Табиғи орта жағдайын бақылау «Мониторинг принциптері және типтері»

6.3 Кестені толтыра отырып, топырақ бұзылуларын сипаттаңыз

1) топырақтың антропогендік бұзылуларын аймақ картасына салыңыз. Аймақ туралы мағлұматтарды пайдаланыңыз: тұрғын пунктердің, көшелердің, жолдардың, өзендердің атаулары.

2) анықталғанбұзылулар арқылы экологиялық салдарға болжам жасаңыз.

3) топыраққа анторопогендік ықпалды төмендететін және топырақты қайта қалпына келтіру бойынша атқаруға болатын ұсыныстарды ата және Сіздің ұсыныстарыңыздың ішіндегі ұйымдасқан және техникалық мүмкін болатын шараларды белгіле.

Топырақ немесе жер қыртысының жоғарғы қабаты әртүрлі факторлар нәтижесінде пайда болды: аналық тау жыныстары, климат, өсімдіктер мен жануарлардың өмір сүру процесінен, антропогендік және т.б. процестер. Топырақтың басқа тау жыныстарынан ерекшеленетін қасиеті- оның құнарлылығының болуы. Оның ең басты шарты, органикалық немесе қарашірінді заттың болуыда. Құрамында қарашірінді бар топырақтарды бай деп те атайды. Органикалық зат қалыптасуының қайнар көзі ---организмдердің қалдықтары және аз мөлшерде микрофауна, макрофауна қалдықтары жатады. Топырақтың құрамында органикалық заттаың болуы, оның аналық тау жыныстарының өзгеруіне әкеледі. Топырақта оргиникалық затты анықтайтын тәсіл бар. Ол оның жеңіл болуында негізделеді. Минералдық бөлшектерді суға батырғанда батады, ал органикалық заттың бөлшектері су бетіне қалқып шығады.

1) сызғыш;

2) қасық;

3) зертханалық ыдыс немесе 1 л шыны банка;

4) таза су;

5) әр жерден алынған топырақ үлгісі.

- 0,3 л көлемі бар ыдысқа топырақ үлгісін салыңыз;

- оны сумен толтырыңыз және ыдысқа шамамен көлемі 1 л дейін жеткізіңіз;

- колбаның құрамындағы сұйықтықты топырақ сулану үшін және ауа көпіршіктері шыққанға дейін араластыру керек;

- массаның қабаттануынан кейін тұнбадағы қабаттардың және бетке шыққан топырақтың биіктігін сызғышпен өлшеңіз;

- экспериментті топырақтың әр үлгісімен жасаңыз.

1) көргеніңізді дәптерге жазыңыз. Неліктен топырақтың бір бөлшегі қалқып шықты, ал екінші бөлшегі ыдыстың түбінде тұнба ретінде қалып қойды.

2) әр бір зерттелген топырақ қабатының биіктігін кестеге жазыңыз. Мөлшерін формула арқылы есептеңіз

h

-------^{үстінгі}

3) 6.4 Кестедегі берілгендерді бір-бірімен салыстырыңыз және зерттелген үлгілердің органикалық затпен байланыстылығы туралы қорытынды жасаңыз.

2 Қызанақ, бұршақ және бидай үшін рН мәні неге тең?

3 Топырақтың бұзылуының кезеңдерін ата?

4 Жеңіл еритін тұздардың концентрациясын қалай анықтауға болады?

5 Бұзылған топырақты қайта қалпына келтіру бойынша атқарылатын ұйымдастыру және техникалық шаралардың бір-бірінен қөандай айырмашылықта? Мысал келтіріңіз.

6 Қандай процестердің нәтижесінде топырақ деградацияға ұшырайды?

7 Агрохимиялық зерттеу мақсаты үшін қанша уақыт аралығанда топырақ үлгісіне анализ жасауға болады?

8 Қандай процестер топырақтың химиялық заттармен ластануына себеп болады?

9 Топырақтың құрамындағы зиянды заттарды гигиеналық нормалаудың тәжірибесі мен теориясының негізігі ережелерін атаңыз?

10 Топырақтың сапасын бағалаудың қандай түрлері бар?

Сабаќтыњ маќсаты – азыќ-т‰лік µнімдерініњ негізгі сапа кµрсеткіштерін зерттеу, азыќ-т‰лік µнімдерініњ негізгі ластаушыларымен танысу (2 саѓат). Тєтті сусындардаѓы С витаминін аныќтау (2 саѓат). Азыќ-т‰лік µнімдерінде темір ќ±рамын аныќтау (2 саѓат). Нитрат ќ±рамына байланысты азыќ-т‰лік µнімдерініњ сапасын баѓалау (2 саѓат).

Зертханалыќ ж±мысты орындауды тµмендегідей ќауіпсіздік техникасыныњ ережелерін (ЌТЕ) саќтау ќажет:

Химикаттар мен ерітінділердіњ сілемейлі ќабыќшаѓа,теріге, киімге т‰суі;

азыќты ќабылдау; єсіресе жаѓымсыз иісі бар жєне ±саќ кристалды (шањ-тозањ т‰зетін) химикаттармен жєне ауаментыныс алу;

химикаттар ќаптамасыныњ мыќтылыѓына, жаќсы жєне т‰сінікті жазылѓан этикеткаларѓа назар аудармау, сонымен ќатар жараланбау ‰шін шыны заттармен ж±мыс істегенде байќаусыз болу;

ауа ластаѓыштарын ‰лгілеу эксперименттерін ж‰ргізу кезінде концентрациялы жєне араласќан ќышќылдарын (к‰кірт, т±з, азот, ќ±мырсќа) ќолдану кµзделген. Практикум барысында пайда болѓан кейбір газдар да адам денсаулыѓына ќауіп тµндіруі м‰мкін. ‡лкен ќауіп кµзі минералды жєне ќ±мырќа ќышќылдары болып табылады. Теріге ќышќыл тисе, оны тез арада кез-келген тампонмен сіњірілетіндей с‰ртіп алу ќажет. Ол жерді су аѓынымен жєне сабынмен жуу керек.
7.2 Теориялыќ бөлім

7.2.1 Азыќ-т‰лік µнімдерін зерттеудегі концепциялар мен критерийлер

Азыќ-т‰лік сапа нормаларын ±сыну олармен ќамтамасыз ету ж‰йесімен тікелей байланысты. Д‰ние ж‰зі халыќ саныныњ µсуіне азыќ-т‰лік µнімдерін єлемдік µндіру кµлемі шектеуші фактор болып табылады. Сондыќтан экологиялыќ химия ‰шін азыќ-т‰лік жєне азыќ-т‰лік сапа мєселесі негізгі болып табылады.

Азыќ-т‰лік µнімдеріндегі антропогендік химиялыќ заттарды баѓалау табиѓи азыќ-т‰лік µнімдерініњ ќ±рамына негізделген. Олар азыќ-т‰лік µнімдерініњ ќ±рамды заттары да, табиѓи ластаушы заттар да болуы м‰мкін. Зиянды заттар азыќ-т‰ліктіњ µзінде ѓана емес, сонымен ќатар оны шыѓару ‰шін керекті шикізатта да болуы м‰мкін.

Азыќ-т‰лік ќ±рамында зиянды, тіпті улы, заттар болуына ќарамастан ±шыну сирек кездеседі, себебі м±ндай заттар асты дайындау процесінде ыдырайды. Адам азыќпен ќабылдайтын улы заттар ‰шін олардыњ зиянсыздыѓын т‰сіндіретін концепция бар, олар: азыќ-т‰лік µнімдеріндегі ќалыпты концентрацияларѓа н±сќау жасалады; єрт‰рлі табиѓи заттардыњ улылыѓы бірге алынбайды; улы єсер кµптеген антогонистикалыќ єсерлер арќылы азаяды.

Бµтен табиѓи кµздерден азыќтыњ ластануы м‰мкін. Мысалы, кейбір минералдар экстремальды аз немесе кµп мµлшерде болатын, улы жоѓарѓы сатылы µсімдіктері болатын, дайын азыќ-т‰лік µнімдерінде немесе азыќтыќ µсімдіктерде сапрофит немесе паразит есебінде болатын жєндіктер мен микроорганизмдері болатын топыраќтардан.

Табиѓи ластанудыњ мысалдары: егер дєнді даќылдар селені кµп болатын егістіктерде µсірілсе, онда аминќышќылындаѓы к‰кірт селенге ауысады. Азыќ-т‰лік µнімдерінде ботулизм азыќ-т‰лік µнімдеріндегі токсиндері – бактериялык улы заттар болуы м‰мкін.

7.2.3 Атропогендік ластану

Ќоршаѓан ортаѓа т‰сетін антропогендік химиялыќ заттар индиффирентті, жаѓымсыз жєне тіпті улы заттар болуы м‰мкін. Азыќтыќ даќылдарын µњдегенде немесе µсіргенде химиялыќ заттарды (тыњайтќыштар мен пестицидтер) єдейі енгізеді. Улы заттардыњ азыќ-т‰лік µнімдеріне абайсыздан да т‰с‰і м‰мкін. М±ндай заттар дайындау ережелерін д±рыс орындамаѓанда жєне µнім ќаптамаларынан енуі м‰мкін.

Антропогендік кірісу табиѓи заттар концентрациясын кµбейтеді немесе бµгет заттардыњ пайда болуына єсер етеді.

Антропогендік заттарѓа баѓа берудіњ критерийлері: халыќтыњ улы заттарды ќолдану дењгейін аныќтау ‰шін азыќ-т‰лік µнімдері толыќ тексеріледі, негізінен нарыќтаѓы ораташа бµлікке анализ µткізіледі, сонымен ќатар асханалар мен ресторандардаѓы дайын таѓамдарына,б±л шаралар тек жалпы маѓл±мат алуѓа м‰мкіндік береді. Улы заттардыњ ќоршаѓан ортадаѓы айналулары толыќ зерттелмегендіктен жєне таѓамѓа абайсыздан т‰с‰ м‰мкіндіктері бар болѓандыќтан ластаушы заттарды жоюдыњ ќосымша єдістері керек екені аныќ.

Халыќќа зиян келтіретін заттардыњ пайдалану дєрежесін аныќтаѓан кезде, барлыќ азыќ-т‰лік ќ±рамы зерттеледі. Ењ негізгі єдіс орташа нарыќтыќ азыќ себет бойынша ж‰ргізіледі, соымен ќатар дємхана мен асханадаѓы дайын таѓамдар. Б±л жаѓдайдаѓы зеррттеу єдісі, тек зиянды заттардыњ пайдалануыныњ жалпы кµрінісін келтіреді, сондыќтан да ќазіргі кездегі б±л мєселе репрезентативті ‰лгілер аныќтауда шешілген жоќ.

Органикалыќ заттардыњ ќоршаѓан ортада пайда болуы ±заќ уаќыт ішінде аз зерттелді. Ќоректік тізбекте єдейі емес ќосылыстардыњ кµптеген жаѓдайлары бар, ластаушы заттарды жою ‰шін арнайы кµмек керек. Мысалы, пайдаланатын пестицидтер мµлшерін тµмендету шараларын µсімдіктердіњ кешенді саќтауында жєне эиянкестерге тµзімді, жања сорттарды µсіру болып табылады.

7.2.5 Азыќ-т‰лік ќ±рамындаѓы ластаушы заттардыњ нормалары

Азыќ-т‰лік ќ±рамыныњ негізгі ластаушылары ауыр металдар, синтетикалыќ химиялыќ ќосылыстар, пестицидтер, нитрат пен нитриттер, радионуклидтер, микроаѓзалар токсиндері жєне дєрілік µсімдіктер болып табылады.

Ластаушы заттар азыќ-т‰лік ќ±рамына, кейін адам аѓзасына т‰суі м‰мкін. Єр т‰рлі жолдар арќылы, ауадан- µсімдіктіњ вегетативті м‰шелері, топыраќтан- µсімдіктіњ тамыр ж‰йелері арќылы. Азыќ µнімдері биологиялыќ контаминанттармен де ластануы м‰мкін, сонымен ќатар µмір с‰ру барысындаѓы жануар тумасы ‰шін. Биологиялыќ контаминанттар, олар вирустар, бактериялар, риккетсиялар, сањырауќ±лаќтар, ќарапайымдылар мен паразиттер.

ЌР 14 химиялыќ элементке баќылау ж‰ргізіледі, соныњ ішіне ењ ќауіптілері – кадмий, ќорѓасын, сынап. Азыќ µнімдері мен таѓам шикізатыныњ кадмиймен ластануы, аѓынды сулар жєне т.б. µнеркєсіптік µндірістердіњ ќалдыќтары арќылы ластанады. Б±л µнеркєсіп µндірістері арнайы ќосылыстардыњ µндіруі мен ќолданылуы, автоматиктер, жартылай µткізгіштермен, атом жєне ракета техникасымен, антикорозиялыќ жабындыларымен, полимерлермен байланысты. Атмосфера ауасыныњ кадмиймен ластануы, пластмасса ќалдыќтарын жойѓан кезде ж‰ргізілетін процесс. Ќоршаѓан ортаныњ кадмиймен ластануы арнайы назарын ќажет етеді, адам аѓзасына µте ќауіпті ксенобиотик. Экологиялыќ жаѓдай нашар аудандардаѓы топыраќ пен суларда – кадмий, ќорѓасын, мышьяк єр т‰рлі ауруларѓа єкеледі.

Ауыр металдарѓа жататын басќа биоцид – сынап, табиѓатта айналымныњ 2 т‰рі болады. Бірінші, жаратылыс табиѓи, бейорганикалыќ (элементар) сынаптыњ ауысуы, екінші – локальі, бейорганикалыќ сынаптыњ метилировальды ќ±былысарќылы, яѓни ќоршаѓан ортаѓа адамныњ шаруашылыќ іс-єрекеті арќылы ж‰зеге асады. Сынап каустикалыќ соданыњ µндірісінде, пластмасс синтезінде, электротехникалыќ µндірісінде ќолданылады. XX ѓ. 90 ѓ-ѓа дейін ќ±рамында сынабы бар ќосылыстар ауыл шаруашылыѓында кењінн пайдаланады. Жылына атмосфераѓа сынап 80 мыњ тоннаѓа дейін аэрозоль, бу ретінде шашыратылады. Кейін сынап жєне оныњ ќосылыстары топыраќта µсімдіктермен, суда гидробионттарымен миграциялайды. Суда, микроаѓзалар єрекетінен сынаптыњ метилденуі басталады, кейін метилсынап т‰рінде трофикалыќ тізбек арќылы, су жєне жер экож‰йесіне дейін барады, адамдаауыр ауруларды тудырады (сµйлеудіњ б±зылуы,есту аппаратыныњ тµмендеуі, кµру жєне т.б.), адам ќайиыс болуы да м‰мкін. Сынаппен улану «Миномат ауруы» деген атау алды.

Ќоршаѓан ортаныњ ќорѓасын ќосылыстарымен ластануы этилденген бензинніњ ќолдануы болып табылады, сєйкесінше ќорѓасын концентрациясыныњ кµп мµлшері автострадаларда,µсімдіктіњ жасыл массасындаѓы атмосферасыныњ ауасында байќалады. Ќорѓасын ќоректік тізбекке т‰скенде, адам аѓзасына µсімдік жєне жануарлар µнімдерімен т‰суі м‰мкін. Ќорѓасынмен улануыныњ бірінші симптомдары, жоѓары белсенділікпен жєне т‰стіњ жоѓалуымен сипатталады. Кейін єлсіреуен, депрессиямен, ішектіњ іс-єрекетініњ, ќан айналым ж‰йесініњ б±зылуы, ж‰йке ж‰йесініњ перифериялыќ ауруларымен сипатталады. Ќорѓасын аѓзада материалды кумуляцяѓа, єсіресе с‰йек ±лпасында бейімделген. Адам аѓзасына єрдайым т‰сетін ауыр металдардыњ ішіндегі 20 пайызы ауадан т‰седі, ауадаѓы ауыр металдар гигиеналыќ нормаларда мањызды роль атќарады.

* Б±л концентрациялар µнімніњ свежий т‰ріндегі алынѓан мєліметтер.
¤сімдіктердіњ химиялыќ ќорѓану ќасиеттері немесе пестицидтер ќоршаѓан орта мен адам аѓзасына µте ќауіпті болып табылады. Пестицидтер химиялыќ ќ±рылымы к‰рделі заттар, климат т‰зуші факторлар єрекетіне тµзімді жєне кумуляцияѓа бейімделген 7.2 кестесінде берілген. Кейбір пестицидтердіњ таѓам µнімдерідегіш шектеулі максималды дењгейі ( шмд)
7.2 кесте – таѓам µнімдерініњ ќ±рамындаѓы шектеуші максималды дењгейі

Пестицид аты (єрекет ететін зат)	¤нім аты	ШМД, мг/кг
Акктелик (пиримифосметил)	Ќияр,томат,ќант ќызылшасы,ас б±ќршак,баклажандарЕт, ж±мыртќа Тањќурай, жидектер	0,2 р±ќсат етілмейді
Афазии (атразин)	Кµкµністер, жемістер, ж‰зім, дєнді-даќылдар, кукуруза Ет, ж±мыртќа ќараќат, ќарлыѓан, тањќурай, с‰т	0,1 0,02 р±ќсат етілмейді
Байлетон (триадимефон)	Дєнді-даќылдар, ќант ќызылшасы, ќияр, ќызан Ќауын, алма, ж‰зім Ќараќат	0,5 0,05 0,1 р±ќсат етілмейді
Бетанал (фенмедифам)	Ќант ќызылшасы жєне асханалыќ Цикорий	0,2 0,5
Волатон (фоксим)	Дєнді-даќылдар	0,6
Гамма-изомер ГХЦГ	К‰н баѓыс жєне µсімдік майы	0,05
(гамма-изомер ГХЦГ)	Ж‰зім, алма, с‰т Картоп, ќант ќызылшасы, ет, ж±мыртќа	0,1
7.2 кестенің жалғасы
	Дєнді-даќылдар жєне б±ршаќ т±ќымдастар, кукуруза, орамжапыраќ, сањырауќ±лаќтар С‰т µнімдері, орман жидектері	0,2 0,5 1,25 р±ќсат етілмейді
2,4-ДА (2,4Д)	Тамаќ µнімдері	р±ќсат етілмейді
Золон (фозалон)	Дєнді-даќылдар, картоп ќант ќызылшасы, томат, баклажан, цитрус, алма, алм±рт, шие, сањырауќ±лаќтар	0,2
Карбофос (малатион)	Алма, алм±рт, ќияр, ж‰зім, ќауын , ќарбыз µсімдік майы Ќант ќызылшасы жєне асханалыќ, орамжапыраќ, ќияр, томат, алм±рт, ќауын , ќарбыз, шай Алма, шие, ж‰зім, цитрустар ¦н, дєнді-даќылдар, кукуруза, б±ршаќ, соя Жидектер	1,0 0,1 0,5 1,0 2,0 3,0, р±ќсат етілмейді
Прометрин (прометрин)	Картоп, µсімдік майы, б±ршаќ, соя. Сєбіз, селдерей, жасылдар	0,1 р±ќсат етілмейді
Раундап (глифосат)	Кукуруза, картоп, дєнді-даќылдар, кµкµністер мен жемістер , цитрустар, сањыруќ±лаќ Малина, черника	0,3 р±ќсат етілмейді
Семерон (десметрин)	Орамжапыраќ	0,05
Фосфамид (диметсат)	µсімдік майы ќант ќызылшасы жєне асханалыќ, орамжапыраќ	0,1 0,15
	Дєнді-даќылдар, к‰ріш, картоп, ќант ќызылшасы , ќияр, томат, алма, алм±рт , шие, цитрустар, сањырауќ±лаќтар, ж‰зім, орман жидектері	0,4 р±ќсат етілмейді
Эптам (ЕРТС)	Ќант ќызылшасы жєне асханалыќ, µсімдік майы	0,05

Ќ±рамында нитрат жєне нитрит мµлшері кµп жануар жєне µсімдік µнімдерін пайдалану адам аѓзасына ќауіпті. Нитрат жєне нитриттіњ гемоглобинмен єрекеттесу барысында оттегініњ ќайта байланысу процесі б±зылады, осыдан пайда болѓан метгемоглобин оттегін тасымалдау ќызметін атќара алмайды. Цианоз, жиі тыныс алу, асфикция белгілері бар оттегініњ жеткіліксіздігі байќалады. Уланудыњ ауыр жаѓдайларында µліммен аяќталуы м‰мкін. Нитраттар мутагенді жєне эмбриотоксиндік єрекетке ие екені аныќталды.

Нитраттарды жинау ќабілетіне байланысты кµкµністерді мынадай топтарѓа бµлуге болады:

1 – 1 кг µнімге 5г нитраттардан кµп (салат т‰рлері, кресс-салатты ќоса, петрушка, редис);

2 – 1 кг 5 г-ѓа дейін (жасыл пияз, орамжапыраќ, кольраби, шомыр, асханалыќ ќызылша, шпинат);

3 – 1 кг 4 г-ѓа дейін (аќќауданды орамжапыраќ, сєбіз, пияз);

4 – 1 кг 3 г-ѓа дейін (порей-пиязы, рауѓаш, укроп);

5 – 1 кг 2 г-ѓа дейін (асќабаќ);

6 – 1 кг 1 г-нан аз (ќарбыз, ќауын, баклажан, ќияр, ќызан, картоп).

Нитраттар ќызылшаныњ жемісті тамырыныњ ‰стіњгі бµлігінде кµп жиналатын болса, ал сєбізде ортасында сары бµлігінде кµп жиналады екен. Орамжапыраќтыњ ењ ќауіпті бµлігі - µзегі, нитраттар ќаудан жапыраѓыныњ ќалыњ сабаѓында кµп жиналады. Нитраттар ірі картоп т‰йнектеріне ќараѓанда, ±саќтарында ќабыќ астында кµп жиналады. 4.3 кестеде µсімдік шаруашылыѓы µнімдеріндегі нитраттардыњ р±ќсат етілетін максималды мµлшері берілген.
Кесте 7.3 - ¤сімдік шаруашылыѓы µнімдеріндегі нитраттардыњ р±ќсат етілетін максималды мµлшері (мг/кг)

¤німніњ атауы	Концентрациясы
Картоп	250
Аќќауданды орамжапыраќ ерте кеш	900 500
Сєбіз ерте кеш	400 250
ќызан	150

7.3 кестенің жалғасы

Адам аѓзасына тамаќ µнімдерімен бірге еніп, экологиялыќ тізбекте т±раќты болып келетін – радионуклидтер – кесте 4.4

7.5 кестенің жалғасы

Азыќ µнімдерініњ табиѓатынан бір болуы сирек кездеседі. Тіпті ќабаттарѓа ыдыраѓан с±йыќ ќабаттарыныњ єрќайсысы єр алуан болады. Азыќтыњ біркелкілігі бойынша ќателіктер минималды болу ‰шін ‰лгілерді м±ќият тањдау керек. Кейбір жаѓдайларда анализ жасамастан б±рын ‰лгілерді гомогениздеу керек.

‡лкен кµлемді ыдыстардан ‰лгілерді ќабаттап алады.

‡лгілерді кішірейту

Єдетте азыќ µнімдері кµлемі бойынша єркелкі таралѓан µсімдік жєне жануарлар ±лпаларынан т±рады. Сондыќтан анализ жасаудан б±рын ‰лгіге механикалыќ гомогенизация жасаѓан жµн. Ќ±рѓаќ азыќ µнімдерін ќолмен ‰г‰ге болады. Содан соњ арнайы ќ±рылѓы арќылы ‰г‰ге болады. Одан кейін елеуіш арќылы илеу керек.

Ќ±рѓату

Егер µнім ылѓалдылыѓы т±рќты болмаса, онда алдын ала кептірілген ‰лгі анализденеді. Кµп жаѓдайда ‰лгілерді 70-100⁰С температурада єдеттегі мµлшерге жеткізіледі. ‡лгініњ шамадан тыс жылып кет‰іне жол бермеу керек.

Кµптеген µнімдерде анализ µткізуге кедергі болатын органикалыќ заттар болады. Тек су жєне кейбір сусындар ѓана б±ѓан жатпайды, оларѓа анализ жасауда колориметриялыќ жане басќа єдіс ќолдануѓа болады.

Дегенмен кµптеген µнімдерге органикалыќ матрицаны ыдыратпай анализ жасауѓа болмайды. єдетте органикалыќ ќосылыстарды ыдыратуѓа єрт‰рли тотыќтыру єдістерін ќолданады. Б±л маќсатта сулы ќышќылдыќ ыдырату немесе ќ±рѓаќ жаѓу ќолданылады:

а) к±рѓаќ к‰лдету. Б±л ќолайлы тотыќтыру єдісі, оны кµп мµлшердегі заттар аналізін жасау ‰шін ќолдануѓа болады. Єдетте тотыќтыруды 400-ден 600⁰С аралыѓында жасайды.

Анализденетін ‰лгі тигель т‰біне ж±ќа ќабатпен орналастырылады. Тигельді кішкене жалынѓа аздап ќыздырады, содан кейін тигель муфер пешине орнатылады. єдетте 8 саѓат ішінде 500-550⁰С жандырады;

б) азот жане к‰кірт ќышќылыныњ сулы ыдырауы. Жай жєне наќты болѓандыќтан б±л єдіс кењ ќолданылады. 200 мл Къельдаль колбасына 66 5г ‰лгі орнатылады, содан соњ 30 мл концентрлі азот ќышќылы жєне 30 мл дистилденген су ќосады. Кµлем 2 есе азайѓанѓа дейін колбаны жайлап ќыздырады. Ќосылысты суытып, 10 мг концентрлі к‰кірт ќышќылын ќосады. Одан соњ ќайта ќыздырып, ќосылыс ќарайѓанша аздан концентрлі азот ќышќылы концентрлі азот ќышќылын ќосады. Ыдырау барысында аздап азот ќышќылын ќосып отыру керек. Ерітіндіден т‰тін шыќќанга дейін оны ќыздыру ќажет (5-10 мин.). б±дан кейін ерітінді т‰ссізденеді. М±нда с±йылту кезінде еритін т±нбанын пайда болуы м‰мкін. Одан соњ ерітіндіні біраз суытып, 5 мл су ќосады да, т‰тін шыќќанша баяу ќыздырады. Суыѓаннан кейін белгіге дейін дистилденген сумен с±йылтады.

Аныќтама бойынша «витаминдер» б±л – аѓзаныњ µміріне, денсаулыѓына, кµбеюіне жєне µс‰іне ќажетті биомолекулалар. Витаминдердін тауліктік мµлшері 0,2 г ѓана. Витаминдер суда жєне майда ерітін болып бµлінеді. Суда ерітін витаминдерге В тобындаѓы 8 витамин жєне С витамині (аскорбин ќышќылы) жатады. Олар аѓзаѓа к‰н сайын ќажет.

Кейбір витаминдерді ќолдануѓа ±сыныстар.

8.1 кесте

С дєрумені немесе аскорбин ќышќылы суда еритін дєрумендерге жатады. ¤те т±раќсыз. Оттегімен жењіл єрекеттесіп, жарыќ пен жылудыњ єсерінен белсенділігін жояды.

Анализ С дєруменініњ йодпен єрекеттесуіне негізделген. Йод (I₂) ерітіндісініњ аскорбин ќышќылын тотыќтыра алатын ќабілеті бар, нєтижесінде т‰ссіз дегидроаскорбин ќышќылы, йодид (I^-) жєне сутек иондары т‰зіледі.
I_{2 (су)} + С₆Н₈О₆ → С₆Н₆О₆ + 2Н⁺_(су) + 2I^- _(су)

аскорбин дегидро -

ќышќылы аскорбин

ќышќылы
Анализ титрлеу єдісімен орындалады – ерітіндідегі сапаны немесе концентрацияны аныќтайтын жиі ќолданылатын єдіс. Б±л єдісте аныќталатын зат толыѓымен реакцияѓа т‰скенше, белгілі мµлшермен реагенттердіњ біреуін басќаѓа біртіндеп ќосады. Реагенттердіњ ќатынасы титрлеудіњ соњѓы н‰ктесіне сєйкес болуы керек. Реагенттердіњ біреуініњ мµлшерін біле т±рып, басќаныњ да мµлшерін есептеуге болады. Б±л жаѓдайда титрлеудіњ соњѓы н‰ктесі ерітіндідегі бос йодтыњ пайда болуымен аныќталады. Бос йод крахмалмен єрекеттесіп кµк т‰сті береді. Анализді бастамай т±рып анализдейтін с±йыќтыќќа крахмалды ќосады. Йод ерітіндісін бюреткадан тамшылатады. С±йыќтыќта аскорбин ќышќылы болѓандыќтан йод тез арада йодид-иондарына айналып, терењ бояу байќалмайды. Аскорбин ќышќылы тотыќќаннан соњ, йод ерітіндісініњ келесі тамшысы кµк т‰ске боялады. Сµйтіп, т±раќты кµк т‰стіњ пайда болуы титрлеудіњ аяќталѓанын білдіреді.

Ењ алдымен концентрациясы белгілі С витаминініњ ерітіндісін титрлеу керек. Бюретканы йод ерітіндісімен толтырыњыз. Оныњ бастапќы кµлемін жазып алыњыз.

Б±л процесс сонау коэффицентін аныќтауѓа м‰мкіндік береді. 1 мг ќолданып отырѓан йод ерітіндісі, коэффицент аскорбин ќышыќылыныњ массасын аныќтайды. Б±л мєліметтер бойынша 25 мл С витаминніњ ќандай мµлшері бар екенін аныќтауѓа болады.

Келесі кестені толтырыњыз:

8.1 Пропорционал коэффиценті

Сусын	Агықталатын Ерітіндінің Мөлшері, мл	Пропорционал коэффиценті	25 мл сусында (мг) С витаминінің мөлшері
1 2 2 3 4

Ж±мыс барысы:

Бµлім 1 ќайта есептеудіњ коэффицеентін аныќтау.

кµлемі 125 мл ыдысќа 25 мл С витаминініњ ерітіндісін µлшеп алыныз.

10 тамшы 1 % крахмал суспензиясын ќосыњыз оны шайќап отыра. Соњѓы титрлеу н‰ктесіне жеткенге дейін (кµк т‰с 20 с т±раќты бояу керек ) ертіндіні ќосып отырыњыз.

25 мг С витаминін ќолданып отырѓан йод ерітіндісіне бµліњіз, сонда ќайта есептеудіњ коэффиценті аныќталады.

б±л кµрсеткішті кестеге жазыњыз (µлшемі: С витамині/ мл йод ерітіндісі)

Бµлім 2 сусындарда С витаминін аныќтау.

кµлемі 125 мл ыдысќа 25 мл ‰лгіні µлшеп алыњыз.

Єдістіњ 2-3 пунктерін жасањыз. Аныќталатын ерітінді крахмад мен йод комплекстегі т‰сті ауыстыра алады. Мысалы, кµк т‰сті рењімен, ќызыл т‰сті ерітінді титрлеудіњ соњында т‰ске боялады.

Есептеуді ж‰ргізу арќылы 25 мл-даѓы С витаминініњ массасын аныќтањыз.

С витаминініњ ќ±рамы тµмендейтін ретімен орналастырыњыз.

Ж±мыстыњ барысы

Ж±мыстыњ маќсаты: таѓам µнiмдерiнiњ негiзгi мањызы бар ќ±раушыларымен танысу. Таѓам µнiмдерi ќ±рамындаѓы темiр мќлшерiн аныќтау.

Органикалыќ емес минералды заттар – таѓам µнiмдерiнiњ мањызды компоненттерiнiњ бiрi.

Минералды заттар аѓзаныњ ќ±рылымдыќ элементтерiнiњ(мысалы, с‰йек ±лпалары) ќ±рамына кiредi, ферменттерге µз функцияларын жасауѓа кµмектеседi, ж‰рек жєне басќа м‰шелер ж±мысын реттеуде мањызды рµл атќарады.

Ыњѓайлы болу ‰шiн минералды заттарды ‰кен екi топќа бµледi: ‰лкен мµлшерде болатын макроэлементтер жєне аз мµлшерде болатын микроэлементтер. Єрбiр ересек адамныњ денесiнде микроэлементтердiњ єрќайсысынан кем дегенде 5г болады.олардыњ аз болуына ќарамастан микроэлементтер µте мањызды болып келедi. Олардыњ єрбiрi лимиттеушi болуы м‰мкiн.

Темiр (8.2 кесте) аѓзадаѓы ауыстыруѓа келмейтiнминералды заттарѓа жатады. Темiр оттегiнi тасымалдаушы аќуыздыњ (гемоглобин жєне миоглобин) ќ±рылымдыќ бµлшегi болып саналады.

Темiр таѓамда темiрдiњ (II) жєне темiрдiњ (III) иондары т‰рiнде болады. Темiрдiњ (II) иондары темiрдiњ (III) иондарына ќараѓанда аѓзаѓа iшек ќабырѓалары арќылы жењiл µтедi. Сондыќтан да темiр анемиясын емдейтiн дєрiлерде темiрдiњ (II) ќосылыстары пайдаланады.
8.2 кесте - Кейбiр элементтерде тєулiктiк ќажеттiлiк

Жынысы мен жасы	Са	Мg	Fe	Zn	P
Еркектер 15-18 19 жєне одан да ‰лкен Єйелдер 19-50 51 жєне одан да ‰лкен	1200 800 800 800	400 350 300 300	18 10 18 10	15 15 15 15	1200 800 800 800

Осы ж±мыста ќолданылатын анализ єдiсi ќою ќызыл т‰с беретiн темiрдiњ (III) иондарыныњ радонид-иондарымен реакциясына негiзделген. Эксперименттiк жаѓдайлар ‰лгiлер ќ±рамында болатын темiр иондары темiрдiњ (III) иондарына айналатындай тањдалады.

Т‰стiњ µзгеру интенсивтiлiгi пайда болѓан ерiтiндегi темiрдiњ (III) иондары мµлшерiмен аныќталады. Анализ жасауѓа кедергi болатын органикалыќ заттардан ќ±тылу ‰шiн таѓам µнiмдерiн жоѓары температурада ќатты ќыздырады. Органикалыќ заттар жанып кетiп, су мен кµмiрќышќыл газы пайда болады. Минералды т±здар, соныњ iшiнде темiр т±здары, к‰л ќ±рамында ќалып, содан соњ т±з ќышќылында еридi.

6 т‰рлi кєдiмгi темiрдiњ (III) хлоридiнiњ ерiтiндiлерiн дайындау. Ол ‰шiн алдымен темiрдiњ (III) 1% ерiтiдiсiн дайындаймыз. Содан соњ осы ерiтiндiден єрќайсысы 100 мл болатын келесi концентрациялы ерiтiндiлер дайындаймыз: 0,01%, 0,0050%, 0,0025%, 0,0005%, 0,00025%, 0,000125%.

Өрбiр ерiтiндiнi пробиркаѓа ќ±йып, 0,1% роданид аммоний ерiтiндiсiн 5 мл ќосамыз.

Таѓам µнiмдерiн ±саќтап кесу.

Жеке фарфорлы тигелдерге єрбiр таѓамнан 2,5 г саламыз.

Кµк-с±р к‰лге айналѓанына дейiн ‰лгiлердi муфелде ќыздырамыз.

Тигелдер жылыѓан соњ барлыќ к‰лдi кµлемi 50 мл кем болмайтын стаканѓа саламыз.

Фильтрлеу приборын жинау. Фильтратты жинау ‰шiн воронканыњ астына пробирка ќоямыз.

Стакан ќ±рамын филтрдан µткiзiп 5 мл фильтрат жинау.

Оѓан 0,1% роданид аммоний ерiтiндiсiн 5 мл ќосамыз. Пробирканы пробкамен жауып, тµњкерiп, жаќсылап араластыру.

Алынѓан бояуды кєдiмгi бояумен салыстыру.

Анлизденген ерiтiндегi темiрдiњ жуыќ концентрацияларын жазып алу. Алынѓан нєтижелердi спектрофотометрмен µлшеп алу.

¤з нєтижелерiњiздi басќа студенттер нєтижелерiмен салыстырыњыз.

Тапсырма 3 Азыќ-т‰лік ќосылыстарын аныќтау.

Маќсаты: Азыќ-т‰лікте ќызметін еш нєрсемен араластыруѓа болмайтын негізгі заттармен танысу.

Витаминдер жєне минералды т±здар – еш нєрсемен аалмастыра алмайтын заттар, олар азыќ-т‰лік µнімінде аз мµлшерде кездеседі. Єсіресе ќайта µндірілген кейбір азыќ-т‰лік µнімдерінде міндетті т‰рде аз мµлшерде таѓамдыќ ќосылыстар болады, оларды ќайта µндірілген µнімдердіњ ќ±ндыылыѓын, ±заќ уаќыт бойы сыќталуына ќабілеттілігін, сыртќы пішінін жєне т.б. жаќсарту ‰шін ќолданады.

Кµптеген, єсіресе µнімніњ ќ±ндылыѓын жєне ±заќ уаќыт бойы саќталуын жаќсартатын таѓамдыќ ќосылыстардыњ мањызы зор. Басќа таѓамдыќ ќосылыстар консистенцияны дємді жєне сыртќы пішінді жаќсартады.

Кµптеген таѓамдыќ ќосылыстар ерте заманнан ќолданылып келді. Тамаќ µнеркєсібініњ с±ранысы бірте-бірте тµмендеген сайын, консервілеу ќосылыстарына с±раныс жоѓарылады, ќосылыстар жєне оны пайдалану мысалдары кµрсетілген.

Азыќ ќосылыстары

Ж±мыстыњ маќсаты: сульфидтеушi реагенттердi аныќтап ‰йрену.

Кµптеген шикi жемiстер ауада тез т‰ссiзденедi немесе басќаша да µзгередi. Сульфидтеушi реагенттерге Ќышќылдану процесстер ќарќындылыѓын азайту ќасиетi тєн. Бiраќ та дєрiгерлердiњ соњѓы зерттеулерi бойынша б±л элементтер терiс салдарды тудыруы м‰мкiн.

Б±л ж±мыста кейбiр таѓам µнiмдерiндегi сульфидтеушi заттардыњ салыстырмалы концентрациясы аныќталады. Аныќтау BaSO₄ т±нбалануымен ж‰ретiн реакцияѓа негiзделген.

BaCI₂ ќаныќќан ерiтiндiсiн, Н₂O₂-нiњ 3% ерiтiндiсiн дайындау (600мл стаканѓа 40 мл Н₂O₂-нiњ 3% ерiтiндiсiн Ќ±ямыз, содан соњ 400 белгiге дейiн дистильденген су ќ±ямыз).

Демонстрациялыќ тєжiрибе: 0,2% натрий сульфатыныњ100 мл шамасында иерiтiндi дайындау (нтрий сульфатыныњ 2,5г 100мл суѓа). Осы ерiтiндiге жања пiскен алма тiлiмiн салып шыѓарыњыз, содан соњ оны таза алма жанына орнатыњыз. Лабораториялыќ ж‰мысты жалѓастыра отырып осы алмаларды баќылањыз, Ќорытынды шыѓарыњыз.

Пакеттердегi ќ±рѓаќ жемiстердi зерттењiз (алм±рт, алма, ќ±рѓаќ картоп, шабдалы,µрiк).

Ќышќыл орнына дистильденген суды пайдаланып бос тєжiрибе жасау.

¤нiмнiњ єрќайсысы ‰шiн келесiдегiлердi орындањыз:

а)150мл стаканѓа µнiмнiњ бiрнеше тiлiмiн салыњыз, 400 мл белгiге дейiн дистильденген су ќосыњыз;

б) ‡лгi 15 миннуттай сiњiрiлуi тиiс, ќ±рамынан су мен шырынын сыѓып тастањыз;

в) шырынын фильтр арќылы пробиркаѓа фильтрлеу;

г) Фильтрленген шырын шамасындай Н₂O₂ ќосыњыз. Пробирканы тыѓынмен тыѓындап жаќсылап арластырыњыз;

д) пробиркаѓа 5 мл 3% BaCI₂ ерiтiндiсiн ќосыњыз, араластырыњыз;

е) ерiтiндiнiњ лайлану дењгейiне ќарап сульфидтiњ салыстырмалы ќ±рамын аныќтањыз.

ж) эрт‰рлi µнiмдер ‰шiн нєтижелердi салыстырыњыз. ¤нiмдердi сульфид мµлшерiнiњ азаюы бойынша орналастыр.

Баќылау с±раќтары
1. Алынѓан нєтижелер сiз ‰шiн к‰тпеген болды ма? Неге?

2. Таѓам µнiмдерiнњ ќайсысында С витаминi кµп болады?

3. 4,1 кестеге ќарап зерттелген сусындардыњ ќайсысын С витаминiндегi тєулiктiк ќажеттiлiктi ќанаѓаттандыру ‰шiн iшкен абзал?

4. Зерттелген таѓамдардыњ ќайсысы темiрге ењ бай жєне ењ кедей болып келедi?

5. Қыздырѓаннан соњ ќ±рѓаќ µнiм ќ±рамында ќандай ќандай элементтердiњболуы м‰мкiн?

Қысқартылған сөздер
ҚТЕ - қауіпсіздік техникасының ережелерін

БҰҰ - Біріккен Ұлттар Ұйымы

ШРК - шекті-рауалы концентрация

ШРМ - шекті рауалы мөлшері

ШРД - шекті рауалы деңгейлері

ШРК_с – шаруашылық ауыз су мен мәдени-тұрмыстық

ШРК_б.с- балық шаруашылығында қолданылатын суаттардың суындағы заттардың шекті рауалы концентрациясы, мг/л.

ОБҚ- оттекке биологиялық қажеттілік-

ОХҚ- оттекке химиялық қажеттілік

ЗЛК - зияндылықты лимиттеу көрсеткіші

ШРК _мб.- елді мекеннің ауасындағы заттардың шекті рауалы максималды бір жолдық концентрациясы

ШРК от_.- елді мекеннің ауасындағы улы заттардың шекті рауалы орташа тәуліктік концентрациясы

УРК_т - уақытша рауалы концентрация

ШРК_т- топырақтың егістік қабатындағы заттардың шекті рауалы концентрациясы

ШРК _о- азық-түлік өнімдеріндегі заттардың концентрациясы.

Әдебиет
1 Алексеев С.В., Груздева Н.В., Муравьев А.Г., Гущина Э.В. Практикум по экологии: учебное пособие. – М. : АО «НДС», 1996. – 210 с.

2 Афанасьев Ю.А., Фомин С.А. Мониторинг и методы контроля ОС: учебное пособие в двух частях. – М. : Изд-во МНЭПУ, 1998. – 185 с.

3 Бурдин К.С. Основы биологического мониторинга. – М., 1988. – 168 с

4 Контроль химических и биологических параметров окружающей среды (Энциклопедия «Экометрия») / под ред. Л.К. Исаева. – СПб. : Крисмас +, 1998. – 250 с.

5 Пономаренко О.И., Сармурзина А.Г. Мониторинг и методы контроля окружающей среды: учебные пособие. ─ Алматы : Қазақ университеті, 1998. ─ 146 с

Мазмұны
Кіріспе……………………………………………………………....3

1 Тақырып. Табиғи орта жағдайының экологиялық

мониторингісі ……………………………………………………...4

2 Тақырып «Казгидромет» қоршаған орта жағдайының

мониторинг жүйесін ұйымдастыру...............................................36

4 Тәжірибелік бөлім............................................................................50

5 Тақырып Аймақтык табиғат ортасының мониторинг

жүйесін ұйымдастыру.................................................................…57

6 Тәжірибелік бөлім............................................................................71

7 Коршаған табиғи ортаны ластаушы заттарды

бакылаудын жана әдістері ..............................................................75

8 Практикалык бөлім.........................................................................87

Қысқартылған сөздер..................................................................…95

Әдебиет............................................................................................96