О›у-Щдістемелік материалдар «Кіріспе. Биофизика пЩні жЩне оныЈ мЩселелері. Термодинамика» Биофизика пЩні жЩне оныЈ мЩселелері

Ірі гидрофильді молекулалар (›ант, амин ›ыш›ылы) мембрана ар›ылы арнайы молекулалар - мембраналы› тасушылар ар›ылы орын ауыстырады. Мембраналы› тасушылар интегральды› белоктардан т±рады, олар транспортаушы молекулалар центрлерімен байланыс›ан. Белок пен тасымалдаушы арасында орна“ан байланыс ›айтымды жЩне жо“ары дЩрежелі. Транспорттаушы молекула мембрана ар›ылы йтеді. ЗаттыЈ мембрана ар›ылы тасымалдануында транспортты молекулалар ›олданылатын болса, ондай диффузия жеЈілдетілген диффузия деп аталады. МембрананыЈ осындай транспорталынуы диффузияныЈ бір тЇрі болып табылады, себебі транспортанушы зат концентрациясы градиент бойынша орын ауыстырады. Бас›а еш›андай ›осымша энергия ›ажет етпейді. Амин›ыш›ылыныЈ жасаушалар мембраналары ар›ылы орын ауыстыруыныЈ екі тЇрлі механизмі бар: екінші ретті белсенді транспорт жЩне глутатионды транспортты жЇйе. Екінші ретті белсенді транспорт деп жасауша мембранасыныЈ ішкі жЩне сырт›ы жа›тарында“ы натрий концентрациясы градиентін ›олдана отырып затты тасымалдауды айтамыз. Екінші ретті белсенді транспорт жасауша ішіндегі натрий иондарыныЈ концентрациясыныЈ азды“ына негізделген. Арнайы белок-транспортер амин ›ыш›ылы мен натрий ионын байланыстырады. ЕЈ бастысы натрий жо› болса амин ›ыш›ылы тасушы белокпен байланыса алмайды. Мембранада“ы йзініЈ орналасуын йзгерте отырып белок натрий ионын цитозольге концентрация градиенті бойынша береді. Осыдан соЈ амин›ыш›ылы йзініЈ белокпен байланысын Їзіп цитоплозмада ›алып ›алады. Натрий иондары жан-жануар жЇйелерінде еЈ басты зат болып саналады. Осы иондардыЈ жо“ары электрохимиялы› градиенті натрий-калий сор“ысын тудырады. Бас›арылатын зат ›ант, амин›ыш›ылдары жЩне бас›а кейбір иондар. Мысалы, ас ›орыту органдарында“ы коректік заттарды сіЈіргенде глюкоза мен амин ›ыш›ылы тік ішек жасаушасынан ›ан“а натрий иондарымен бірге тЇседі. БЇйректе фильтрация жасал“аннан кейін “ана б±л заттар ›ан“а ›айтып оралады.

1. 
   Белсенді транспорт дегеніміз не?
   
2. 
   Белсенді емес транспорт дегеніміз не?
   
3. 
   Диффузия дегеніміз не?
   
4. 
   Дифузияны сипаттайтын теЈдеуді жазып кйрсетіЈіз?
   
5. 
   Коллеидер мен Берлундом ±сын“ан ›арапайым теЈдеу ›андай?
   
6. 
   Мембрана ар›ылы амин›ыш›ылы мен ›анттыЈ транспорты ›алай іске асады?
   

Клетка – негізгі биологиялы› ›±рылымныЈ бірлігі, элементар тірі жЇйе. Ол жеке организм немесе кйп клеткалы тЇрде ймір сЇруі мЇмкін. исімдіктер мен жануарлардыЈ ›±рамына кіретін клеткалар бір-бірінен бйлінген, олар ашы› жЇйелер болып табылады. Клеткада ЩртЇрлі тймен жЩне жо“ары молекулаалы› ›осылыстар белоктардан бастап нуклейн ›ыш›ылдарына дейін синтезделеді. Б±л синтез ферменттер кймегімен іске асады. Клетка АТФ (адинозинмонофосфат) молекулаларында химиялы› энергияны жинайды, ол ар›ылы организм ж±мыс істейді. Б±л процестердіЈ барлы“ы ймір сЇруге ›ажетті зат тасымалдаумен ты“ыз байланысты. Мембрана клеткалардыЈ ймір сЇруінде ерекше орын алады. Олар ар›ылы зат транспорты, оларда негізгі биоэлектрлік процестер жЇреді. МембраналардыЈ кйміртекті ›±йры›тары электрлі поляризациялан“ан кйміртек, азот жЩне фосфордан т±ратын баспен ›осыл“ан. Мембаран ›±рамына кіретін белоктар да алуан тЇрлі. Белокты молекулалар мембрананы жан-жа“ынан жауып т±рады, олар оныЈ механикалы› а›аулар“а шыдауына кймектеседі.

Электрогенез грек тілінен аудар“анда даму дегенді білдіреді. Электрогенез – тірі клетка ішінде иондардыЈ біркелкі таралмауын ›амтамасыз ететін физика-химиялы› процестер жиынты“ына негізделген тірі таби“атта“ы Щсер потенциалыныЈ пайда болуы. Ыдысты жартылай йткізетін мембранамен бйлеміз жЩне оныЈ екі жа“ына да концентрациясы ЩртЇрлі бір электролит ерітіндісін ›±ямыз. Мембрана бір таЈбалы ионды “ана йткізсін. ЫдыстыЈ екі жа“ында“ы калий хлоридініЈ концентрациясы жЩне , жЩне . Калий иондары сол жа›та“ы ыдыстан оЈ жа›та“ы ыдыс›а йтеді, ал мембрана ар›ылы йтпеген хлор иондары ыдыстыЈ сол жа“ында ›алып ›алады. Сонды›тан калий иондары оЈ зарядтал“ан, сонды›тан дысытыЈ оЈ жа“ында оЈ зарядтар кйп, ал ыдыстыЈ сол жа“ында“ы калий иондарын жо“алт›ан бйлігі теріс зарядталады. Осы кезде пайда бол“ан электр йрісі калий иондарыныЈ ары ›арай диффузиялануына бйгет жасайды да, ол процесс то›тайды. МембрананыЈ ›арама-›арсы жа“ында калий жЩне хлор иондарынан т±ратын екі электр ›абаты пайда болады, ол концентрация градиентіне кері ба“ытта. Осы ар›ылы екі жа›та пайда бол“ан потенциалдар айырмасын аны›тау“а болады, ол мына“ан теЈ

Сонымен, мембраналы› потенциал температура мен, иондар концентрациясыныЈ градиентіне байланысты. Осы теЈдеудегі ерітінділер концентрациясыныЈ орнына олардыЈ белсенділіктерін алу“а болады. Себебі электролиттер ерітінділеріндегі иондар бір-бірімен йзар Щсерлеседі: олар бірін-бірі тебеді, бірімен бірі ›осылып нейтрал молекулалар тЇзеді, ол жеке бйлшектердіЈ санын азайтыды жЩне олардыЈ барлы“ы электрохимиялы› реакциялар“а ›атыспайды. Белсенділік- электрохимиялы› процестерде иондар концентрациясыныЈ белсенділігіне теЈ шама. Белсенділік

м±нда“ы - белсенділік коэффициенті.

Мембрана ар›ылы иондар диффузиясы тепе-теЈ болады, оны Доннан тепе-теЈдігі деп атайды.

Биологиялы› мембраналардыЈ ›±рылысы мен функциялары кейінгі жылдары зерттелуде.

Тірі терініЈ екі нЇктесі арасында“ы потенциалдар айырмасын йте сезімтал электр йлшеуіш ›±ралдыЈ кймегімен аны›тау“а болады. Олар организмніЈ ймір сЇруіне ›ажетті, оны биопотенциалдар деп атайды. Клеткалар мен терініЈ электр тогы кйзі болуына негізделген, олар біртекті емес ›±рылымда“ы екінші ретті йткізгіштер болып табылады.

Тірі а“заларда“ы электр тогыныЈ аш›ан Л. Гальвани. Ол бойынша б±лшы› еттер мен нервтер электр тогыныЈ кйзі болып табылады.

Электролитке металл салайы›. Сонда металл мен электролит ерітіндісініЈ арасында“ы потенциалдар айырмасы пайда болады. Осыны электродты› потенциал деп атайды. Б±л потенциалды тікелей йлшеуге болмайды. Сутегі электроды пластинадан жасалады да, сутегімен ›аны›тырылады. Б±л электродтыЈ потенциалы нйлге теЈ деп алынады. Сонымен, ерітіндіге екі электрод (береуі металл, екіншісі сутектік электрод) салынады. ЭлектродтыЈ потенциалдар шамасы мына теЈдеумен аны›талады:

М±нда“ы - металдыЈ электродты› потенциалы, -›алыпты электродты› потенциалы, - ерітінді концентрациясы, - металда“ы ионныЈ концентрациясы, ол , б±л Нернст теЈдеуі деп аталады. љалыпты электродты› потенциал шамасы кестеде кйрсетілген.

элемент, В-3,0-2,96-2,76-0,7600,340,801,362,6

Жануарлар мен адамдардыЈ клеткаларында тканінде биоэлектрлік потенциалдар пайда болады. Б±л биоэлектрлік потенциалдар тынышты› потенциалы, Щсер потенциалы, постсинаптикалы› жЩне генераторлы› болып бйлінеді. Тынышты› потенциалы мембраналы› тынышты› потенциалы деп аталады. Тірі клетка тынышты› кЇйде т±р“анда оныЈ ішіндегі зат пен сыртында“ы ерітіндініЈ арасында потенциалдар айырмасы пайда болады. Тынышты› потенциалыныЈ шамасы 50-100 В теЈ. Б±л потенциал мембрананыЈ бетіне жиналады. МемьбрананыЈ ішкі беті сырт›ы бетіне ›ара“анда теріс зарядталады. Тынышты› потенциалыныЈ пайда болуымембрана ар›ылы калий иондарыныЈ йзіне байланысты болады. Протоплазмада“ы калий концентрациясы клетка сыртында“ы с±йы› ішіндегі концентрация“а ›ара“анда елу есе кйп болады да, мембрана ар›ылы сырт›ы оЈ зарядтал“ан калий иондары шы“ады. Сййтіп мембрананыЈ ішкі беті теріс зарядталады. Тынышты› потенциалын шыныдан жасал“ан микроэлектродты цитоплазма“а тікелей енгізу ар›ылы йлшейді. Тынышты› потенциалы Нернст теЈдеуімен аны›талады.

1. 
   Электрогенез ›±былысы деп нені айтамыз?
   
2. 
   Мембранада пайда бол“ан потенциалдар айырмасын ›андай теЈдеумен аны›таймыз?
   
3. 
   Биопотенциалдар дегеніміз не?
   
4. 
   Электродты› потенциал деп ›андай потенциалды айтамыз?
   
5. 
   Тынышты› потенциалы деп ›андай потенциалды айтамыз?
   
6. 
   Нернст теЈдеуін жазып кйрсетіЈіз.
   

Электролиттерден электр тогыныЈ йтуі электролиз деп аталады. ЭлектролиздіЈ санды› сипаттамасы ФарадейдіЈ екі заЈымен беріледі::

1) Электродтан бйлініп шы“атын заттыЈ массасы электролит ар›ылы йтетін электр тогыныЈ шамасына тура пропорциональ.

Егер десек, , я“ни заттыЈ электрохимиялы› эквиваленті ерітіндіден 1 Кл электр йткенде бйлініп шы“атын заттыЈ мйлшеріне теЈ. ЭлементтіЈ атомды› салма“ыныЈ оныЈ валентілігіне ›атынасын элементтіЈ химиялы› эквиваленті дейді:

2) ЭлементтіЈ электрохимиялы› эквиваленті оныЈ химиялы› эквивалентіне пропорционал

М±нда“ы - барлы› элементтер Їшін т±ра›ты пропорциональды› коэффициент.

ФарадейдіЈ екі заЈын біріктіріп, былай жазу“а болады:

Кейде с коэффиициентіне кері шама алынады:

Сонда:

- Фарадей саны деп аталады.

2 ЭлектролиттердіЈ транспорты.

Электр тогы дегеніміз электр тогы Щсерінен зарядтал“ан бйлшектердіЈ реттелген ›оз“алысы. Зарядтал“ан бйлшектер электрондар немесе оЈ жЩне теріс иондар болуы мЇмкін. Электр йткізгіштік барлы› металдар мен кйптеген жартылай йткізгіштерге, ал ионды› электролиттер ерітіндісі, кейбір т±здар мен ионды› кристалдардыЈ ›осындысында болады.

Биологиялы› жЇйелерді таза электронды› йткізгіштік болмайды. љан, цитоплазма жЩне кйптеген с±йы›ты›тар электролиттер ерітінділері болып табылады. ЦитоплазманыЈ меншікті кедергісі т±ра›ты токта аралы“ында, кйптеген ±лпаныЈ меншікті кедергісі -“а дейін жетеді. Электр тогын жа›сы йткізетіндер ж±лын с±йы›ты“ы, ›ан, лимфа, ал нашар йткізетіндер – еттер, бауыр, йкпе. Кедергілері еЈ Їлкендері май жЩне сЇйек ±лпалары, тері. ТерініЈ кедергісі сырт›ы себептерге байланысты. Мысалы, су ›олдыЈ кедергісі за›ымдан“ан ›ол“а ›ара“анда едЩуір аз. ДененіЈ электр йткізгіштігі деп уа›ыт бойынша йзгермейтін электр йрісі Щсерінен заттыЈ электр тогын йткізу ›абілетін айтамыз. Плазмаларда“ы электр тогын тасымалдайтын электрон жЩне ион болып саналады. Металдарда дЩлме-дЩл орындалатын Ом заЈы биологиялы› организмде сол кЇйінде орындалмайды. иткізгіш ар›ылы йтетін токтыЈ шамасы кернеуге тура пропорциональ екеін белгілі: . Ал осы заЈ тірі организмдерде орындалмайды екен. Тірі организм ар›ылы ток жЇргенде о“ан берілген кернеу йзгермесе де, одан йтетін ток йзгереді. ДЩлірек айт›анда ток кЇші кемиді. Ол ±лпада болып жат›ан поляризация“а байланысты. °лпалардыЈ сиымдылы›, диэлектрлік ›асиеттерінен ток кЇші азаяды. Биологиялы› объектілер Їшін Ом заЈы былай жазылады:

М±нда“ы - поляризация ›оз“аушы кЇші. Поляризация дегеніміз байланыс›ан зарядтардыЈ электр йрісі Щсерінен ›оз“алуын, сййтіп электр ›оз“аушы кЇшініЈ пайда болуын поляризация деп атайды.

Электр кернеулігініЈ Щсерінен с±йы›тарда“ы ±нта›тал“ан бйлшектер ›оз“алыс›а келетін болса, б±л электрофорез ›±былысы. МакроиондардыЈ немесе коллиод бйлшектерініЈ сырт›ы электр йрісі нЩтижесінде ба“ытталып ›оз“алуын электрофорез деп атайды. Электрофорезді 1807 жылы Ф. Рейсс ашты. Электрофорез электрокинетикалы› ›±былыстыЈ бір тЇрі. Электр йрісі Щсерінен ›оз“алыс›а тЇсетін бйлшектер жылдамды“ы Смолуховский теЈдеуімен аны›талады:

М±нда“ы -диэлектрлік йтімділік, - электр йрісініЈ кернеулігі, - дзета потенциал, -ортаныЈ т±т›ырлы“ы. Смолуховский теЈдеуімен, эритроциттредіЈ, лейкоциттердіЈ жылдамды“ын да аны›тау“а болады. Сонымен ›атар осы теЈдеу ар›ылы электрокинетикалы› потенциалды тауып алу оЈай:

ЭлектрофорездіЈ ионофорез деген тЇрі медицина мен мал дЩрігерлігінде пайдаланылады. ДЩрілік электрофорез ар›ылы емдік дЩрілердіЈ иондары организмге т±ра›ты ток кймегімен енгізіледі. Денеге енгізілген дЩрініЈ иондары ›анмен араласып бЇкіл денеге таралады. ИондардыЈ денеге ›аншалы›±ты тереЈдей енуі ток кЇшіне, енгізу уа›ытына, ±за›тылы“ына, енгізілетін дЩрініЈ молекуласыныЈ шамасына, дЩрініЈ концентрациясына байланысты. Электрофорез кезінде пайдаланылатын токтыЈ ты“ызды“ы теЈ болуы керек.

Т±ра›ты токтыЈ физиологиялы› Щсерлері клеткалар мен ±лпаларда болып жат›ан процестерге байланысты.

изін-озі тексеру с±ра›тары

1. 
   Электролиз дегеніміз не?
   
2. 
   ФарадейдіЈ бірінші заЈы.
   
3. 
   ФарадейдіЈ екінші заЈы.
   
4. 
   Электр тогы дегеніміз не?
   
5. 
   Электр тогын тасымалдаушы бйлшектер ›андай?
   
6. 
   Поляризация деп ›андай ›±былысты айтамыз?
   
7. 
   Электрофорез дегеніміз не?
   
8. 
   Электрофорез ›±былысы ›айда ›олданылады?
   

Электр зарядтарыныЈ айналасында электр йрісі болады. љоз“алмайтын зарядтардыЈ айналасында электр йрісі, ал магнит йрісі т±ра›ты магниттіЈ жЩне бойында то“ы бар йткізгіштіЈ айналасында пайда болады. Осы екі йріс бір-бірімен ты“ыз байланысты. Айнымалы электр йрісі айнымалы магнит йрісін жЩне керісінше магнит йрісі электр йрісін ту“ызады. Осы екеуі электромагниттік йрісті ›±райды. Магнит йрісініЈ организмге тигізетін Щсері мен тірі организмніЈ ту“ызатын магнит йрісін зерттейтін бір саласын магниттік биология деп атайды. Магнит йрісініЈ адам, жануар организміне Щсері йте ерте заманда-а› зерттеле баста“ан. Магнит йрісініЈ нерв жЇйесіне жа›сы Щсер ететінін кезінде орыс “алымы С.П. Боткин аш›ан болатын. Организмде пайда болатын биотоктар йте Щлсіз магнит йрісін ту“ызады. Айталы›, осындай магнит йрісін жЇрек биотогы да тудырады екен.

Жасал“ан лабораториялы› зеттеулер магнит йрісініЈ Щсерлері мынадай:

1. 
   Т±ра›ты магнит йрісініЈ еЈ кЇшті Щсері ›ан айналыс жЇйесіне беріледі. Тамырлар кеЈиді, Щсіресе йкпедегі, бауырда“ы, бездердегі.
   
2. 
   Лейкоциттер саны артады, эритроциттердіЈ шйгуі артады.
   
3. 
   МидыЈ электрлік активтілігі йзгереді.
   
4. 
   ЖануарлардыЈ ›оз“алыс белсенділігі йзгереді.
   

1. љан айналысын тежейді. Биологиялы› с±йы›тарда сырт›ы т±ра›ты магнит йрісі Щсерінен индукциялы› токтар пайда болады да, олар ›анныЈ тамырлар ар›ылы йтуіне бйгет жасайды.

2. ЖЇйке талшы›тары ар›ылы электр импульстері йткенде олар“а Ампер кЇші Щсер етеді, соныЈ Щсерінен талшы›тар ы“ысады, майысады. Ленц заЈы бойынша оларда йздік индукция тогы пайда болады да, ол импульстіЈ талшы› ар›ылы йтуін тежейді.

3. барлы› молекулалар магнит моментіне ие. Магнит йрісінде олар“а механикалы› момент Щсер етеді. Биологиялы› активті молекулалардыЈ ориентациясы биохимиялы› реакциялар кинетикасына Щсер етуі мЇмкін.

КЇнніЈ белсенділігі 11 жылда ›айталанып отырады. КЇн белсенділігініЈ еЈ жо“ары жЩне еЈ тйменгі шегі биологяилы› процестерге беріледі. КЇн белсенділігініЈ 11 жылды› цикліндегі максимумы маЈында магниттік дауыл деген ›±былыс бай›алады. Магниттік дауыл деп жердіЈ магнит йрісініЈ кЇшті ±йт›уы нЩтижесінде жер магнетизмі элементтерініЈ біркелкі тЩуліктіЈ жЇрісініЈ кенеттен б±зылуын айтады. Міне осы магнит дауылы биологиялы› процестердіЈ жЇруініЈ кйп Щсерін тигізеді.

2 Электрлік терапия.

Электротерапия дегеніміз жо“ары жиілікті токтар мен электромагнит йрісін адам мен жан-жануарларды емдеуге ›олдану ЩдістерініЈ бірі. Электротерапея ЩдістерініЈ кейбіреуін ›арастырайы›: Гальванизацитялау Щдісі – уа›ыт›а байланысты йзгермейтін т±ра›ты электр тогын емдеуге ›олдану. Б±л Щдіс ар›ылы организмге емдік заттар енеді, олардыЈ фармакологиялы› Щсері жо“ары болады жЩне еш›андай зяинды эффектілері болмайды.

Дарсонвализация - жо“ары жиілікті токтыЈ айнымалы импульсі ар›ылы Щсер ету. Дарсонвализация ауруды білдірмеу, ж±мса› мускулатурада“ы спазманы болдырмау, тамырлардыЈ варикозды› ±л“аюын кезінде ›ан тамырларыныЈ созылмалы болуын кЇшейту, сонымен ›атар гипертония, невроз, ±й›ысызды› сия›ты ауру тЇрлері кезінде та“айындалады.

Диатермия - кернеуі тймен, ток кЇші жо“ары жо“ары жиілікті токпен организмге Щсер ету. Ол кезде ›ан айналымы, зат алмасу процессі, организмніЈ иммунитеті кЇшейеді. Диатермия созылмалы ауру тЇрлерін емдеуге ›олданылады.

Сонымен ›атар электротерапияныЈ бас›а тЇрлері де ›олданылады, мысалы УВЧ терапия – жиілігі 30 –дан 3000 МГц аралы“ында“ы электромагниттік йріспен Щсер ету. Б±л ауыртпайтын Щдіс. Белгілі бір дозаларында тамырлар кеЈейеді, ›ан ›ысымы азаяды.

изін-озі тексеру с±ра›тары

1. 
   Электростатикалы› йріс дегеніміз не?
   
2. 
   Магнит йрісі ›алай пайда болады?
   
3. 
   Электр жЩне магнит йрісініЈ ›андай Щсерлері бар?
   
4. 
   Электротерапея дегеніміз не?
   
5. 
   ЭлектротерапияныЈ ›андай Щдістері бар?
   

Жары›тыЈ таби“аты йте кЇрделі. Тол›ын ±зынды›тары 380-760 нм электромагниттік тол›ындарды жары› деп атайды. Электромагниттік теория бойынша жары› кйлденеЈ электромагниттік тол›ын, ендеше жары› Щсері электромагниттік тол›ынныЈ Щсері болып табылады. Ол теория бойынша электромагниттік тол›ынныЈ таралу жылдамды“ы мына“ан теЈ:

м±нда“ы - ортаныЈ электрлік жЩне магниттік йтімділіктері.

Электр йрісініЈ кернеулік векторы мен магнит йрісініЈ кернеулік векторы йзара перпендикуляр жазы›ты›та тербеледі, ал векторы тол›ынныЈ таралу ба“ытын кйрсетеді. Жары› заттардыЈ бетіне тЇскен кезде атомдар мен молекулалардыЈ теріс зарядтал“ан электрондарына айнымалы электр йрісі Щсер етеді де, магнит йрісініЈ тарапынан болатын Щсер йте аз болады. Сонды›тан, жары›тыЈ таралу процестерінде электр йрісініЈ кернеулік векторы басты роль ат›арады.

Жары›тыЈ тол›ынды› ›асиеттерін кйрсететін ›±былыстар дифракция, интерференция, поляризация, дисперсия, ал корпускулалы› ›асиетін кйрсететін ›±былыстыр фотоэффект, Комптон эффект.

Оптикалы› ›±былыстарды тек жары› пен заттыЈ бір-біріне Щсерлерін есепке ала отырып ›ана толы› ±“ыну“а болады.

2 Оптикалы› ›±ралдар жЩне олардыЈ медицинада, ветеринарияда ›олданылуы. Фотометрия.

Жары› тол›ындары энергия тасымалдайды. Осы тол›ындар тасымалдайтын энергияны йлшейтін жЩне оныЈ адам кйзіне тигізетін Щсерін зерттейтін оптика бйлімін фотометрия деп атайды. Жары› тол›ындары тасымалдайтын энергияны екі т±р“ыдан ба“алау“а болады:

1. 
   бірлік уа›ыт ішінде берілген ауданынан йтіп жат›ан энергия мйлшері бойынша, я“ни, ваттпен йлшенген энергетикалы› ›уат.
   
2. 
   Кйру тЇйсігі бойынша. Осы жары› энергиясыныЈ кйзге Щсер етіп, кйру сезімін ту“ызатын бйлігі жары› а“ыны деп аталады. Бас›аша айт›анда, бірлік уа›ыт ішінде аудан ар›ылы а“ып йтетін жары› энергиясыныЈ мйлшерін жары› а“ыны деп атайды, я“ни:
   

Жары› а“ыныныЈ денелік б±рыш›а ›атынасы жары› кЇші деп аталады:

Толы› денелік б±рышта стерадиан болады, олай болса:

Жары› кЇші канделемен йлшенеді.

Ал жары› а“ыны барлы› жа››а бірдей таралатын болса, онда жары› кйзінен шы“атын толы› жары› а“ыны мына“ан теЈ:

Жары› а“ыны бірлігі ретінде люмен алынады.

Кйп денелер жары› шы“армайды. Жары› денеге не“±рлым кЇштірек тЇсірілсе, ол денеден кйбірек жары› шашырайды. Осындай денелердіЈ жары› болу дЩрежесін сипаттау Їшін жары›талыну деген шама енгізіледі.

илшем бірлігі Люкс (лк) алынады. Жары›талынудыЈ екі заЈы бар:

Бірінші заЈы: , м±нда“ы - ауданнан жары› кйзіне дейінгі ›ашы›ты›.

Екінші заЈы: Егер жары› а“ыны аудан“а б±рыш жасай тЇсіп т±рса, онда ол ауданныЈ жары›талынуы:

Осы екі заЈды біріктірсек, онда жары›талынудыЈ біріккен заЈы шы“ады:

Жар›ырау – жары› кйзініЈ Щрбір аудан бірлігінен шы“атын жары› а“ыны.

Жары›тылы› жары› шы“арып т±р“ан денені жары›тыЈ кЇшіне ›арап аны›тайтын шама. Ламберт заЈы бойынша жары› кЇші былай аны›талады:

М±нда“ы - нормаль ба“ытта“ы жары› кЇші, - ба“ытында“ы жары› кЇші, - жар›ырап т±р“ан денеге жЇргізілген нормальмен жары› сЩулесініЈ арасында“ы б±рыш.