Терминологиясы

157
Ғылым мен техника тілін жасау, қалыптастыру кезеңінде 
мұндай жарыспалы сөздер қатары тіпті молынан кездеседі. 
Сонда бұл жарыспалы сөздердің қайсысын терминде-
нуге лайықты деп тауып, тани білуге əмбебап ереже ұсыну 
мүмкін емес. Əрбір ғылым саласының термин жасау прак-
тикасы нақты жағдайға орай өзіндік жолды нұсқап отыруға 
тиіс. Таңдауға түскелі тұрған нұсқаның бəрі бірдей мəністік 
(семантикалық) келбеті жағынан тепе-тең түсе бермейтіні 
ақиқат. Жəне олардың дəл осы жағдайға бірі ғана дөп келуі 
ықтимал. Міне, осы тұста əлгі нұсқалардың қайсысының 
мəністік (семантикалық) өрісі қазіргі терминдену процесіне 
дəл келе алады дегенді айыруға əбден болады. Ол үшін өте 
бір ерекше пайым, айрықша тілтанымдық, лингвистикалық 
түйсік керек. Мəселен, бір кезде қырқушы, қырқымшы, 
қырықтықшы; ақша қалта, күмəжнек, əмиен; жəрдем, 
көмек, үме, болысу, асар; əкпіш, күйенте, йін ағаш; көйлек, 
жейде; шалбар, сым; букет, гүлгүл, гүлдесте; дача, жай-
лаужай, саяжай; столовой, асхана; парикмахер, шашта-
раз; дəріс, сабақ; əмір, бұйрық; ауа райы, климат; себет, 
кəрзіңке, көрзіңке; каша, ботқа, быламық, бөкпен; вокализм, 
дауысты дыбыстар; консонантизм, дауыссыз дыбыстар; 
лингвистика, тіл білімі; аффикс, жалғау, жұрнақ; парадиг-
ма, жіктеу; интонация, дауыс ырғағы; пунктуация, тыныс 
белгісі; орфография, емле ережесі; үтір, кіші тыныстық, 
кіші тыныс; нүкте, ұлы тыныс, ноқат; қос нүкте, екі нүкте, 
қос ноқат, екі ноқат; тұйық рай,тұйық етістік, инфини-
тив, тұйықша; кент, қала, шəрі, шаһар, ел, халық, жұрт, 
жəмиғат, əлеумет, қалайық, əумет, бұхара т.т. ғылым мен 
техника саласында əрқилы алынып, қабаттаса қолданылып, 
ақырында мұның бірінің ғана терминдік сипатқа көшкен мы-
салдарын көптеп келтіруге болады. 
Жарыспалы терминдер бұл процестің даму заңдылық-
тарын, қалыптасу қисынын танытады. Осының өзінен-ақ, 
ұғымдардың атаулық сипатын дəлірек беретін, қолданысқа 
ыңғайлырақ нұсқалар таңдалғанын байқаймыз. Орайымен 

158
алынып, орнын тапқандары термин ретінде тілімізге сіңіп, 
арнайы лексика қатарынан орын тепті. Ал бұл сүзгіден өтпей 
қалғандары басқа бір өң, реңк арқалап, келесі бір сөз саптауға 
дайын материал есепті өз кезегін күтіп, сөздік қорымыздың 
қазынасын молайтып тұр. 
Терминжасам тəсілдерін талдамас бұрын, осы процеске 
материал беретін мынадай негізгі үш тірекке назар аудару 
қажет. Мұны қарапайым тілмен айтқанда, термин сөздердің 
жасалу көздері болып табылады.
1. Өз сөздік құрамының ішкі мүмкіндігін сарқа пайдала-
натын ұлттық тіл.
2. Дайын терминдер беретін немесе калькалау тəсілін 
ұсынатын орыс тілі. 
3. Дайын күйінде термин беретін немесе калькалау 
тəсіліне ерік беретін интернационалдық терминдер. Интерна-
ционалдық деп аталып жүрген терминдердің көпшілігі 
əдетте орыс тілі арқылы енген кірме сөздер. Шет тілдерінен 
тікелей енген термин мүлде аз. Тек бірен-саран ғана мысал 
келтіруге болады. Онда да араб, иран сөздерін ғана тілге 
тиек ете аламыз. 
Бір кезде қазақ тілінің даму тарихында араб, парсы 
элементтері белең алған болса, қазіргі кезеңде тіліміздің 
құрамында орыс тілі арқылы үндіевропа элементтері басым 
болып барады. 
Əйтсе де, термин жасаудың ең негізгі басты көзі – ұлттық 
тіліміз болып отыр деп толық айта аламыз. Бұл тұста əдеби 
тіліміздің барлық қабаты (көркем əдебиет тілі, ауыз əдебиет 
тілі, фольклор тілі, тіпті диалектілер мен тілде орын тепкен 
түрлі ерекшеліктер) түгел іске жаратылады. Қазақ зиялылары 
ə дегеннен-ақ термин жасау процесіне тікелей атсалысып, ол 
үшін қазақ тілінің лексикалық байлығы мен грамматикалық 
амалдарын түгел іске жаратуға бетбұрыс жасаған болатын. 
Соның нəтижесінде халық тілінің сарқылмас қазынасы 
сарапқа түсіп, қарапайым сөздер терминдік мəнге көшті. 
Ғасырлар бойы дамып, қалыптасқан сөзжасам тəсілдері тер-

159
минжасамның негізгі тірегіне айналды. Жəне атап айтуға 
тұратын бір нəрсе, терминжасам тек ұлттық тіліміздің өз ма-
териалымен ғана шектелмей, кірме сөздер қатарын да сарқа 
пайдаланды.
Сонда қазақ, орыс, шет тілдерінің сөз материалы арқылы 
жасалған терминдер біздің халқымыздың ұлттық байлығына 
қосылған мол үлес болып табылады. Əрине, бұл аталған үш 
арна тарихи кезеңдер болмысына орай кезектесе активтеніп 
отырды. Республика өмірінде өркендеп, өріс тапқан ғылым 
салалары мен техника тарамдарына орай бұл үш арна тер-
минжасам процесіне əрқилы ыңғайда қалыптастырылды. 
Бұл салада ұлттық тіл материалы негізге алынса, келесі бір 
ғылым тармағында кірме сөздер мен калька тəсіліне көбірек 
иек артылады.
Түркі халықтары тіліндегі терминжасам процесіне зер 
салғанда, терминология жұмысында мынадай үш принцип 
басшылыққа алынатын тəрізді. Біріншіден, бұрынғы Одақ 
халықтары тілдерінің бəріне ортақ принцип, екіншіден, 
қоғам мен тілдің даму ерекшеліктеріне сəйкес туындайтын 
əрбір тілдің өзіндік термин жасау ұлттық принципі жəне 
терминологияның жеке салаларына байланысты басшы-
лыққа алынатын салалық принцип.
Алайда ұлттық терминологияны едəуір байыта түскен 
термин жасаудың бірнеше тəсілдері белгілі бола бастаған-
мен, бұл жөнінде мамандарымыз əлі күнге бір пікірге келе 
алмай жүрген сияқты. Əсіресе, терминжасам амалдарын 
айқындауда қатып ұстайтындай қағидаға айналған келісім 
жоқ. Бұл термин жасау принциптерін дұрыс түсінбеуден ту-
атын жағдай. Көбіне-көп термин қалыптастыру көздері мен 
термин жасау амалдарының шегін айыра алмай қателесетін 
тұстары да бар. Тіпті термин жасау «жолдары» мен «амал-
дарын» қатар қойып қарастыратын кезіміз де жоқ емес. 
Сондай-ақ терминжасам амалдарының мөлшері, аумағы жəне 
олардың өнімді, өнімсіз түрлерін саралауда да бірізділік, 
бірегейлік шамалы. Қайсыбіреулер мұның: 

160
1) əдеби тіл сөздері мен диалектілерін терминдендіру,
2) ұлттық тіл амалдары негізінде термин жасау, 
3) өзге тіл сөздерін термин ретінде қабылдау деген 
сияқты үш түрін бөліп қараса, екінші біреулер терминжасам 
амалдарының төрт түрін көрсетеді. Атап айтқанда: 
1) терминдендіру; 
2) қайта терминдеу (ретерминологизация), яғни басқа бір 
саланың терминдерін пайдалану; 
3) термин жасау; 
4) кірме сөздерге халықаралық (интернационализация) 
сипат беру.
Үшінші пікір бойынша, мұның қосымшалау мен біріктіру 
тəрізді екі-ақ амалы бар сияқты. Төртінші біреулер ұлттық 
тіл негізіндегі сөзжасам амалдарын ұстанады. Олар мына-
лар: 
1) семантикалық тəсіл;
2) морфологиялық тəсіл; 
3) синтаксистік тəсіл;
4) калькалау тəсілі;
5) сөз қысқарту (аббревиациялау) тəсілі.
Осы тектес жіктеулерді қарастыра келгенде, шынында 
да, бұлардың аражігі əлі де айқындала қоймағанын бай-
қаймыз. Басқасын былай қойғанда, кірме сөздер мен ұлттық 
тіл элементтері негізінде жасалған терминдерді құрылысы, 
мазмұны, жасалу жолы жағынан тепе-тең түсетін тəсілдер 
ретінде қарастыру көкейге қона қоймайды. Өйткені ұлттық 
тіл элементтері арқылы жаңа термин жасалса, кірме сөздер 
негізінде дайын терминдер қабылданады емес пе? Сол се-
бепті де əр нəрсе өзінің атымен аталып, соған орай бағала-
нуға тиіс.
Қазақ тілінің, тіпті басқа да түркі тілдерінің сөзжасам 
амалдары ұлттық тілде терминдендірілуге лайықты сөз 
болмай қалған күнде ғана немесе бар сөздердің бұл жүйеге 
жөні келмей тұрған жағдайда, сондай-ақ əртүрлі себептерге 
байланысты кірме сөздер терминдік талаптан шыға алмаған 
сəтте ғана жаңа термин жасауға тартылады.

161
Ойымызды жинақтап келгенде айтарымыз, жалпы түркі 
тілдерінде, оның ішінде қазақ тілінде жаңа термин жасау-
дың белгілі бір модельдері тұрақтанған тəрізді. Сөйтіп 
жаңа термин нендей материалдан, қалай, қашан жасалса 
да, ең алдымен мынадай негізге сүйенеді: қосымшалау, сөз 
біріктіру жəне сөз қысқарту (аббревиациялау). Қайсыбір 
тілдерде сөз жасаудың тағы бір жолы көрсетіледі. Ол сөз 
алдынан қосылатын жұрнақтар (-ре, -анти, -контр т.т.) 
арқылы жасалатын терминдер. Алайда сөз жасаудың бұл 
амалы бірен-саран кездеспесе, жалғамалы тілдерге, əсіресе 
түркі тілдеріне тəн емес. Ал көрсетілген модельдердің бұдан 
басқа түрлерінің бəрі бірдей бір мезгілде пайда болмағаны 
түсінікті. Мəселен, аббревиациялау (əріп қысқарту, буын 
қысқарту) қазақ тілінде тек төңкерістен кейін өріс алған. 
Алғашында номенклатуралық атауларды белгілеуге қатыс-
тырылған бұл модель, кейін терминжасамның негізгі бір 
бөлшегіне айналды.
Сонымен, жоғарыда аталып өткеніндей, қазақ тілінің 
даму жолы терминжасамның мынадай төрт тəсілі қалып-
таса бастағанын байқатады.
Біріншіден, ұлттық тіліміздегі қайсыбір сөздердің тер-
миндік мəнге көшуі (бұдан былай – терминденуі), яғни 
мұны мəністік (семантикалық) тəсіл дейміз. Мұны үш түрлі 
ыңғайда түсіну қажет: 1) əдеби, не жалпы əдеби тіл байырғы 
сөздерінің терминденуі; 2) диалектілердің терминденуі; 
3) бір сала терминдерінің екінші салаға көшуі.
Екіншіден, сөзжасам амалдары. Мұның өзі іштей бір-
неше жікке бөліп қарауды тілейді. Атап айтқанда: а) мор-
фологиялық немесе синтетикалық (қосымшалар арқылы) 
тəсілі; б) синтаксистік немесе аналитикалық (сөздерді 
біріктіру, қосу) тəсілі; в) аббревиациялау (қысқарту) тəсілі
66
.
66

жүктеу/скачать 1.84 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: