Диплом жұмысы Бастауыш мектепте зат есімді оқыту

бастады, оқып отыр, оқып болды, тікті - тігіп жатыр, тіге бастады, тіге алады т.б. Осы сөздерді қатыстырып сөйлем құрап жазады. Ал 354 -жаттығу дара етістікті үлгі бойынша күрделі етістікке, айналдырып жазумен бірге, «күреді, үйді, күйді, сүзді, үшты» етістіктерің орфоэпиялық ерекшеліктерін байқатуды, сол арқылы сауатты жазуға үйретуді мақсат етеді.

357-жаттығу де ерекше назар аударуды қажет етеді. Оқушылардың сөз мағынасы туралы алған білідеріне сүйеніп, берілген етестіктердің мағынасын түсіндіру, оларға қарама-қарсы етісікті табу талап етіледі.

Мысалы, жапты - ашты.

байлады — шешті т.б.

358-368-жаттығуларда негізгі тақырыпқа байланысты тапсырмалармен бірге оқушылардың сөз мағынасы, мэтін, сөйлем тақырыптарынан алған білімдерін пысықтап бекітуге арналған тапсырмалар да берілді. Олар оқулықтағы әр жаттығудың түсында анық көрсетілген. Мұғалімнің міндеті — бір жаттығуданығ тапсырманың мәнін дұрыс түсініп, соны оқушыға меңгертудіңтиімді жолын тандау.

Қандай? қай? сұрақтарына жауап беретін сөздерді оқыту.

2-сыныпта «Сын есімді» оқытудың басты мақсаттары төмендегідей.

1. Сын есіМді грамматикалық тұрғыдан сөз табы ретінде таныту.

2. Заттардың жалпы сын, сапалық белгілерін топтап айыруға

3. 
   Белгілі бір нақты заттың әр алуан қасиеттерін көрсетіп, сипаттап
   айтуға баулу.
   
4. 
   Сын есімді ауызекі және жазбаша сөйлеу тілдеріндемағынасына
   қарай дэл тандап қолдана білу дағдыларын қалыптастыру. Қоршаған
   ортадағы құбылыстар мен заттардың әр алуан қасиеттерін, белгілерін
   бақылай білуге, байқағыштыққа үйрету.
   

369-370 жаттығулардағы қарамен жазылған сөздердің қандай сұраққа жауап беретінін, мағыналарын ай-гқызу арқылы оқушылардың заттын сынын білдіретін сөздер жайлы білетіндері еске түсіріледі. Одан әрі ұғалім сұрақ - жауап, көрнекілік әдістерін пайдалана отырып, оқушылардың сол білімін одан әрі тереңдете түсуі қажет.

Мысалы, мұғалім алманың суретің көрсетіп, оның не екеін айтқызады дэмі, түсі, пішіні қандай екенін сүрайды, немесе қалың жұқа кітаптарды салыстырады т.б. Нэтижесінде заттың түрін, түсін, көлемін, дэмін тағы басқа сапа, белгілерін білдіретін сөздердің сын есім деп

33

аталатынын біледі, оларға қандай? қай? деген сұрақтар қойылатынын иы.

£>ү_дан кейін сын есімдерді зат есімдермен қатыстырып айтуға үйрету жұмыстары жүргізіледі. Ондай мақсат - сын есімдердің кез келген зат есімдермен тіркесе бермейтінін аңғарту. Оқулықтағы жаттығулардың бірқатар осы ұғымды бекітуге арналған. Мәселен 372-жаттығуда зат есімдердің алдында керекті сын есімдерді қойып жазу берілген. ...бэтеңке, ...тон, ...сай, ...айран, ...шие, ...көше.

Керекті сөздер: қалың, жылы, ащы, терең, кең, тэтті.

Ал 373-жаттығуда бүған керісінше, .берілген сын есімдерді зат есімдермен қатар қойып айту.

Жуас, таза, биік, сүйық, жүйрік, ұзын.

Үлгі: жуас ат, таза көрпе, биік тау,...

374-жаттығуда қандай? қай? сұрақтарының орынан тиісті сын есімдер жаздырылып, оның қай сөзбен байланысып тұрғаны айтқызылады.

Әселдің (қандай?) көйлегі бар. Мен (қандай?) кітап оқыдым. Бізге (қандай?) оқушылар көмектесті. Ауылда (қандай?) үйлер көбейді.

Керекті сөздер: қызыл, қызық, көп, биік.

375-жаттығулардың мақсаты балалардың, байқау қабілетін арттыру, бір заттың әр алуан белгісін аңғара білуге үйрету. Мәселен, тақтай десек, оқушы жалпақ тақтай деумен шектеліп қоймай, оның қалың не жүқа, ұзын неқысқа екеніне көңіл аударуы тиіс. Сөйтіп бір заттың бірнешебелгісін білдіру үшін жоғарыдағы жаттығуды мынадай үлгіде орындатуды ұсынамыз;

Жалпа*

Қалың - ^Zp* Тақтай

¥зын

үлкен

жіңішке •

қысқа

ірі

Үлгі: үлкен үй, жаңа көйлек,...

381-382 — жаттығулар осыған арналған. Көп нүктенің орнына зат есімнің алдыңғы сын есімдерді қойып жазу. Екі бағанды салыстырып, қай бағандағы сөздер сөйлем, қай бағанадағы сөздер сөйлем емес екенін айту.

таза ауа ауа таза

ақ мақта мақта ақ

жазық дала дала жазық

жақсы бала бала жақсы

Сын есімге 8 сағат уақыт бөлінген, соған орай отыз екі жаттығу берілді. Соның бәріне жеке тоқталып жатпай-ақ, негізгі назар аударылатын мәселелерді баяндап өттік. Кейінгі жаттығулар сын есімге байланысты берілген ұғымды бекіте, кеңейте түсуді, сонымен бірге оқушылардың сөздік қорын молайтуды, белгілі бір затты сипаттай білуге үйретуді, айтылған белгелері бойынша суреттелғен нәрсені тапқызуды, т.б. мақсаттарды көздейді.

Ал, енді сын есімді оқытуға раналған сабақ жоспары:

1. 
   Сабақтың тақырыбы: сын есім.
   
2. 
   Сабақтың мақсаты: заттың түрін, түсін ажыратуға үйрету
   Сұрақтары қандай? қай? екенін түсіндіру.
   

3. Сабақтың тәрбиелік мәні: [

Оқушыларды көркемдеп сөйлеуге көркем етіп, эдемі етіпжазуға, эдеміліке, кішіпейілдікке, адамгершілік - имандылыққа тәрбиелеу, эстетикалық тәрбие беру, оқушылардың қазақ тілінде мақалдап, шешен сөйлеуге, мәнерлеп оқуға машықтандыру.

4. Сабақтың көрнектілігі:

Суреттер, қолдан жасалған плакаттар, үлестірмелер, ойыншықтар, оюлар салынған буклеттер.

5. Сабақтың әдісі:

Ұйымдастыру, үй тапсырмасын тексеру, жаңа сабақ.

І.Кіріспе әңгіме. Оюлардын түрін көрсетіп:

• 
  балалар, мыналар нелер?
  
• 
  оюлар
  
• 
  оюлар қай халықтың өнері?
  
• 
  Қазақ халқының
  
• 
  ою не үшін керек?
  
• 
  эсемдік үшін.
  

• 
  ою қандай жерлерде қолданылады?
  
• 
  Түс киізде, текеметте, ұлттық киімдерді қолданылады.
  
• 
  Ою қандай түстермен өрнектелінген?
  
• 
  Көк, қызыл, сары, қара, күлгін, ақ түстермен.
  
• 
  Заттың түсін білдіріп тұрған қай сөз?
  
• 
  Қызыл сары
  Тақтаға плакат ілінеді.
  Жақсы үл - еліне бас
  Жаман үл - еліне қас.
  

Заттың түрін, түсін, сынын, сапасын білдіретін сөздерді сын есім дейміз. Сын есімге қандай? қай? деген сұрақ қойылады.

2. Оқулықпен жұмыс.

378-жаттығуды бірнеше оқушыға оқытып, сын есімдерді тапқызамыз.

Ақ жүрекпен таза ақыл. Қылсаң адал еңбек. Бәрінен де сол мақүл -Артқыға жол бермек. Сен бол көр аққа жақ, Болам десең адам, Адал еңбек берер бақ, Бассаң соған қадам.

3. Тақтамен жұмыс.

Бір оқушы тақтаға, қалғандары орындарында отырып, жаза бастайды.

4. Сергіту сэті.

Қоюланып тағы бұлт, Жаңбыр жауды себелеп. Жапырақты жамылып, Бүғып қалды көбелек.

5. өздігінен жұмыс істеу.

Сын есім қатысты мақалдар айтқызу.

1. 
   Өтірік сөз өрге баспас.
   
2. 
   Жылы киім тәнді жылытар,
   Жылы сөз жанды жылытар.
   
3. 
   Жалған сөз жанға қас,
   Жалқау қойшы малға қас.
   
4. 
   Еріншек адамның ертеңі бітпес.
   

беріледі де, сол суретке байланысты оқушылар сөйлемдер ойлап табады. Суретті билет ойынын айрықша тапсырма бойынша жүргізуге болады. Мысалы, сурет бойынша оқушылар мындай сөйлемдер ойлап табуға тиісті:

Ту Қара торғай

Көгілдір ту желбіреді Қара торғайға үя жасадық,

Машина Қоян

Бақыт жеңіл машинаға мінді Сұр қоян қашты.

Алма Жапырақ

Мамам қызыл алма әкелді. Күзде жапырақ сары түске боялады.

7. 
   үйге 388 - жаттығуды жазып келу тапсырылды.
   
8. 
   Оқушылардың берген жауаптарына қарай бағалау.
   «Заттардың санынбілдіретін сөздер» 2-сынып оқушыларына
   

Оқулықта осылар ескеріледі де, сан есімдер негізігі есмі сөздердің бірі ретінде баяндалады. Әзірге бұл сыныпта сан есімнің есептік, реттік, түрлерінен бастапқы мағлүмат беріледі. Ол үшін сан есімдерге неше№ қанша? нешінші? деген сұрақтарды қойдыру арқылы сане есімдердің осы екі түрін танытамыз. Жаттығуларда берілген материалдарды игеріп, тапсырмаларды дұрыс орындау нэтижесінде оқушылар ережелерді жадында сақтап, жүзге дейінгі дара, күрделі сан есімдерді әріптермен дұрыс жаза алатын болуға тиіс, есептік сан есімдерді реттік сан есімге айналдыруға үйрету.

Жаттығуларды орындау барысында оқушылар сан есімге сұрақ қоя білуге, олдардың зат есімдермен байланысын аңғартуға, мэтінен сан есімдерді таба білуге үйретіледі. Сондай-ақ зат есімдер заттың санын, ретін білдіретінін үғады. Жаттығулардың кейбіреуінде сандарды сөзбен жазу талабы қойылады. Ондағы мақсат - бір таңбалы сан бір сөзбен, екі таңбалы сан екі сөзбен жазылатынын білдіру. Сонымен бірге жаттығу ретінде үсынылған «санамақтар», «есепжұмбақтар», «жаңылтпаштар» арқылы оқушылардың ойлау қабілеттерін дамыту мақсат етілді.

Сан есім жайындағы сабақ 401-жаттығуда берілген өлеңді оқытудан басталады.

Екі көзің не үшін керек? Жақсыларды көру үшін.

37

Екі қолын не үшін керек? Елге көмек беру үшін (Қ.Мырза Али).

Қарамен жазылған сөздер қандай сұраққа жауап беретінін айтқызу. 402- жаттығу жұмбақ түрінде берілген. Тоғыз белбеу, қос жібек, Екі мұрын, бір шүмек.

(Домбыра). ;

Қарамен жазылған сөздерге сү_рақ қой делінген. Бү_л арада заттың санын ретін білдіретін сөздерді сан есіме дейтінімізді және олар қанша? неше? нешінші? сұрақтарына жауап беретінін айтып өту артықшылық етпейді.

412-жаттығуды орындау тапсырылады, сандарды сөзбен жазып бір таңбалы сан мен екі таңбалы сандардың жазылуындағы айырмашылықты етпейді.

Осы жерде оқушылардың назарын кітапшадандағы ұлттық аспаптардың суреттеріне аударамыз.

Балалар, суреттен нені көріп тұрмыз? Ұлттық аспаптарды Бұл қай халықтікі? Қазақ халқының ұлттық аспаптары Суретте ұлттық аспаптар қалай көрсетілген? Бір немесе бірнешеуі көрсетілген Аттарын атаңдар

Бір қобыз, үш сыбызғы, үш домбыра, бір шертер, бір-бірден асатаяқ пен даңғыра, жетіген. Мүндағы бір, үш деген сөздерег қанша? деген сұрақ қоямыз да оның сан есім екенін айтамыз. Зат есім мен сан есімнің өзара байланысып түрғанын түсіндіріп кетеміз.

Жаңа сабақты тереңірек түсіндіру үшін жаттығулар орындатамыз. 5,6,7,10,30,90 15,16,17,21,77,99

418-жаттығуда сан есімнің сөйлем соңында да кездесетінін іс жүзілік түрғыда таныту үшін берілген. Бұл жаттығуды орындатқан кезде сан есімдер сөйлемнің қай жерінде түрғанына баса назар аудару керек.

1. 
   Еріншектің ісі - екі,
   

1. 
   Ағайын - алтау,
   Ана - біреу.
   

Сабақты тереңірек түсіндіру үшін ребустар қолдануға болады. Ребустарды шешу балаларды демалдыру үшін сергіту сэті ретінде қолданылады. Әрі олардың логикалық ойлау қабілеттерін дамытады.

1. Жеті деген сөз қай сөз табына жататынын тауып белгілеңдер.

1. 
   Зат есім.
   
2. 
   Сан есім.
   
3. 
   Етістік
   
4. 
   Кіші.
   

1. 
   Асық.
   
2. 
   Бес.
   
3. 
   Жинады.
   
4. 
   Кіші.
   

1. 
   Сын есім.
   
2. 
   Сан есім.
   
3. 
   Етістік
   
4. 
   Зат есім.
   

Қазірігі Атамүра бағдарламасы бойынша 3-сыныпта сөз таптары жалпы түрде қайталанады, сөйлемдерді сөз таптарына талдайды. Бірден сөздерді оқы, олардың қай сөз табына жататынын анықта. Сөздерді әр сөз тобынын түсына топтап жаз. Сөздердің қай сөз тобына жататынын қалай білдің? Деген тәрізді тапсырмалар мен сұрақтар беріледі. Одан әрі сөз таптары жеке-жеке өтіледі.

Зат есімге қатысты үш сабақ осы тақырыпка байланысты екіншгі сыныпта берілген білімді есіне түсіруге арналады. Өйткені зат есім сөз табы ретінде екінші сыныпта таныстырылған. Сол себепті бұл тақырыпты өткенде, алдымен зат есіиге қандай сұрақ қойылатыны, зат есім жалқы есім және жалпы есім болып бөлінетіні, олардың емлесі, зат есімнің жекеше, көпше түрлері арнайы жаттығулар негізінде толық еске түсіріледі. Зат есімді саналы түрде меңгергеннен кейін негізгі және туынды зат есім тақырыбы өтіледі. Оқулықтағы 296-жаттығу негізгі және туынды зат есім туралы тілдік фактілерді байқату арқылы түсінік беруді көздейді. Мысалы, өнер - өнерпаз, күй - күйші, сый - сыйлық, балық - балықшы тәрізді нақты мысалдарды салыстыру арқылы зат есімдердің негізгі және туынды болып бөлінетінін аңғартамыз. Осы үлгіде тағы да мынадай бірнеше мысалды салыстырып талдатқан жөн:

39

біл — білім, үш — үшқыш, адал — адалдық, жақсы — жықсылық. Мұндағы мақсат туынды зат есімдер тек негізгі зат есімдерден ғана емес, басқа да сөз таптарынан да жасала беретінін аңғарту.

Оқулықтағы осы тақырыпқа үсынған жаттығулардың барлығы ла негізгі зат есім мен туынды зат есімге байланысты берілген түсінікті кеңейте, бекіте түсу, соларға сұрақ қоя білуді үйрету, оқушылардың сөз байлығын молайту мақсатын көздейді.

Негізгі және туынды зат есімді оқытуға арналған

Сабақ жоспары:

1. 
   Сабақтың тақырыбы: Негізгі және туынды зат есім.
   
2. 
   Сабақтың мақсаты: а) зат есімнің негізгі және туынды болып
   бөлінетіні жайлы түсінік беру;
   

3. Сабақтың тәрбиелік мәні: Оқушылардың кішіпейілдікке,

4. Сабақтың көрнекілігі: Кесте, оқулық - сабақтың әдісі: әңгімелеу

Сабақтың барысы:

I. Ұйымдастыру.

II. Үй тапрсырмасын тексеру.

III. Жаңа сабақ: тақтаға кесте ілінеді.

Негізгі зат есім	Туынды зат есім
Күй, эн	күйші, энші
Балықшы	балықшы
Қүрылыс	күрылысшы

1. Жаңа сабақты түсіндіру, кестедегі мысалдарды талдаудан бастаймыз.

• 
  Күй сөзіне сұрақ қойыңдаршы
  -He?
  
• 
  Бұл сөзді одан әрі бөлшектеуге болама?
  
• 
  Күй сөзі одан әрі бөлшектелмейді, ол түбір сөз.
  
• 
  Ал күйші сөзі ше?
  

• 
  Күйші сөзі кім? деген сұраққа жауап береді, түбірі - күй, -ші,
  жұрнақ.
  
• 
  Балалар, енді күй, күйші сөздеріне назар аударайықшы. Бұл екі
  сөздің бір - бірінен айырмашылығы неде? Бұлар қай сөз табы?
  Бұлардың екеуі де зат есім , бір - бірінен айырмашылығы -
  

мағынасында және жасалуында. Біреуі түбір сөзден, екіншісі жұрнақ жалғауы арқылы жасалған. Осы ретпен басқа сөздер де талданады.

- Сонымен, балалар, зат есім жасау жолына қарай нешеге бөлінеді
екен?

- Зат есім негізгі және туынды болып екіге бөлінеді.

түбірден жасалған зат есімнің, негізгі зат есім, ал негізгі түбірге жұрнақ жалғану арқылы жасалған зат есімді туынды зат есім деп атаймыз.

2. Берілгей түсінікті бекіте түсу үшін оқулықтағы 296,297,298 -
жаттығулар орындатылады.

өнер - өнерпаз,

күй — күйші,

сый - сыйлық,

балық - балықшы,

орын - орындық,

көл - көлшік.

Жаттығуды жазу, сөз қүрамын талдау, сұрақ қою.

3. Ойын кім жылдам? Ойынның шарты.

Мұғалім негізгі зат есімді атайды, оқушылар сол аталған зат есімнен туынды зат есім жасауы керек.

Керісінше туынды зат есімнің түбірін тапқызуға да болады. Кім жылдам әрі дұрыс жауап берсе, сол оқушы жеңімпаз атанады. Мысалы: мал - малшы егін — егінші жылқы -жылқышы Достық - дос Емші — ем Сөздік - сөз

4. Сабақты қортындылау мына сұрақтар бойынша іске асырады.

• 
  туынды зат есім қалай жасалады?
  
• 
  негізгі және туынды зат есімнің айырмашылығы неде?
  Мысал келтіру.
  

5. 
   Бағалау.
   
6. 
   Үйге 299 - жаттығуды орындап келу тапсырылады.
   

Ойын тәртібі: Қолдарында I жақ, II жақ, III жақ деп жазылға үлестірмелері бар үш оқушы тақтаның алдына шығып тұрады. Отан, әке, дәптер сөздер іүш жақта жекеше, көпше тэуелденген үлестірмелер оқушыларға бірден таратылып беріледі. Содан кейін тақта алдында түрған III жағым? — деп шақырады.

Сыныптағы қолдарына үлестірмелер алған оқушылар өз тэуелдік жақтары болып түрған баланың қатарына келіп, қолындағы үлестірмелерін көрсетіп тү_ра береді. Мұғалім тексеріп шығып, қай жақта қате түрған оқушы көп болса, сол жақтын үтылғанын хабарлайды.

Оқулықтағы 309 — жаттығуда досым, қарындасым, апасы деген сөздердің қосымшасын тауып, олардың қандай мағынана білдіріп түрғаныны айту тапсырылған. Мүндағы мақсат - тэуелді жалғаудың мағынасын байқату, яғни заттың, қандай да бір нәрсенің біреуге тән, соның меншігі екенің білдіретін қосымша тэуелдік жалғау деп аталатынын түсіндіру. 309-310-жаттығуларды түсіндіріп орындағын оқушы тэуелдік жалғаудың не екенін өздері-ақ пайымдап, соған лайық ереже шығара алады.

310-жаттығуда берілген сөздерге қосыша жалғап жазу және бү_л қосышалар қандай мағына беріп түрғанын түсіндіру.

Әке, эже, іні, кітап.

Үлгі: Менің әкем,... Сенің әкең,... Оның әкесі,...

Тэуелдік жалғауын танытқаннан кейін күрделі мәселе - түбір сөзге дауысты дыбыстан бастаған тэуелдік жалғау жалғанғанда, түбір сөздің соңғы буынындағы —ы, -і дыбыстарының түсіп қалатындығы.

Мысалы: Халық+ым-аулым.

Оқулықтағы 317-319-жаттығулар осьіндай сөздердің тэуелденген кездегі жазылу емлесін меңгертуге арналған, сол сияқты тэуелді жалғау жалғанғанда, түбір сөздің соңында қатаң дыбыстардың үянға айналатынын да аңғарту мақсаты көзделді.

Мысалы: лақ-лағың, білек-білегің.

42

III. 1 Зат есім мен етістікті байланыстыра оқыту.

3-сыныпта етістік тақырыбын өткенде, эуелі 2-сыныпта берілген материалдар еске түсіріледі, яғни заттің әр алуан іс-әрекетін, қимыл процесін білдіретін сөз табы етістік екені, етістіктерге қойылатын сұрақтар, етістік дара, күрделі болып бөлінетінін, етістіктің зат есіммен байланысы туралы берілген түсініктер кеңейтіле түседі.

Етістік тақырыбына байланысты ендігі міндет - оқушыларға олардың негізгі және туынды болып бөлінетінін білдіру. Оқушылар түбір сөзден болпға етістік деп, ал түбір сөзге жұрнақтар жалғану арқылы жасалған етістік туынды етістік деп аталатынын білуге тиіс.

Оқулықтағы 337-жаттығу осы мақсатқа орай берілген. Жаттығуда зат есіммен етістіктің байланысқан түрін де байқауға болады.

Ой — ойла

Ем - емде.

Арқан - арқанда

Үтік - үтікте

Бү_л сөдерге сұрақ қою арқылы салыстыра отырып, нэтижесінде осы етістіктердің түбірі зат есімнен жасалып түрғаын аңғартамыз. Немесе төмендегі кестені пайдаланып, негізгі етістіктер мен туынды етістіктерді салыстыру арқылы теңгереміз:

340-жаттығуда берілген зат есімдерге -ла, -ле, -да, -де, -та, -те жұрнақтарының тиістісін жалғап, туынды етістік жасап жазу.

Төр-ле, арқан-да, ем-де, ара-ла, сабын-да, бу-ла, тіс-те, тізе-ле.

3-сыныпта қазақ тілін оқыту бағдарламасындағы етістік сөз табын оқытуда оқушыларды етістіктің болымды, болымсыз түрлерінің (жаз-жазба, ойна-ойнама, бар-барма т.б.) мағыналарын салыстырып байқатқанан кейін бірден оқулықтағы ережемен таныстыруға болады. Олай дейтініміз, етістіктің бұл екі түрін жаттығулар арқылы танысқанымен, олардың болымды, болымсыз екенін оқушылар өздіктерінен айта алмайды. Соныдықтан алдымен етістіктердің болымды, болымсыз деп білетінін айтып, түсіндіріп алу қажет. Сонда