Диплом жұмысы мамандық 050119 "Шетел тілі: екі шетел тілі" Орындаған: Ильчубаева Г. Р

Мамандық - 050119 “Шетел тілі: екі шетел тілі”

Загатова С.Б.

Кіріспе..............................................................................................................3

1.1 Ағылшын тіліндегі артикль мәселесі.....................................................8

1.2 Ағылшын тіліндегі артикльдің түрлері...............................................14

1.3 Ағылшын тіліндегі артикльдердің негізгі функциялары...................19

1.3.1 Белгісіздік артиклі және оның функциясы.................................19

1.3.2 Белгілілік артиклі және оның функциясы..................................25

2.1 Артикльдердің зат есімнің айқындалған семантикалық топтармен бірлікте қолданылуы.................................................................................................29

2.2 Көркем әдеби шығармада артикльдің грамматикалық қолданылуы.32

2.2.1 Артикльдердің жалпы есімдермен қолданылуы.....................32

2.2.2 Артикльдердің саналатын және саналмайтын жалпы есім-

дердің алдында түсіп қалуы..............................................................48

2.2.3Артикльдердің жалқы есімдермен қолданылуы......................50

2.3 Көркем әдеби шығармада артикльдің стилистикалық қолданылуы..54

Пайдаланылған әдебиеттер тізімі........................................................................68

Ағылшын тіліндегі артикль мәселесі ХVІ ғасырларда ағылшын грамматикасында зерттеле бастады. Артикль қазақ тілінің граматикасында кездеспейді. Артикль тақырыбы қазіргі ағылшын тілінде де жан-жақты қарастырылуда.

ХVІ – ХVІІІ ғасырлардағы артикль басқа сөз табынан бөлініп шыққан зат есімнің белгісі ретінде қарастырылды. Ал ХVІ ғасырдың аяғында артикль сын есімнің бір түрі ретінде қарастырылды.

ХVІІІ ғасырда бірқатар авторлар артикльді сөз бөлшегі деп санады. Ю. А. Миронец «definite» және «indefinite» терминдерін Дж. Хауэлл 1662 жылы тіл біліміне енгізген деп пікір айтады.

ХVІІІ ғасырда артикльдің маңыздылығына қатысты лингвистер екі тұжырымдама әзірледі. Алғашқысы бойынша артикль сөз бөлшегіне айналады, ал екіншісіне сай - сын есім түрлерінің бірі.

Артикльді сөз бөлшегі дейтін көзқарас ХІХ ғасырларда да болды. Бірқатар ғалымдардың әзірлеген тұжырымдамасына сәйкес артикль есімдік не сын есім тобына енгізілді.

ХХ ғасырда артикльді бұрынғыдай сөз бөлшегі деп қарастырушылар қатары сиреді. Дж. Керм артикльді зат есімдерді классификациялау кезінде қолданылады деп тұжырымдайды. Ал О. Есперсен артикльді есімдіктер қатарына жатқызды.

Осы замандық лингвистикада ағылшын артиклінің табиғаты, артикльдің грамматикалық маңыздылығы және оның тілдегі орны мәселелері жөніндегі зерттеулердің жеткіліксіздігі жасырын емес.

Ал енді көркем шығармадағы тілдік құбылыстарды қарастырудың негізгі бір саласы оның стильдік ерекшеліктерін тану мәселесімен байланысты болып келетіні мәлім. Ағылшын тілінде мәтіндік деңгейде стилистикалық талдаудың әдіснамалық негізін шығарманың өзара тығыз байланысты және диалектикалық қатынаста болатын пішімі мен мазмұнының бірлігі туралы қағида құрайды. Белгілі бір мақсатқа орай, пішімнің жекелеген жақтарын бөліп алып талдауға болады, бірақ соның өзіңде оның мазмұнмен байланысын, түрлі мәтіндердегі олардың өзара қатынасын ескермеуге болмайды. Маңыздылығы жағынан мазмұн алғашқы орында, алайда ол пішімнің көмегімен бейнеленіп қабылданады (көрінеді немесе естіледі). Пішім мен мазмұн категорияларының көріну сипаты мәтіннің түріне байланысты әрқалай. Пішім мен мазмұнның өзіндік ерекшеліктері мол ең күрделі қарым-қатынасы мен байланысы көркем мәтіндерде көрінеді. Мұнда ең күрделі әрі қиыны - мәтіннің құрылымдық ерекшеліктерін мазмұндық категориялармен (тақырыбы мен идеясымен) сабақтастырып талдайды.

Ағылшын тілінде стилистикалық талдау арқылы мазмұнның белгілі бір пішімге ие болуы - мәтіннің құрылымы анықталады. Мұнда тілдік фактілер бір-бірімен байланысыз, жеке-жеке айтпайды, қарым-қатынасы (сәйкесуі) ескеріледі. Мәтіннің құрылымдық-композициялық негізі, құрылымдық тәсілдері стилистикалық талдаудың арқауы болады. Сол арқылы шығарманың негізгі ойын, басты идеясын толық әрі терең түсінуге мүмкіндік туады.

Стиль құраушы және құрылымдық тәсілдер бірлікте көрінеді. Егер көркем және публицистикалық стильдің кей түріңде олар эмоциональды-бейнелі құрылымдар жасап, мәтіннің экспрессивтілігін, эмоционалдығын бейнелесе, ғылыми және әсіресе ресми іс-қағаздары мәтінінде олардың рационалды-логикалық құрылымын жасап, мәтіннің логикалық негізін құрап тұрады.

Шығарманың жанры оның көптеген стильдік ерекшеліктерін қалыптастырады. Бұл жалпы мәселлелер десек, ішінара арасында өлеңмен жазылған роман, дастан, поэма, баллады, тіпті мысал жанырларына қарағанда, лирикалық өлеңнің тілдік-стилдік қалыбы ерекше. Әрине, лирикалық шығарма ортақ стильдік-композициялық ерекшеліктермен бірге әр ақынға, әрбір өлеңге тән стильдік белгілер болатыны түсінікті.

• 
  ағылшын тілінде көркем әдеби шығармада артикльдің грамматикалық қолданылуын талдау;
  
• 
  стиль мен стилистика мәселесінің жалпы қырларын қарастыра отырып, оның нәтижелерін ағылшын тілінде көркем әдеби шығармалардың тілін зерттеуде қолдану;
  
• 
  ағылшын тіліндегі көркем әдеби шығармалардағы артиклге тоқталып, олардың стилистикалық жағын қарастыру.
  

Артикль – зат есімнің барынша кең тараған айқындауышы. Зат есімдер немесе есімдіктер қатарынан саналатын артикль өздігінен сөз бөлшегі бола алмайды.

1. 
   Ол анықтаушы ретінде зат есімнің белгісі болып табылады, яғни зат есім қатарындағы сөздердің алдында тұрып сілтеу мағынасын береді.
   
2. 
   Артикль әңгімелесушіге не оқырманға белгісіз бірыңғай заттар тобынан бөлінбеген заттарды көрсетеді, белгілейді не болмаса әңгімелесушіге не оқырманға белгілі бірыңғай заттар тобынан бөлінген затты білдіреді. Ағылшын тілінде артикльдердің екі түрі бар.
   

1. 
   - белгілілік (the)
   
2. 
   - белгісіздік (a, an) артикльдері.
   

Артикльдің грамматикалық маңызы мен оның тілдегі орны мәселесі – ағылшын грамматикасының аса күрделі мәселелерінің бірі әрі оны әр алуан авторлар түрлі мағынада қарастырады.

• 
  Артикльді сөз не морфема деп есептеу керек пе;
  
• 
  Егер ол сөз болса, онда ол сөйлем мүшесіне айналады;
  
• 
  Артикльдер саны.
  

1. 
   Артикль көмекші сөз болып табылады. Бұған зат есімге қатынасына қарай артикльдердің аралықта орналасу мүмкіндігі дәлел бола алады.
   
2. 
   Артикль зат есімнің морфемалары ретінде қарастырылады. Шетелдік лингвистермен қатар Кристоферсон артикльді зат есімнің кейбір грамматикалық категориясын құрайтын элемент ретінде қарастырады. Бірақ ол арақатынас, нақтылық детерминациясының категориясын құраушы элемент ретінде әр алуан лингвистикада әр түрлі анықталады. Ал осы жағдайда «Артикль+зат есім» тіркесі атрибутивті тіркес болып табылады.
   

Артикльді «Есімдік+зат есім» барабар тіркесі, синтаксистік тіркес ретінде қарастыру мүмкін емес. Себебі артикль өздігінен лексикалық мағынаға ие бола алмайды. Ал тиісінше өз алдына синтаксистік позицияға ие. Өйткені артикль зт есімнен бөлек қолданылмайды.

В. В. Бурлакова артикльді өтпелі құбылыс ретінде қарастыру қажет дейді. Ал ол не морфологияға, не синтаксиске жатпайды. Бір жағынан, бұл -зат есімнің құралы, оның артикльді морфемамен жақындастыратын сөйлем мүшесіне қатыстылық көрсеткіші. Екінші жағынан, бұл - өз алдына сөз, оның өз қызметінде (көмекшілік) жеке синтаксистік позициясы жоқ [ ].

Ағылшын тілінің грамматикасында материалдық тұрғыда (оболочка) артикльдер екіге бөленеді - a (an)/the. Әдетте олар бір-бірімен белгілілік/ белгісіздік категориясының көрсеткіші ретінде өзара байланыста болады.

В. Я. Плотник артикльді зарттеу барысында оны белгілілік және белгісіздік артикльдерінің кіші-гірім грамматикалық бірлігіне балайды. Ол осы элементтердің заттық айырмашылығын көрсететін ағылшын тілінің мысалына мынадай дәлелдер келтіреді: Біріншіден, бұл - семантикадағы айырмашылық. Белгілілік артиклі «референтті жекешелендірудің меншікті семантикасын жасайды: артикль жекешелендіруге қарсы қойылмаған заттың жеке мағынасына ие»; Екіншіден, артикльдерде зат есімдерді қамтитын жалпы диапазон жоқ: the барлық грамматикалық топтардағы жалпы есіммен үйлеседі әрі түр (категория числа) категориясымен ешқандай байланыстпайды. Сонда a/an лексико-грамматикалық топтың жекеше түрінде ғана болуы мүмкін [9, 117].

Сонымен, В. Я. Плотник көрсеткендей, артикльдің жалпы ерекшелігі осы сөздердің екеуі де – айтылудағы белгігілік және белгісіздік құралдары тізбегімен сәйкестігіне жетекшілік ететін детерминативтер класының барынша типтік өкілдері болып табылады.

Тілдегі артикльдің орналасу мәселесі екі негізгі теориямен ұсынылған: оның бірі зат есімнің аналитикалық формасы ретіндегі зат есім мен артикльдің тіркесуін қарастырады. Екіншісі, артикльдің көмекші сөздерге қатысын және артикльді ерекше түрдегі тіркес іспетті зат есімге қосу деп түсіндіріледі. Аналитикалық формалар теориясының өкілдері артикльді аналитикалық форманың қосалқы бөлігіне теңестіреді. Осындай көзқарастағылар келесідей дәлелдер келтіреді: Артикль - зат есімнің морфологиялық көрсеткіші; оның лексикалық мағынасы жоқ. Өйткені артикль - есім сөздердің морфологиялық көрсетікіші. Мұнда негізінен формальдық мағынаға ие артикль есім сөздермен бірге біртұтас бірлік құрай алмайды. Мәселен; етістіктің аналитикалық формасы. Ең алдымен, артикль есім сөздің айқындауышына айналады, яғни олардың аралығында аналитикалық форма компоненттерінің аралығында мүмкін болмайтын синтаксистік байланыс бар. Артикль есімдік орнына қолданылуы да мүмкін: белгілілік артиклі – this сілтеу есімдігі, that белгісіздігі – some есімдігі: Аналитикалық форманың көмекші етістігінің орнын ешқандай сөз баса алмайды. Себебі артикльдің лексикалық мағынасы жоқ, ол тек жеке грамматикалық мағынаға ие. Осы негізде оны тіркесу компоненті ретінде әрі көмекші сөз ретінде дұрыс қарастыру керек. Сөз бөлшегі ретінде артикль мынадай үш белгісімен анықталады: формасы, функциясы және мағынасы.

Артикльдің морфологиялық функциясы оның зат есім немесе детернатив көрсеткіші екендігімен анықталады.

Артикльдің синтаксистік функциясы оның атрибутивтік сөз тіркесіндегі сол жақ иегі екендігімен айқындалады. Мәселен; the glossy dark green leares, бұл функциясын басқа да сөз айқындауыштарымен ауыстыруға болады: those glossy dark green leares, its glossy dark green leares.

Артикль анафоралық (кейінге сілтеу) және катафоралық (ілгеріге сілтеу) міндетін атқарады. Оны артикль әдісіндегі нақты синтагма деп ресімдеуге болады. Яғни сөз бөлшегі іспетті зат есімнің формальдық белгісі болып табылады.

С. Д. Канцельсон көрсеткендей артикльдің негізгі семантикалық функциясы - ұғымды актуальдендіру, былайша айтқанда, артикль мәтінде көрсетілген нақты ұғыммен өзара байланыста болады (көлемі мен мазмұнына қарамастан кез келген мәтінді алып қарасақ болады).

Кез келген мәтіндегі тілдік бірліктердің маңызы өте зор: Мәселен; he is here сөйлеміндегі he элменті белгілі бір сұхбаттасушы жақты көрсетсе, is осы шақтағы қимылға қатысты, here белгілі бір сұхбаттасу орнын білдіреді. Мәтіннен келтірілген үзіндідегі мынадай бірліктер – he, - is, - here болмыстық арақатсынасқа ие емес. Артикльді қолдану кезіндегі туындаған маңыздылық жазушы тұлғаның субьективті тапсырмаларын бейнелеуімен өзгешеленеді.

С. Д. Канцельсонның ескертулері бойынша жақ (түр) формасы зат есімді өзектендіру тәсілі болып табылады. Осы тәсіл әрқашан дұрыс: біз бір нәрсе жайлы айтқанда көпше түрді қолдана алмаймыз. Артикль ситуацияға сәйкес таңдалады. Мұнан шығатын қорытынды: Артикль – сөйлеу жағдайындағы заттық ұғымның арақатынас тәсілі.

Ағылшын тіліндегі артикльдер зат есімнің грамматикалық категорияларының көмекші элементтері ретінде қарастырылады. Бұған - М. Я. Блохтың мысалдары дәлел. Автор артикльді жеке семантика деп бөледі әрі мұны сөздің көмекші бөлшегіне жатқызады. Аналитикалық форма түсінігін кеңейте отырып, М. Я. Блох зат есімнің артикльдік детерминациясының аналитикалық формаларын көрсетіп береді. Осы аналитикалық формалар зат есімнің артикльдік детерминациясының грамматикалық категорияларын жүзеге асыруға қатысады. [4, 27]

Жақ категориясын жан-жақты қарастырған ғалымдар – В. Я. Плотник пен Л. И. Гуренко. В. Я. Плотник жақ категориясы аясындағы дәстүрлі қарсыластарды «көптік/көптік емес» деп түсіндіреді. Аталған қарсыластардың семантикалық мазмұны – зат есім деп айқындалған заттар санын сипаттайды.

Жақ категориясының маңыздылығы – оның есептілігінде.

Ғалым Л. И. Гуренконың пайымына сүйенсек, денотата ұғымы экстралингвистикалық болмысқа және тілдің қызметін зерттеуге жатады. Релеванттық – айтылудағы зат есім ұғымының көлемі. Белгісіздік артиклінің қолданылу/қолданылмау фактілері мен жақ категориясы туралы теориялық ережелердің талдамасы негізінде Л. И. Гуренко, айтылудағы – 0 -, - s аффикстері жақ категориясының грамматикалық мазмұны деген пайым жасайды, «бірлік/көптік» салыстырмалылығын құрайды. Осы салыстырудағы жақ категориясының маңызы шектелмейді. [4, 28 ]

«Айтып жеткізілмеген бөлшек» белгіленбеген әлсіз мүше болып саналады, оған «бірлікті бөлшек/бірліксіз бөлшек» салыстырмасы енеді. Мұндағы формальды айтылу артикльсіз жекеше түрдегі зат есімнің белгісіздік артикль формасымен бірліктегі салыстырмалы формаға айналады.

Осы зерттеуде ағылшын тіліндегі жақ категориясының тұжырымдамалары ұсынылған. Біздің көзқарасымызша, жақ категориясын үшке бөлуге болады:

1. 
   көптік/көптік емес;
   
2. 
   бірлік/бірлік емес;
   
3. 
   континуальдік/ континуальдік емес.
   

Нөлдік артикль теориясы нөлдік морфема теориясымен терең байланыста. Алайда, нөлдік артикльдің, яғни оның нөлдік экспонентінің бар екенін білу мына жағдайда, егер артикль морфема секілді бөлек сөз ретінде қарастырылса, яғни сөз түрлендуші не сөз тудырушы жұрнақпен қатар зат есімнің құрылымдық компонентіне айналады. Бұл – аналикалық сөздің бар екендігінің белгісі. Мұндағы компонент – морфема – еркін орын ауыстырады – a guestion, мұны семантикалық мағыналы сөзбен ауыстыруға болады (some important guestion, that guestion). Осы ретте аналитикалық сөз ретіндегі көмекші сөздің не өзге де сөздермен бірге лексикалық жағынан толық сөздердің тіркесін қарастыруға мүмкіндік береді. Мәселе; көмекші сөздегі зат есімнің тіркесі: the violence of the storm. Б. А. Ильин осы және өзге де көзқарастарға нақты дәлелдер келтірген. Осылайша аталған мәселенің біртектес шешімінің жоқтығы жөнінде тоқтамға келген [ ].

Әр алуан тілдердегі артикльмен байланысты мәселелер мен тілдік құбылыстардың (күрделі саналатын) мағыналастығы бойынша лингвистердің бірқатар ескертулеріне қарамастан, артикль функцияларын ұйғару қажет.

С. Д. Канцелсонның пікірінше, артикль – сөйлеу жағдайымен бірге заттық ұғымның арақатынасын белгілеу тәсілі. Белгілілік артиклі белгілі бір затты, сонымен қоса тақырыптар тобын тұтастай, оны басқа топтармен салыстыра отырып анықтайды. Белгісіздік артиклі затпен сипатталады, оның атауымен бірге ол кез келген тақырыппен байланысты болады [ ].

Орта ғасырлардағы ағылшын тілі грамматикалық жүйесінің ерекшеліктерінің бірі – белгілілік және белгісіздік артиклінің қалыптасуы. Алайда, артикльдің пайда болуы ерте дәуірлермен сипатталады.

Ежелгі ағылшын тіліндегі сілтеу есімдіктері se (мужской род), seo (женскиий род) және paet (средни род) заттың жеке және бірлік сипатын көрсететін көмекші сөз ретінде қолданылды. Олар зат есіммен қатар қолданылды. Мәселен; paet land (белгілі).

Уақыт ағымыммен аталған сілтеу есімдіктерінің нақты қызметі одан әрі дами түсті. Сол кезеңдерде сілтеу есімдігі, оның функциясы тәрізді басқа сөздер пайда болды. Бұл белгілілік артиклінің айқындалуына жол ашты.

ХІІ-ХІV ғасырларда белгілілік артиклі түрленбейтін сөздегі the-ге айналды. Бұл қазіргі ағылшын тілінде кеңінен етек алған.

Белгілілік артиклі белгісіздік артиклімен терең байланыста дамыды. Ал белгісіздік артиклі жалпы зат есім сипатында нұсқауға арналған анықтаушы сөз ретінде жетілді.

Белгісіздік артиклін жасайтын материалдарға ежелгі ағылшын сан есімдері қызмет етті – an – бір. Бұл артикль сан есім ретінде, сондай-ақ нұсқау сөз ретінде қолданылған. Осы реттегі – an артикліне айтылуда екпін түспейді. Бұл ережеде аталған [a:] қысқа [a]=ға өзгереді. Сан есім сипатындағы – an екі сөзге тізбектелді: ХІІ ғасырдағы an артиклі алдымен oon [o:n], одан соң one [w^n] сан есімі болып өзгерді.

Ал белгісіздік an артиклі орта ғасырдағы ағылшын тілдерінде осылай сақталды. ХІІІ-ХІV ғасырларда бастау алған процесстерге орай екпінсіз буындарда түсіп қалады, [n] дыбысы an формасынан өзінен кейінгі сөз дауыссыздан басталған жағдайда түсіп қалады. Бірақ дауыстыдан басталған жағдайда сақталады. Бұл a және an артиклінің қолданылу формасының ерекшелігі қазіргі таңда да кеңінен пайдаланылуда.

Алайда қазір бұл сөздердің және артикльдердің дыбыстық түрлері (қабаты) сәйкес келмейді, сондай-ақ артикль өзінің екпінді және епкінсіз спецификалық дыбысталуына ие. Мәселен; the [Әә], [Әi]: a [n], [ә], [ei], [әn], [ǽn].

Артикль көмекші сөздер жүйесінде ерекше орын алады. Сонымен ол (артикль) көмекші сөз (предлог) бен жалғаулықтан ерекшеленгенде ешқандай толық мағыналы сөздермен сәйкеспейді.

Артикльдер анықтауыштар секілді қызмет атқарады әрі олар қатысты сөздердің зат есімдер қатарына тән екендігін көрсетеді.

Қазіргі заманғы ағылшын тілінде артикльдердің үш түрі аталады.

Олар – белгілілік (the), белгісіздік –a, an және нөлдік артикль.

Белгілілік артиклі жекелендіру мағынасын береді. Ол зат есім мағынасын білдіретін және олармен біртектес топтағы нақты заттық мағынаны білдіреді.

Артикль әр түрлі жағдайда қолданылады. Олар: Біріншіден, ол айтылмас бұрын белгілі болады. Мысалы; І brought you the book – мен сізге кітапты әкелдім, мұнда «Сіз әкелген кітап» туралы айтылған.

Сонымен қатар белгілілік артикльдері оқырмандарға әбден таныс кейіпкерлер туралы ертегі-аңыздардағы батырлардың аттарымен бірге қолданылады. Мәселен; the Lion - Арыстан, the Fox – Түлкі.

Екіншіден, белгілі бір зат алдын ала ескерілмеген жағдайда да артикль контекстегі барлық оқиғаларға байланысты қолданылады. М; he came up the window – ол терезеге жақындады. Мұнда адамның белгілі бір терезенің алдына барғаны айтылған.

Аналогиялық тұрғыдан белгілілік артиклінің анықталуы кітапта және мақалада автор өз оқырманын the riader – оқырман деп атаған жағдайда түсіндіріледі. Мұнда жалпы оқырман мағынасында емес, сол уақыттағы белгілі бір кітапты оқып отырған оқырман жайлы әңгіме етілген.

Үшіншіден, егер зат нақты жағдайда немесе жер жүзінде жалғыз болып табылатын болса, белгілілік артиклі қолданылады. Бұл көбінесе ғаламшар атауларына қатысты. М; the Sun - Күн, the Moon - Ай, the North – Солтүстік.