Диплом жұмысы қҰрмалас сөйлемдерді жіктеу мәселесі
Іргелес салалас құрмалас сөйлемдер
жүктеу/скачать 0.63 Mb.
|
| Іргелес салалас құрмалас сөйлемдер
Профессор Н. Сауранбаев жалғаулықсыз салаластарды «іргелес құрмалас» деп атап, оны салалас құрмаластың қатарынан шығарып, салаластар мен сабақтастардың арасындағы категория деп қарайды: «Сүйтіп, іргелес құрмаласта салаластың да, сабақтастың да белгісі бар. Салаласқа тән белгісі – ондағы жай сөйлемдердің грамматикалық жағынан бір-бірімен тең дәрежеде құрмаласатындығы және баяндауыштың тиянақты қалыпта болатындығы. Бұл екі қасиет іргелес құрмаластарды салалас құрмаласпен жақындастырады. Ал іргелестерді сабақтастармен жақындастыратын белгі – іргелестегі жай сөйлемдер ішкі мағына жағынан бірін-бірі сыйпаттап, бір-біріне тәуелді болып байланысады... Ал іргелестегі жай сөйлемдер ішкі мағына жағынан сабақтасып байланысады да, сыртқы байланысу формасы жағынан салалас болып келеді» [Н.С., 36-б.]. Тіл білімінде бұған қарсы көзқарастар да жоқ емес. Бірде іргелес салалас, бірде жалғаулықсыз салалас, бірде үлестес сабақтас деп берілетін сөйлемдердің өзіне тән төмендегідей қызметі көрсетіліп жүр: Іргелес салалас сөйлемдер сөзді эмоциялы етіп айту қажет болғанда жұмсалады. Іргелес салалас сөйлемдер сөзді үнемді, жинақы құрап айту қажет болғанда жұмсалады ( «ҚГ», 696-б). Іргелес салаластарды тұрақты (үнемі жалғаулықсыз қолданылатын) және ауыспалы іргелестер (бірде жалғаулықты, бірде жалғаулықсыз қолданылатын) деп бөліп қарастырады. Мезгілдік қатынасты білдіретін іргелес салаластардың жасалу жолдары: алдыңғы компонент (І) көсемше формалы негізгі етістік+отыр еді/еді – кейінгі компонент (ІІ) баяндауышы жедел өткен шақ формасында; І: жедел өткен шақ+ болды, шартты райлы етістік + болғаны; І: жедел өткен шақ+ақ; І: тұйық етістікті бастауыш + мұң еді баяндауышы; ІІ: сол-ақ екен, сөйткенше болмады деген анафористік сөздердің қатысы арқылы. Қарсылықтық іргелес салаластардың жасалуы: І: бұйрық райлы етістік; І: өткен шақ көсемше+еді; І: -атын, етін тұлғалы есімше – ІІ: тежеу мәнді оқиға; І: келгендей, алғандай, келетіндей, алатындай тұлғалы есімшелі баяндауыштар. Себептік қатынасты білдіретін іргелес салаластардың жасалу жолдары: І: бастауышы есімше- баяндауышы сол –ІІ: оқиғаға себеп болған хабар; ІІ: бастауышы есімше-баяндауышы сол; І: көргендей, көретіндей тұлғалы есімше. Шарттық қатынасты білдіретін іргелес салаластардың жасалу жолдары: І: жедел өткен шақ+ бар ғой І: келер шақ есімше+ бар І: жедел өткен шақ/есімше-ған + екен; І: өткен шақ етістік +ба; І: бұйрық райлы етістік. жүктеу/скачать 0.63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|