды жиегінен /бірінші қабырғадан басқа/ баста- лып өзінен ілгері жатқан омыртқаның емізікше өсіндісше бекиді. Сыртқы қабырғааралық бүлшықеттер — тт. іпіегсозіаіез ехіегпі - кабырға аралықтарында жатқан қысқа еттер. Ш қабырғалардың краниальды жиегінен басталып /2-ден соңғы қабырғаларға дейін/ алдында жатқан қабырғалардың каудальды жи- егіне бекиді. Баспалдақты бүлшықеттер - шш. зсаіепі — қабырғалар мен мойын омыртқалардың аралығында орналасып, дорсальды, ортаңғы және вентральды баспалдақты бүлшықеттерге бөлшеді. ЯЧ Допсальды баспалдақты булшықет — т. ясаіепиз догяаііз — вентралвдыТүлшықегген теменіреқ кабыргага көлденен орналаса ы. Үй жануарларьшда ол негізінен әр түрлі кабыргалардан басгалып, 6-дан 3-ге дейінгі мойын омыртқаларының көлденең өсшдшерше бе- КИДә) Ортаңеы баспалдақтьі бүлшықет-т. 8са1епи8 тедіиз- бірінші-қабыргадан басталып, 6,4-ші мойын омыртқаларының көлде- жүктеу/скачать 3.9 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|