Дәріс №1.Қазіргі тіл ғылымындағы жаңа бағыттар олардың пайда болуының алғышарттары
жүктеу/скачать 20.98 Kb.
|
1 2
Лекция-1709051516877- Бұл бет үшін навигация:
- Эдуард Сепир
- Лео Вейсгербер
- Салыстырмалы – тарихи тіл білімі.
| Этнографиялық тіл білімі. Тіл білімі тарихында тіл мәселелерін сол тілде сөйлеуші халықтың мәдени өмірімен, салт-сана, әдет-ғұрпымен байланыстыра зерттеушілік те болады. Бұл жөніндегі алғашқы пікір В. фон. Гумбольдт еңбектерінде кездеседі. Бірақ тіл мәселелерін мәдениетпен, халықтың әдет-ғұрпымен, салт-санасымен байланыстыра зерттеуге ерекше көңіл бөлу, арнайы еңбектер жазу ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында ерекше белең алды. Осы негізде қалыптасқан екі түрлі бағыт бар. Оның бірі – Америкада, екіншісі – Германияда. Бұлардың екеуі де этнолингвистика (этнографиялық лингвистика) деген шартты атаумен аталады.
Америка этнолингвистикасын қалыптастырушылар – Эдуард Сепир (1884-1939) мен Б. Уорф (1897-1941). Э. Сепирдің «Тіл» (1921), «Лингвистиканың жайы» (1929) деген, ал Б. Уорфтың «Тіл, ойлау және дүние (әлем)» (1956) деген еңбектері бар. Б. Уорф тілді асыра бағалады да, ал ойлау мен дүниенің (шындықтың) рөлін шектен тыс кемітті. Германия этнолингвтстикалық мектебін қалыптастыруда көрнекті рөл атқарған – Лео Вейсгербер. Оның «Неміс тілінің күші туралы» (1950) деген 4 томдық еңбегі бар. Бұл екі мектептің бір-бірімен жақын, ортақ жағы – екеуінің де тіл мәселелерін мәдениетпен, халықтың рухани өмірімен байланыстыра қарайтыны. Екеуіде өз зерттеулерінде В. Гумбольдттың дүниені тану, білу процесінде тілдің атқаратын ролі жөніндегі ілімін басшылыққа алады. Тіл білімі салаларының үшінші бір үлкен тобы салыстырмалы-тарихи тіл білімі деп аталады. Салыстырмалы-тарихи тіл білімі де іргелі ғылым салаларының қатарыны жатады. Салыстырмалы-тарихи тіл білімінің негізінде генологиялық жағынан туыстас тілдерді, сонымен қатар генологиялық жағынан әртектес типологиялық құрылымы сан алуан тілдерді салыстыра зерттеуде біршама табыстарға қол жеткізген ғылым саласы болып табылады. Салыстырмалы – тарихи тіл білімі. Тіл білімі дамуының жаңа дәуірі тілді біртіндеп дамып, өзгеріп, отыратын тарихи құбылыс деп танудан, оны зерттеу ісіне салыстырмалы-тарихи әдісті қолданудан, яғни ХІХ ғасырдың басынан басталады. 1816 ж. Неміс ғалымы Франц Бопп санскрит тіліндегі етістіктердің жіктелу жүйесін грек, латын, парыс, герман тілдіріндегі етсітіктердің жіктелу жүйесімен салыстыра зерттеген еңбегі арқылы аталған тілдердің туыстығын дәлелдеді. Кейінірек те ол бұл тілдерден жинаған материалдарын иран славян, балтық, армян тілдері мәнбілерімен толықтыра келіп, 1833-49 жылдары «Үндіеуропа тілдерінің салыстырмалы грамматикасын» жазды. Тіл білімі тарихында Франц Бопп салыстырмалы- тарихи тіл білімінің негізін салушы деп саналады. Салыстырмалы - тарихи әдісті қалыптастырушылардың бірі – дат ғалымы Расмус Раск (1787-1832ж.). Ол өзінің 1817 ж. басылып шыққан «Көне исланд тілінің шығу тегін зерттеу» деген еңбегінде « Тілдердің сөздік жағын бір- біріне ұқсастығы тіл туыстығының кепілі бола алмайды, бір тілден екінші тілге сөз ауыса береді. Тіл туыстығының белгісі – олардың грамматикалық жағынан ұқсас болуында. Өйткені грамматикалық формалар бір тілден екінші тілге ауыспайды»,- деп өте дұрыс қорытынды шығарады. Өзінің осы тұжырымына сүйене отырып, Раск көптеген Европа тілдерін бір – бірімен салыстыра зерттейді. Салыстырмалы - тарихи тіл білімін қалыптастырушылардың тағы бірі – неміс ғалымы Якоб Гримм (1785-1863ж.). Оның төрт томнан тұратын «Неміс тілі грамматикасы» атты еңбегенің бірінші кітабы 1819 жылы басылды. Гримм өзінің еңбегенде тілдің, тілдік элементтердің даму тарихын салыстыра зерттеуге баса көңіл бөлді. Бұрын тіл мәнбілері қалай болса солай салыстыратын еді. Гримм тілдік мәнбілерді тек хронологиялық жолмен салыстыруды қалыптастырды. Сөйтіп, ол тілдегі өзгерістердің қай- қайсысы да оның бірте- бірте дамуының нәтижесі екенін дәлелдеді. Гримм тіл тарихының қоғам тарихымен тығыз байланысты екендігін баса айтты. Тіл дамуындағы заңдылық дегенді ол «сөйлеудегі дыбыстардың өзгеру заңдылығы» деп түсіндірді. Бұл жаңалық ХІХ ғасыр лингвистерінің елеулі табысы еді. Салыстырмалы - тарихи тіл білімін қалыптастырушылардың аса көрнекті өкілі – неміс ғалымы Вильгельм Гумбольдт ( 1767- 1835 ж.). Ол санскрит, қытай, малай, америка индеецтері, т.б. көптеген тілдерді білген. Және соларды салыстыра зерттеген. Оның лингвистикалық ой- өрісі мейлінше аумақты еді. Тілдің құрылымы, тіл мен мәдениет, тіл мен ойлау, тіл мен қоғам, тіл тарихы, тіл ғылымының салалары дегендер Гумбольдт зерттегн мәселелер. В. Гумбольдт ілімінің өзінен кейінгілерге еткен әсері туралы профессор В.А.Звегинцев: «лингвистердің кейінгі замандардағы дамуына тигізген әсерінің тереңдігі, күші жағынан онымен пара - пар келетін басқа бір ғалымды атау қиын»,- деп жазды. Зерттеулерінде идеалистік философияны басшылыққа алғандықтан Гумбольдттың теориялық тұжырымдарында кейбір қайшылықтар да болды. Бірақ соған қарамастан ХІХ ғасырдағы тіл білімі траихында ол өзгелерден оқшау тұрады, ерекше жоғары бағаланады. Салыстырмалы- тарихи әдісті тіл білімінің зерттеу әдісіне айналдыруда славян тілдерінң маманы, Санкт- Петербург академиясының академигі А.Х. Востоковтың (1781-7861ж.) еңбегі зор. Ол 1820 жылы жариялаған «Славян тілдері жөніндегі пікірлер» дейтін кітабында славян тілдері мәнбірлерін бір - біріне салыстыра зерттеу арқылы олардың арасындағы ұқсастықтар ме өзгешеліктерді көрсетеді. Қорыта келгенде біз ең алдымен когнитивті лингвистика ғылымына бармас бұрын, лингвистика ғылымының қалыптасуы, даму тарихы, лингвистика ғылымын қалыптастыруда ерекше ықпал еткен лингвистикалық ғылыми бағыттар мен лингвистикалық мектептер, сол мектептердің өкілдері мен олардың негізгі еңбектеріне тоқталып, олар мен жете таныс болғаннан соң ғана , когнитивті лингвистика пәніне арнайы тоқтауды жөн санадық. Себебі қандай да болмасын ғылымды игеру үшін оның ең алдымен тарихынан хабардар болу арқылы ғана, оның өзге де өзекті теориялық мәселелерімен таныс болуға болады. Біз бұдан кейінгі лекцияларымызда когнитивті лингвистика ғылымына арнайы тоқталамыз. Когнитивті лингвистика ғылымы антропоцентристік парадигма аясындағы ғылым саласы болып табылады. Және тіл білімінің философия ғылымымен өзара сабақтастығынан туындаған ғылым саласы деп айтуға да негіз бар. Сонымен қатар біз «Тіл біліміндегі ғылыми бағыттар мен олардың салалары және лингвистикалық мектептер» деп аталатын лекциямызда профессор Байынқол Қалиұлының «Жалпы тіл білімі» (Алматы,2000ж, -115 б) атты оқулығын пайдаландық. Тіл тарихы мен тілдің теориясымен, тіл білімінің зерттеу әдісімен жете таныс болғысы келетіндер осы еңбекті қолдарына алып қарауға болады. жүктеу/скачать 20.98 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|
1 2