Диплом жұмысы 9-сынып қазақ тілінің стилистикасын оқытудың әдіс-тәсілдері Орындаған: Сауырбаева М

Алдымен төменгі сыныптардан таныс іс қағаздары жөнінде оқушылардың есіне салу керек. Жалпы, ресми құжаттар деп отырғанымыз не екені түсіндіріліп, анықтамасы беріледі.

Оқушыларды құжаттардың түрлерімен таныстырып, оның басқа стильдерден өзіндік ерекшеліктеріне тоқталу қажет. Іс қағаздары стиліне мысал ретінде әр түрлі мекемелерде жүргізілетін құжат үлгілерін ұсынуға болады.

Олардың белгілі бір форма бойынша жазылатындығы, сондықтан да құжаттарды жазу қиынға түспейтіндігі баяндалады.

Оқушылар іс қағаздары стилінің сипатын анықтап, мұғалімнің тапсыруымен кеңсе құжаттарын өз беттерінше жазып үйренгені дұрыс. Оқушылардың өз беттерінше жазған іс қағаздарынан бұрыш жасатып, дұрыс жазғандарын мадақтап, мақтаған жөн. Мұғалім оқушыларды ресми іс қағаздары стилінің түрлерімен таныстырып болған соң, оларға келтірілген мысалдарды оқытқызып, түрлерін ажыраттыру жұмысын тапсырады. Оқушыларды төмендегі үлгідегі сияқты ресми құжаттардың мазмұнын баяндауға үйретеді.

9-бап. Білім беру ұйымдары. 1. Білім беру ұйымдары - бір немесе бірнеше білім беру бағдарламаларын іске асыратын және (немесе) білім алушылардың, тәрбиеленушілердің күтімі мен тәрбие алуын қамтамасыз ететін заңды тұлғалар болып табылады.

Білім беру ұйымдарын Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес заңды және жеке тұлғалар (құрылтайшылар) құрады.

2. Білім беру ұйымдарында лицензия алған кезден бастап білім беру қызметін жүргізу құқығы пайда болады және ол мерзімі біткен, қайтарылып алынған немесе ол Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен жарамсыз деп танылған кезден бастап тоқтатылады.

3. Білім беру ұйымдарының мәртебесін (үлгісін, түрін) олардың құрылтайшылары айқындайды және ол осы Заңның талаптарын, білім беру қызметін лицензиялау кезіндегі біліктілік талаптарын, тиісті үлгідегі білім беру ұйымдары туралы Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен Үлгі ереже ескеріле отырып, олардың жарғыларында көрсетіледі.

Білім беру ұйымдарының мәртебесін бекіту немесе өзгерту мемлекеттік аттестациялау қорытындылары бойынша жүзеге асырылады.

4. Білім беру ұйымдары:

1) мемлекеттік (білім беру мекемелері мен білім беру кәсіпорындары);

2) мемлекеттік емес (жеке меншік, Қазақстан Республикасының аумағында тіркелген қоғамдық және діни бірлестіктердің білім беру ұйымдары);

3) халықаралық болуы мүмкін.

Осы тектес мәтіндердің мазмұнын айтқыза отырып, мәтіннің өзіне стилистикалық талдау жасатып, жаттықтырған дұрыс. Ресми іс қағаздары стиліне жататын мемлекеттік құжаттар мазмұны жағынан әр түрлі болғанымен, олардың ортақ жалпы сипаты болатындығын оқушылар санамалап айта отырып, мұғаліммен бірге қорытындылайды. Экспрессивті-бояулы мәтіндер де кездесетіндігі айтылады.

Мұғалім публицистикалық стильдің сипатын танытуды мақсат етіп қояды. Публицистикалық стильдің ауызша, жазбаша түрлері болатындығы, олардың ауызша түріне - шешендік сөздер, жазбаша түріне газет-журналдағы мақалалар, памфлет, очерктер т.б. жататыны айтылады. Мұғалім публицистикалық мақалалардың тақырыбы саяси, экономикалық, экологиялық, мәдени, моральдық т.б. алуан түрлі мәселелер қарастыратынын, публицистикалық стильдің жазба түрінің қалыптаса бастауы халықтың жалпы экономикасы мен мәдениетіне байланысты екенін оқушыларға түсіндіргені дұрыс. Сондай-ақ публицистикалық стильдің өзіндік ерекшелігі болып танылатын екінші бір қыры өмірдің әр саласына байланысты болғандықтан, тақырып жағынан ғылыми стиль мен көркем әдебиет стиліне жақын болып келетінін де нақты түсіндірген жөн.

Публицистикалық стильде тілдің эмоционалды элементтері және сөзді образды қолдану сияқты әдеби стильге тән құбылыстар да кездеседі. Бұл оның әдеби стильге жақындығы болса, ал фактіні толық әрі жүйелеп баяндауы жағынан оның ғылыми стильге жақын екендігін айтып, публицистикалық стильге жататын мәтіндерді алып, осы жақындықтарды дәлелдеу қажет.

Оқулықтағы бірнеше жаттығуды орындатып, публицистикалық стильдің басты қалыптасқан сипатын оқушылардың тереңірек түсінуіне мүмкіндік жасалуы тиіс.

Төмендегі үлгідегі мәтіндерді алып, олардың жұртшылықты қоғамдық мәні бар іске қатыстыру, санасына ықпал ету мақсатында жазылғанын түсіндірген дұрыс.

«Жаңада ғана Ахмет Байтұрсынов шығарған қазақ тілінің харпі «Тіл құрал» басылып шықты.

«Тіл құрал» туралы жазудан бұрын - әуелі қазақ тілі жайынан біраз сөз айтып отыруды тиіс көреміз. Қазақ тілі жайында газетімізде бұрын да сан жазылып еді. Қазақ тілі - бай, таза, іргелі жұрт тілі деп бәріміз де айтамыз.

Мұны іңкәр қылатынымыз жоқ. Бірақ құр бай, таза деумен ғана тіліміз өздігінен сақталып, әдебиетіміз өрбіп кете ала ма? Қай жұрттың тілі болса да, туу басында біздікі секілді таза да, бай да болған. Бірақ олар көрші жұрттардың сөзі қосыла-қосыла, жүре бұзылған. Біздің қазақ тілі бұрын ылғалсыз таза болса да, бұл кезде басқа жұрттармен араласа бастадық, басқа жұрттардың оқуын оқыдық. Бұл кезде шаһар сайын ноғай медреселерінде қанша қазақ баласы... сөйлейді.

Бір жағы - Бұқар, бір жағы Мекке-Медине, Стамболдарда оқып қайтқандарымыз да бар. Солардың бәрі елге ноғайшылап, арабшылап, сартшылап қайтып жүр.

Бұлардың сөйлеген сөзінде, жазған хатында шет жұрттардың тілі аңқып тұр. Бұлар елге келіп жас балаларды оқытады. Сөйтіп, шет тілдер елдегі жас балаларға жұғады. Жас балалар - келешектегі бір буын халық. Орысша оқығандарымыздың көбі екі сөздің біріне орысша қатыстыруды үйреніс қылып алған.

...Бұрынғы қазақ арасына тарап жүрген қисса-хикаялардың бәрі: ноғайша, арабша аралас тілмен жазылған.

...Қазақ тілінің таза сақталуына бізде қам қылған кісі бар ма? Болса - ол кім?

Төмендегідей мәтіндерді алып, публицистикалық стильді басқа стильдерден ажыраттыру бағытында өздері оқып жүрген газет-журналдардан өмірдің әр саласына арналған мақалалар, ғылыми кітаптардан, көркем әдебиет шығармаларынан үзінділер тергізіп алып, салыстырмалы әдіспен жұмыс жасатуға болады. Бұл бағыттағы жұмыстарға дидактикалық материалды пайдаланған тиімді.

Есіл!..

Шілденің шамырқанған сарша тамыз кезінде Есіл өлкесі адамның көзіне күндік жерден шалынады. Күн сәскеден жоғары көтеріле, сумаңдай аққан мөлдір толқынды сағым Есілдің алабына сыймай, қазанда қайнаған сүттей аппақ күміс көбігін кең кемерден көпіршіте төгеді. Төгілген сағымның толқыны тулап, шиыршықталып, аспанға шапшиды. Шапшыған толқынды сағым сай-салаларды өрлеп, қанатын кең жазады. Сол кезде сағымға көзің түссе, Есілдің көктемгі асау тасқыны қайтадан көтеріліп, теңіздей топаны кең өлкесін бөлуге бет алған екен деп ойлайсың.

Оңашаланған айқындауыш мүше алдынан қойылған үтір мен сызықша оңашаланған айқындауыш мүшені бірден тануға көмектеспейді, қайта оңашаланған айқындауыш мүшелердің тыныс белгісін қоюды қиындатады, әрі тыныс белгілерін қалай болса солай қабаттастырып артық қоюға машықтандырады.

...Оңашаланған айқындауыш мүшелердің алдынан тек қос нүкте қойып жазу айқындалатын сөзді жалпылауыш сөз екен деп түсініп қалуға соқтықтырады, керісінше, оңашаланған айқындауыш мүше алдындағы сызықша қалдырылып кеткен мүше орнына қойылды ма әлде интонациялық сызықша ма деп түсініп қалуға болады. (Ф. Мұсабекова)

Қазақстан жаңа ғасырға дүние жүзі елдері қатарында терезесі тең ел ретінде келіп отыр. Жаңа ғасырды бастаған ұрпақ келер ұрпаққа қарыздар болып қалмас үшін қолдан келген игіліктерді жасайтыны анық. Қашанда білімі мол, рухани байлығы бар халықтың ұл-қыздары ешқашан да жүдемесі хақ. Әзірге біздің байлығымыз - білім. Оны өмір өзі дәлелдеп келеді.

Республикамызда сегіз жарым мыңға жуық мектеп бар. Оған қоса жоғары және арнаулы оқу орындарымыз қызмет жасайды. Рухани байлықтың таза көзі осылар десек, республикамыздың барлық аудандары мен қалаларында шығып жатқан мерзімді баспасөздеріміз рухани өміріміздің гүлдене түсуіне көмектесері сөзсіз. Олай болса, міне, құрметті қауым, биылғы жылдың баспасөзіне, солардың ішінде «Қазақстан мұғалімі» газетіне де жазылу жүріп жатыр. «Қазақстан мұғалімі» газетінен көлемді мәтіндерді оқытып, стильдік сипатын анықтатқан соң, өздері өткен стиль түрлерін ажыратуды меңгергеннен кейін, өздерінде қалыптасқан білім негіздерін пысықтау үшін бір-бір сөйлемнен стильдің түрлерін карточкаға жаздырып тарату арқылы оқушылардың жауабынан берілген білім нәтижесін көруге болады. Оқушының бір сөйлемнен стиль түрлерін ажырата білуі өздері өткен стиль түрлерін толық меңгергендігін танытады.

Публицистикалық стильде жазылған мәтіндерді жинатып, сол жинаған мәтіндерінің мазмұнын айтқызып бағалау жұмыстары жүргізіледі. Белгілі айдармен жүргізіліп жүрген тәрбиелік мәні бар радио, теледидар хабарларың сабаққа магнитофонға жазып әкеліп, сынып оқушылары түгел тыңдап, пікір алысуларына болады.

Сабақты қорытындылау барысында публицистикалық стильдің ауызша түрі - шешендік сөз екендігіне тақырыптың бас жағында тоқталдық. Қазақтың ертедегі шешендік сөзінің тақырыптары: ру тартысы, барымта, жер дауы сияқты немесе тойларда айтылатын мақтау сөздер, ақыл, кеңес, біреу өлгенде көңіл айту т.б. екенін естеріне сала отырып, өздері оқыған көркем шығармалардан шешендік сөз үлгілерін оқытып, мазмұнын айтқызған дұрыс.
2.2.5. Ғылыми стиль

Ғылыми стиль - ғылыми шығармалардың тілі мен жазылу түрін анықтайтын басты фактор.

Ғылыми стильдің тілдік көріністері. Сөздер тура мағынасында қолданылып, дәл айтылады. Образды сөздер аз, термин сөздер көп кездеседі. Ой күрделі баяндалып, анықтама, дәлелдеме, формулаларға негізделеді.

Ғылыми стильдің мақсаты - заттар мен құбылыстардың жалпы ерекшелігін ашып, мәлімет беру.

Ғылыми стильді осы бағытта түсіндіре отырып, оқушылардың назарын төмендегі мәтіндерге аударуға болады.

...Жер бетінің жазық, өте кішірейтілген бейнесін географиялық карта деп атайды, онда географиялық объектілер шартты белгілер арқылы көрсетіледі.

Географиялық карталардың масштабы ұсақ болатындықтан, оларда жер бетіндегі ең ірі және маңызды нәрселер ғана, мысалы басты салалармен қоса үлкен өзендер, ірі қалалар, аса маңызды жолдар, бейнеленеді...

Глобус — Жердің моделі. Жердің пішінін оның кішірейтілген моделі — шардан көруге болады. Шарды жер глобусы деп атайды. Оның бетінде құрлықтар, аралдар, мұхиттар мен теңіздер бейнеленген. Олардың кескіні мен орналасуы да жердің өзіндегідей, тек бірнеше миллион есе кішірейтілген. (Оқулықтан).

Бастауыш — атау тұлғадағы зат есімнен, баяндауыш етістіктің тұйық райынан болғанда, бастауыш пен баяндауыштың арасына сызықша қойылады.

Бастауыш - реттік мағына беретін тәуелдік тұлғалы есім сөздерден, ал баяндауышы атау не тәуелдік тұлғадағы есім сөздерден болғанда, олардың арасына сызықша қойылады. (Оқу құралынан).

Осындай мысалдарды плакатқа күні бұрын жазып қойып, оқушылардың өздеріне дауыстап оқытып, олармен бірге ғылыми стильдің лексикасындағы ерекшеліктерді атаймыз:

- сөздің негізгі мағынада жұмсалуы;

- термин сөздердің көп қолданылуы;

- ғылыми ұғымдардың дәл айтылуы;

- ойдың дәл, нақты болуы;

- образды сөздердің болмауы.

Үзінділердегі терминдік сөздерді ауызша ататып, бұл сөздердің жалпыға бірдей түсінікті еместігі, осы бағыттағы мамандарға ғана түсінікті екендіктеріне көз жеткізгеннен кейін, бұл да ғылыми стильдің ең негізгі ерекшелігі екеніне баса назар аударамыз. Сыныпта төмендегі бағыт бойынша бірнеше ғылым салаларынан алған үзінді мәтіндерді оқушыларға салыстыра оқытқызып, ортақ белгілерін, ұқсастықтарын ататамыз.

Батыс Азиядағы үшінші ұлы патшалық - Ассирия державасы күйрегеннен кейін бүкіл Қос өзен Вавилон патшасының қол астына қарады. Вавилон Азиядағы ең үлкен, ең атақты қала болды. Көпестер мұнда әлемнің түкпір -түкпірінен тауарлар әкеліп жатты. Берік дуалмен қоршалған қала алынбас қамалдай көрінді. Вавилон әскерлері Финикия қалаларын, Сирия мен Палестинаны басып алды. Қоршауға Иерусалим де төтеп бере алмады. Бір кезде Сүлеймен салдырған храм талқандалды, халқын тұтқындап, айдап әкетті. Вавилон патшалығы алдындағы Ассирияға жетеғабыл патшалық болды.

Кіші Азия түбегінің батыс бөлігін Лидия патшалығы мекен етті. Кіші Азия өзендерінің құмайтты жағалауларынан алтын қиыршықтарын табуға болатын...

Лидиядан шығысқа қарай үшінші ұлы патшалық - Мидия патшалығы жалғасып жатты. Оның жер аумағы үлкен болды. (Оқулықтан).

Өсімдіктің өсуі - айқын байқалатын құбылыс. Ол клеткалардың көбеюіне және өсімдік құрамына кіретін заттардың қайта бөлініп, таралуына байланысты.

Жарықта жасыл өсімдіктің өсуі, әдетте, оның салмағының өзгеруіне әкеп соғады. Өйткені жиналған органикалық заттардың мөлшері олардың тыныс алуына жұмсалған мөлшерінен асып кетеді. Қараңғыда өсімдіктердің өсуі, тыныс алуы органикалық заттардың жұмсалуы есебінен жүреді. (Оқулықтан).

Мәтіндерді пайдалана отырып, оның негізгі ерекшеліктерін ажырата білуге үйретумен қатар, кейбір сөздердің ғылыми стильге байланысты синонимдерін ауыстырып, сөйлемдерді қайтадан құруға жаттықтырған жөн. Тапсырманы жетілдіре түсу мақсатымен ғылыми стильде берілген тақырып бойынша шағын мәтін жазу тапсырылып немесе кейбір мәтіндерді ғылыми стильге сай жөндеп жетілдіре алу жұмыстарын орындату баланың материалды жан-жақты меңгеруіне мүмкіндік береді. Оқушыларға стилистикалық тілдік белгілердің дұрыс қолдану нормасын, тілдік құралдарын тиімді пайдалана білудің мәнін ұғындыру бағытында мұғалімге бірнеше сабақ үлгілерін ұсынуды жөн көрдік.

Сабақтың тақырыбы. Ауызекі сөйлеу стилі (оның ауызша, жазбаша формаларының өзіндік ерекшеліктерін таныту).

Сабақтың мақсаты. Тілдің байланыс қызметін баса сезіндіру, сөйлеу стилінің қолданылатын орындары мен қолданылатын формаларын білдіру. Ауызекі сөйлеу стилінде жазылған мәтіндерді ажырата білу, талдай білу. Ауызекі сөйлеу стилінің тілдік құралдарын пайдалана отырып, соған байланысты мысалдарды келтіре алу. Сабақтың көрнекілігі. Сөйлеу тақырыбына сай тұрмыста көп жұмсалатын үйреншікті сөздер мен сөз тіркестерінің қолданылу түрлеріне жасалған кесте; М.Балакаев, Е.Жанпейісов т.б. "Қазақ тілінің стилистикасы" (қосымша әдебиет); магнитофон үнтаспасына жазылған, радиодан сөйленген сөз үлгісі.

Сабақтың түрі. Жаңа білім беру сабағы.

Сабақтың әдісі. Сұрақ-жауап, баяндау.

Сабақтың барысы. Ұйымдастыру кезеңі.

Жаңа материалды меңгертуге бағытталған жұмыс түрлері. Сөйлеу тілі - адамдардың күнделікті бір-бірімен қарым-қатынасқа түсетін құралы. Сөйлеу стилі белгілі бір тікелей жасалатын қатынас стилі болғандықтан, ол ауызекі сөйлеуге байланысты жүзеге асады. Ауызекі сөйлеудің өзіндік ерекшелігі - адамдар ойын еркін жеткізеді. Онда күнделікті өмірге байланысты мәселелер айтылады. Сондықтан күнделікті тұрмыста өздерің естіп, қолданып жүрген үйреншікті сөздер мен сөз тіркестері қолданылады. Ауызекі тілдесу кісілердің бетпе-бет қатысуы негізінде жүреді. Мына кестедегі сөйлеу тілі екі түрлі. Мысалдарға назар аударыңдар.

- Денсаулығың қалай?

- Жаман емес.

- Не жаңалықтарың бар? Ауылға барып тұрасың ба?

- Жақында өздері келген. (Сөйлеу тілінен)

- Құдай ақы, рас. Біздің қатыннан құрт сүрап әкетті. (Ғ. Мұстафин)

Сөйлеу стилінің өзіндік ерекшелігін жасайтын белгілі бір жағдайға байланысты сөйлеу мәнері бар екендігін байқап отырсыздар. Сөйлеу тілінің әртүрлілігімен қоса, олардың лексикалық құрамына назар аударыңдар. Жоғарғы диалогте лексикалық құрам қарапайым сөздерден тұрса, төменгі диалогте тұрпайы сөздерден тұрады. Сөйлеу стиліне, яғни сөйлеу тілі лексикасына тән сөздерге қарапайым сөздер, тұрпайы сөздер, диалектизмдер, кәсіби сөздер жататындығын айта келіп, оқушылардың назарын келесі кестеге аудару керек. Мысалдарды оқытып, диалекті және кәсіби сөздерді табу қажет.

- Ояққа сондай жақсы атың барып жатса, бұяқта досың артып жатсын!...

Күнделікті өмірдің барлық саласында сөйлеу тілі кеңінен қолданылатындықтан, ауызекі сөйлеу стилі бірнеше түрге бөлінеді:

1) дидарластық сөз (әңгімелесуі, сұхбаттасу);

2) полемикалық (пікірталас) сөз;

3) көпшілікке арналған сөз (баяндама, лекция).

Ауызекі сөйлеу тілінің түрлеріне жеке-жеке түсініктеме берілген соң жаттығулар орындатылады.

Сабақтың соңында радио мен теледидардан магнитофон үнтаспасынан жазылған ауызекі сөйлеу тілі үлгілерін оқушыларға тыңдата отырып, күнделікті тіршіліктегі ауызекі сөйлеу тілінен гөрі әдеби норманың сақталатындығы, тақырыбы әр түрлі болып келетіндігі талқыланады. Сабақ қорытындыланады.

Сабақтың тақырыбы. Көркем әдебиет стилі.

Сабақтың мақсаты:

1.Білімдік: көркем әдебиет стилі көркем сөз арқылы бейнеленетіндігін, басқа стильдерден өзіндік ерекшелігін таныту. Көркем шығармаларды ажырата білу. Көркем мәтінді тілдік құралдары мен стильдік ерекшелігі бойынша ажырату.

2.Тәрбиелік: оқушыларды өзінің ана тіліне деген сүйіспеншілігін арттыруға, оны құрметтеуге, байланыстырып сөйлеу мен сөйлеу мәдениетін қалыптастыруға тәрбиелеу.

3. Дамытушылық: оқушылардың шығармашылық ойлау дағдысын, жоғары зияткерлік (интеллектуалдық) ой-өрісін дамыту. Ана тіліне қызығушылығын арттыру.

Көрнекілік. Ақын-жазушылардың шығармалары (кітап бұрышы); кестелер, кодоскоп, магнитофон.

Сабақтың түрі. Жаңа материалды меңгерту сабағы.

Сабақтың әдіс-тәсілдері. Талдау, салыстыру.

Сабақтың барысы.

Ұйымдастыру кезеңі.

Көркем әдебиет стилі - өмірді көркем сөз арқылы өрнектейтін өнердің бір түрі. Көркем шығармада тіл ерекше эстетикалық қызмет атқарады, сөздер сараланып қолданылып, стильдік мақсатта жұмсалады. Көркем шығармада жағымды және жағымсыз бейнелер кездеседі. Әрбір кейіпкердің сырт пішін;

- портреті жасалып, іс-әрекеттері, өмірге өзіндік көзқарасы, ой өрісі суреттеліп, тіл ерекшеліктері қалыптасады. Оқиға болған күннің реті, жер жағдайы аталады.

Мына кестедегі сөйлемдерді оқып, көркемдегіш құралдарды дәптерлеріңе жазып отырыңдар.

Бірінші кестені оқып шыққан оқушы теңеулерді тауып, қалған оқушылар дәптерлеріне жазып алады.

1. Қызыл шырайлы келген жап-жас әйел. Сөзі мірдің оғындай. Болыстың бұрынғы хатшысы ұры иттей жылмыңдап, Бекбосынға бәйек болып жүр. (Б. Майлин). Екінші кестені оқып шыққан оқушы метонимияны тауып, оқушылар дәптерлеріне жазып алуы тиіс.

2. Теңіз астында найзағай көбейген, жарқылдау көбейген. Сол найзағайлар барлық ана балықтарға ұлы жорықтың бет алысын, жөнін сілтейді.

(Ғ. Мүсірепов). Осы сияқты тапсырмалар үшінші және төртінші кестелерге де беріледі. Үшінші кестеден метафораны табу, ал төртінші кестеден жігіттің сыртқы портретін дәптерлеріне жазып алу тапсырылады.

3. Мал аласы сыртында, адам аласы ішінде. (Мақал)

4. Қоңқақ мұрынды қара сүр жүзі жаратпағанын білдіргендей, Ағыбай бұрынғыдан да сұхтана түсіп, шамданып қалды.

Төмендегі үзінділер кодоскоптан оқылады.

5.Кеңгірбайдың зиратына барып тұрып, серт, уәдені сонда шешеміз. Бұнысы бір ант-серттей... Дәрмен өз ішінен Абай қабіріне қарап, үздіксіз ант-серт айтып отырғандай болды. (М. Әуезов)

6. Бір жағына бір кірпіштен соң бір кірпішті қойып, телмірген көздерден

денесін жасыра бастады. Қалаға барып, ескі көздерді көрген соң, қыр есінен шығып кетті. (М. Әуезов)

Бұл үзінділердегі көркемдегіш құралдарды да оқушылар дәптерлеріне жазып алады.

7.Көркем әдебиет стилінде басқа көркемдегіш құралдармен қатар, эпитеттер де болады. Төмендегі эпитеттерді қатыстыра отырып, яғни сыртқы портреттеуге арналған сөз тіркестерін пайдалана отырып, "Қобыланды батыр" жырындағы Құртқаға мінездеме жазу. Мінездемені бірнеше оқушыға оқытып, эпитет, мінездеме деген сөздерді әрі қарай дәптерлеріне жазу тапсырылады. Төмендегі сөз тіркестерінен қарапайым фразеологизмдерді бір бөлек, тұрпайы фразеологизмдерді бір бөлек жазыңдар.

Итжанды; ит жоқта шошқа үреді; өзің білме, білгеннің тілін алма; сиыр су ішсе, бұзау мұз жалайды.

Оқушылар бұл жұмысты орындап болғаннан кейін төмендегі литоталарды қатыстырып сөйлем құрайды.

Оқушыларға оқыған кестелері мен орындаған тапсырмаларындағы көркем әдебиет стиліне тән ерекшеліктер мен көркемдегіш құралдың түрлерін оқыңдар деген тапсырма беріледі.

1. Теңеу (мірдің оғындай, ұры иттей).

2. Метонимия.

3. Мақал, метофора.

4. Жігіттің сыртқы портреті.

5. Синонимдік қатарлар.

6. Сөздердің көп мағыналылығы (телмірген көздер, ескі көздер).

7. Эпитеттер, мінездеме.

8. Фразеологизмдер.

9. Литоталар.

Осылайша, образды сөздердің, троптың көптеген түрлері қамтылады. Көркем шығармаларға троптың бұдан басқа да түрлері, фигуралар қатысады. Яғни көркем әдебиет стилінің өзіне тән ерекшеліктері мынадай:

1. Образды сөздерді молынан пайдалану.

2. Экспрессивті-бояулы сөздер көп кездеседі.

3. Шығарма тартымды болуы үшін синонимдер, антонимдер көбірек қатысады.

Қазақ көркем әдебиет стилінің қалыптасуына, дамуына қазақтың көрнекті ақын-жазушылары зор үлес қосты. Олар қазақ жазба әдебиетінің негізін салып, жанрларын қалыптастырды. Енді оқушылар әдеби шығармалардан алынған мәтіндермен жұмыс істейді.

Жаңа сабақты қорытындылау.

Қонақ үйлер дағды бойынша көп жеді... Ділдә келісімен ас жасалып, төр де, шымылдық іші де ас жеді. (М. Әуезов)

Үзіндіні кестеден оқыған оқушыға стильдік талдау жасату. Оқушы сұрақ-жауап арқылы көркем әдебиет стилінің өзіне тән ерекшеліктерін атайды. Оқушылардың белсенділігі сабаққа ат салысуларына қарай бағаланады.

Үйге тапсырма. Сынып оқушыларын үш топқа бөліп, тапсырма беріледі.

1-топқа берілетін тапсырма. Мына теңеулерді қатыстырып, фантастикалық әңгіме жазып келіңдер: қордың қызындай, шөккен нардай, көзге біткен сүйелдей, атқан оқтай, иненің жасуындай.

2-топқа берілетін тапсырма. М.Мақатаевтың "Қара шалғы" өлеңін қарасөзге айналдырып жазып келу.

Қорытынды

Стиль түрлерін өткенде мұғалімдер қолданатын сан алуан танымдық жұмыстар бар. Олардың қатарына әрбір стильді өткеннен кейін жаңа сабақты қорытындылау немесе сабақты пысықтау, қайталау кезеңдерінде қолданылуға болатын стилистикалық жаттығулардың түрлері, үлестірме қағаздар, дидактикалық материалдар бойынша жұмыс түрлері, ауызша материалдар бойынша жұмыс түрлері (ауызша мысалдар келтіруге, яғни сөйлемді жатық, әдемі құрауға үйрету), мәтінге лайықты шағын шығармалар жаздыру, сурет бойынша шағын әңгіме құрастыру, тіл ұстарту, оқулықтағы жаттығу жұмыстарын орындату, баланың алған білімдерін білікке, одан дағдыға айналдыруды іске асырады. Сабақта берілетін білім мазмұнын қамтитын әрбір танымдық мәні бар жұмыс түрлері баланың ойын байытып, жалпы білімін кеңейту мақсатында жүргізіледі. Стиль түрлерін оқытуда сабақ үстінде жүргізілетін танымдық жұмыстың ең көп жүретін түрі - әрбір стильге арналып берілген жаттығулар. Жаттығуларды әдістемешілер үш түрлі талап деңгейінде қарастырып жүр:

- жаттығулар мазмұны жағынан да, мақсаты мен міндеті жағынан да бір сарында болмай, түрленіп отыруы тиіс;

- әрбір тақырыптан кейін берілген жаттығулар сол тақырыпта баяндалған тілдік құбылысты қамтуы шарт;

- жаттығулар мазмұнының тәрбиелік мәні болуы қажет. Оқушы оқулықтағы осы бағытта берілген жаттығулардың шартын қатесіз, дұрыс орындап қана қоймай, оларда дұрыс қорытындылар жасап, өз көзқарасын білдіретін татымды пікір айтуға үйренуге тиіс. Бұл жұмыстардың нәтижесі оқып үйренген теориялық ережелер мен заңдылықтарды қандай дәрежеде меңгергендігіне байланысты байқалады. Оқулықтағы практикалық жаттығуларды өз дәрежесінде орындата білу мұғалімнен үлкен шеберлікті, мол дайындықты, шығармашылық жұмысты талап етеді. Білім деңгейінің мазмұны бойынша берілген сабақты пайдалана отырып, өмірде болып жатқан жаңа өзгерістерді бейнелейтін сөйлемдер құратып үйретуге болады. Мұндай танымдық жұмыстар баланың әдеби тілде сөйлеу және ауызекі сөйлеу тілін байыту мақсатында жүргізіледі.

Стильдік талдау жасатуға іріктелген мәтіндердің сөйлемдерін күнделікті өмірге икемдеп, өмірмен байланыстырып, қоғамдағы шаруашылық, тұрмыс, мәдениет, өнер салаларындағы болып жатқан жаңалықтар мен өзгерістерден сыныптың басқа оқушылары да мағлұмат алатындай етіп құрауға үйретуді мақсат еткен жөн. Оқытуды дамытудың тиімділігі, ең алдымен, оқушылардың оқу әрекетіндегі белсенділігін арттырудан көрінеді. Психологтердің айтуынша, мынадай жалпы психологиялық ереже бар: білім деңгейін меңгеру оқушылардың ақыл-ой әрекетінің белсенділігіне сай жүреді. Оқушылар стильдер туралы мағлұматты жай ғана есте сақтап қоймай, мұғалімнің жаңа сабақты түсіндіруін ынталы қабылдап, білімді өздік жұмыс арқылы меңгереді. Мұндай жолмен алған білім механикалық түрде жаттап алғаннан гөрі, есте жақсы сақталады. Стильдің түрін, оның негізгі ерекшеліктерін ажырата білуге қатысты жұмыс түрлерін атасақ:

- ғылыми стиль ғылымның қай саласына жататынын терминдер арқылы анықтай білу;

- шағын мәтіндерге стильдік талдау жасау;

- берілген мәтінді белгілі бір стильге сай жөндеп жазу;

- белгілі бір тақырып бойынша мәтін құрастыру.

Ұстаз шағын мәтіндерді жөндей білу немесе қайта жетілдіріп жазу сияқты тапсырмаларды орындатудың жолдарын оқушыларға көрсетіп, бағыт-бағдар беріп отырады. Мұғалім арнаулы тапсырмалар дайындап, оны жеке оқушының қалай орындайтынына бақылау жасайды, оқып үйренетін тақырыпқа байланысты бірнеше нұсқада құрылған тапсырмалармен жұмыс жүргізеді. Негізінен жаңа білімді меңгеру, алынған ғылыми ақпараттарды шығармашылықпен пайдаланып, оқушының танымдық мәндегі тапсырмаларды орындау барысында өздігінен ой қорытындысын жасайтын материалға мән береді. Белгілі бір тақырыпта диалог, монолог құрастыру, көркем шығармалардың тілін экспрессивті-эмоционалды сөздер мен көркемдегіш тәсілдер бойынша талдай білу, мақала, рецензия, репортаж т.б. жазуға үйрету, сонымен қатар сөзді, форманы түрлендіре білуге дағдылануында оқушының теориялық білімі мен тәжірибесін байланыстырып қарау шешуші рөл атқарады. Білімді бекіту, байыту және жүйелеу, бір жағынан, теориялық негізді тәжірибелік іс-әрекетте, екінші жағынан, заңдар мен ережелерді іс жүзінде саналы түрде қолдануда меңгеріледі. Яғни жаттығулар арқылы теориялық қағидалар меңгерілсе, ал тәжірибелік әрекеттер бойынша оның қалай іске асырылатыны анықталады. Стильдерді өткенде оқушылардың оқу әрекетін қалыптастыруда білімді тексерудің пайдасы зор. Мысалы, мәтіндерге конспект, тезис жаздыру, стилистиканың қарастыратын мәселесін анықтай білу, оның басқа грамматикалық материалдармен байланыстылығын ажырата алу мүмкіндігін анықтаумен қатар, қатесі бар сөйлемдерді түзету, түрлі стильдік сипатта шығарма жаздыру, ауызша тіл дамыту жұмыстарына арналған жаттығу, тапсырмалар орындату т.б. сияқты теориялық білімді бекітуге, белгілі бір ұғымды есте сақтауға ғана емес, негізінен, оны қолдануға лайықталған сан түрлі танымдық жұмыстар арқылы оқушылардың пәнге қызығушылығын арттырады. Стильдерді оқытуда оқушылардың ой-санасын ғылыми негізде дамыту үшін, олардың меңгерген білім дағдылары тиянақты болу үшін сабақты түрлендіріп, үлестірме қағаздарды, көрнекі құралдарды, сызба-кестелерді, магнитофонды т.б. техникалық құралдарды орнымей пайдалануға болады. Оқулықтан басқа сабаққа пайдаланылатын қосымша материалдардың көпшілігі балалар әдебиетінің алтын қазынасынан, ауыз әдебиетінің таңдамалы үлгілерінен, классик ақын-жазушылардың шығармаларынан алынуы тиіс. Тіл стильдерін үйретуде жазба жұмыстарының маңызы зор. Шығарма, мазмұндама, диктант жұмыстары орфография мен пунктуация дағдыларын жетілдіру үшін жазылса да тәжірибеде шығарманың мазмұны мен стиліне тілдің бейнелілігіне, ойдың дәлдігіне көңіл бөлу керек. Демек, оқушының сөздік қоры, лексикалық байлығы, логикалық дәйектілігі мен баяндаудағы ерекшелігі тілдің құрылымының дұрыстығына көңіл бөлу қажеттілігінен туындайды. Жоспар жасау, оны мағыналық бөлімдерге бөлу шығарманың логикалық дәйектілігін табу, сөз арқылы сурет салу - бұлардың бәрі де оқушының шығармашылық қиялын дамытуға көмектеседі.

Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Виноградов В.В. Проблемы русской стилистики. М., 1981.

2. Кожина М.Н. Стилистика русского языка. М., 1993.

3. Виноградов В.В. Предисловие к книге Ефимов А.И. Стилистика русского языка. М., 1969.

4. Степанов Ю.С. Семиотика. М., 1971.

5. Солнцев Ю.С. Язык как системно-структурное образование. М., 1977.

6. Щерба Л.В. Языковая система и речевая деятельность. Л., 1974.

7. Винокур Г.О. Избранные работы по русскому языку. М, 1959.

8. Щерба Л.В. Избранные работы по русскому языку. М.,1957.

9. Античные теории языка и стиля. М.-Л., 1936.

10. Виноградов В.В. Итоги обсуждения вопросов стилистики. - Вопросы языкознания, 1955. №1.

11. Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. М., 1963.

12. Сулименко Н.Е. Стилистические ошибки и пути их устранения. М.-Л., 1966.

13. Аханов К А. Тіл білімінің негіздері. А., 1998.

14. Байтұрсынов А. Жазу қосымша белгілері мен тыныс белгілерінің жалпы ережесі. Тіл талғамы.

15. Бағдарлама. Қазақтілі. 5-9-сыныптар. А., 1999.

16. Жәшбеков Ө. Ата-баба мұрасы: Уақыт пен өмір талаптары тұрғысынан. Дүние жүзі қазақтарының құрылтайы. А., 1993.

17. Жиенбаев С. Сөйлемнің тыныс белгілері, А., 1940.

18. Мұхабекова Ф. Тыныс белгілерін оқытудың кейбір мәселелері. А., 1959.

19. Сыздықова Р. Емле және тыныс белгілері. А., 1996.

20. Хасенов Ә. Пунктуацияны оқыту жолдары. А., 1957.