Бастауыш класта қазақ тілінен жүргізілетін сыныптан тыс жұмыстардың жалпы сипаттамасы

Оқушының әдебиеттен сабақта алған білімін тереңдетуде, эдебиет арқылы оқушыны тәрбиелеуде, оқушының әдеби қабілетін, дамытуда әдебиеттен жүргізілетін кластан тыс жұмыстардың атқаратын қызметі орасан зор. Бүл мәселеге кіріспес бұрын жалпы кластан тыс жұмыс туралы түсінік берген дүрыс, өйткені ол эдебиеттен жүргізілетін кластан тыс жүмыстарға да қатысты және оны түсінуге де көмектеседі.

Кластан тыс жүмыс оқушының адам ретінде қалыптасуына, білім, білік дағдыларының дамуына, класта оқылатын сабақтан кем қызмет атқармайды. Сондықтан ол оқу-тәрбие жұмысында жоғары бағаланып, оған мэдениеті дамыған елдерде ғылыми- тәжірибелік тұрғыдан ерекше мән беріледі. Өйткені кластан тыс жұмыс оқушының сабақтан бос уақытысында жүргізіледі. Оқушының сабақтан бос уақытын пайдалы жұмысқа жұмсауы оның дүрыс өсуіне, қалыптасуына үлкен әсер етеді. "Мектеп білім алудың кілтін ғана береді, Мектептен тыс, білім алу, бос уақытты орынды пайдалану- бүкіл бір ғүмыр!" -деген А.В. Луначарский сөзінде үлкен мән жатыр /90/.

Кластан тыс жұмыс оқушылардың бос уақытын дұрыс ұйымдастырып, белгілі мақсатқа бағыттай отырып, олардың езі қалаған істерге қызығуын арттырып, қабілетінің жан-жақты дамуына эсер етеді. Кластан және мектептен тыс жұмыстардың мектепте жүйелі, сапалы түрде үздіксіз , үзіліссіз жүргізілуі мәселесі - үлкен педагогикалық проблема. Ол үшін әрине, бұл жұмыстардың іске асуына қажетті негіз жасалу қажет. Бұл мәселе ең алдымен, бос уақытты ұтымды пайдалана білу проблемасына әкеліп саяды. Сондықтан да "Проблема свободного времени учащихся -это проблема в первую очередь педагогическая , направленная на формирования все сторонне развитой личности, подготовленной к труду, учебе, к содержательному, интересному , полезному отдыху"- дейді Н.К. Крупская /230/.

Сондықтан да бала тәрбиесінде кластан тыс жұмыстың алатын орны ерекше . Оқушының мектептен , сабақтан тыс уақыты мол . Оны кластан
тыс жұмыстар арқылы пайдалы іске жұмсамаса, оқушы бос уақытын қолайсыз іске жұмсауы да мүмкін, ондай жағдай өмірде кездесіп жүргені көпшілікке белгілі . Оқушылардан сабақтан тыс ұйымдастыру мэселесі аса ерекше жауапкершілікпен қарауды талап етеді. Күнделікті сабақтан кейінгі кез , демалыс, мереке, каникул күндері бәрі тоғысып тәрбие мақсатын көздеп, балалардың рухани мүдделерін байытуға қызмет атқару қажет. Сабақтан тыс іс - әрекетті ұйымдастыруда қазір мектебімізде әртүрлі маңызды міндеттер қойылуда, балалар мен жасөспірімдердің сабақтан тыс уақыттарында тиімді педагогикалық басшылық жасалып, талаптар қойылғанда ғана олардың әрқайсысының жеке басын дұрыс қалыптастыруға жағдай туындап , оқушылармен тәрбиешілер арасында мызғымас одақ пайда болады.

Әдістемелік еңбектердің талдай, зерттей келе, сонымен қатар көп жылдық тәрбиелік байқау, бақылау нәтижелері оқу процесін кластан тыс және мектептен тыс жұмысты, оқушылардың жан-жақты қоғамдық пайдалы іс әрекетінен бөліп қарастыруға болмайтынына көзіміз жетті. Бүкіл оқу-тәрбие процесіндегі мұғалім мен оқушының үнемі , шынайы рухани қатынаста болуы, балалар ұжымындағы өзара дұрыс қалыптасқан тәрбиенің табысты болуын қамтамасыз етеді. Сабақта берілетін тәрбие мектептен тыс жұмыста да жалғастырылады, толықтырылады.

Сабақтан тыс бос уақыт оқушылардың өмірінде едәуір орын алатыны белгілі. Бүл кездерде оқушылардың көпшілігі өз ықыластарымен пәндік сабақтардан алған білімін тереңдетуге, оның бір қызықты саламен тереңірек шұғылдануға, қоғамдық іс-әрекеттерге араласуға өз бойындағы ерекше қабілеттін дамытуға, ата-аналарына көмектесуге мүмкіндіктері бар. Осының бәрі оқушыдан ұйымдастырушылық қабілеті, ерік-күшін, қажырлы еңбекті талап етеді.Бұл істе оған мектеп және кластан тыс жұмыстар көмек беруге тиіс екені белгілі. Оқушылардың сабақтан тыс уақыттағы іс-әрекетін нақтылы жүйемен ұйымдастырудың қажеттілігі де осында. Демек, оқушының жан-дүниесіне көбірек үңіліп, оны жете білуге және сол арқылы тәрбиелік ықпал ету мүмкіндігін артыруда кластан және мектептен тыс жүргізілетін жұмыстардың ролі зор. Балаға ықпал ету,

олардың неге ынтық, қандай ерекшіліктері мен өзіндік ұмтылыстары бар екенін жете білуіне қажетті жағдайлар сабақтан гөрі кластан, мектептен тыс жұмыстарда мол. Сондықтан бұл жұмыстардың тиімділігін арттыру үшін , тәрбиені оқушылар игілікті іс жасайтындай , өз белсенділігін танытуға мүмкіндігі болатындай, нағыз белсенді азамат болып өсетіндей етіп ұйымдастыру қажет.

Оқушы жастардың мектептен тыс өмірі мен жан-жақты іс-эрекеттері жанұяда, мектептен тыс тәрбие орындарында, көшелерде, әлеуметтік қатынастың кең өріс алған жерлерінде өтіп жататынын кереміз. Демек , кластан тыс жұмыстар демалыссыз, үздіксіз барлық жерде жүзеге асырылады. Оны белгілі бір сағатпен , сабақпен шектеуге болмайды.

Кластан тыс жұмыстарды ұйымдастыру барысында оқушылардың жас ерекшіліктері ғана емес, жеке-дара ерекшіліктерін ескерудің маңызы зор. Балалар бір-бірінен мінезімен, қабілетімен, мүддесімен, білімділіктерімен ерекшеленеді. Әркімнің өз ойы, толғанысы , арманы болады. Сондықтан тәрбиелік әсер етудің неғүрлым тиімді жолдарын іздестіріп белгілеу қажет болды.

Кезінде француз үлы ағартушы Жан-Жак Руссо: "Тәрбие мақсаты- бала бойындағы табиғи дарын мен қабілеттің көзін ашып, адамның творчестволық қалыптасуына көмектесуі деп қарады. Баланы күш көрсетіп, зорлаумен емес, дұрыс бағыт беру, ез еркімен құлшындыру арқылы тәрбиелеу керек" - деп орынды көрсетті /207/.

Қабілет дайын нәрсе емес. Ол тәрбие арқылы дамиды. Қабілетті дамыту қалыптастырудың алғашқы кезеңі оқу әрекетімен басталып, кластан тыс жұмыстар арқылы жалғастыра түседі.

"Білмекке құмарлықты сақтап, оны дамыту - өздігінен жұмыс істеудің, білудің жолын, тәсілдерін үйрету - қабілетті тұрақты дамытудың шарты" -деп /139/ керсетеді әдіскер ғылым

Р. Сүлейменова. Демек , оқушыда белгілі бір қасиеттердің негізі, көрінісі болған күнде де ол тәрбие мен оқусыз қабілетке де, дарынға да айнала алмайтыны белгілі. Бұл мәселеде оқу мен тәрбиенің бірлігі ерекше маңызға ие болады.

мұғалімдерінің кластан тыс жұмысын ұйымдастыруына, класс жетекшілеріне, кітапханашыға көмектесіп отырады.

Осы тұрғыдағы тағы бір ұстаз пікірін келтірейік: "Әзірге қазақ мектептерінің саны көбейгеніне мәз болып жүрміз, тәрбиеміз тәлімді, біліміміз сапалы дей алмаймыз . Алайда, білім, тәрбие беру жүйесін әлемдік өлшемдерге жақындата түсу, тілімізге қамқорлық , тарихымызға таразылық, халықтық педагогикаға шындап бет бұру міндеті тұр"- деген ұстаз Н.Наурызбаевтың /121/ пікірі өте орынды.

Тәрбие тамыры - халық даналығында, жас ұрпаққа жан өнегелі, жарасымды тәрбие беруде ата - бабалар дәстүрін өнеге етудің үлкен тәрбиелік маңызы бар екендігіне бүгінгі таңда анық көзіміз жетіп отыр.

Жасыратыны жоқ, халқымыздың өзіне тән ғасырлар бойы қалыптасқан салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын жастарға тәрбие беру процесінде өз дәрежесінде пайдаланып жүргізе алмадық. Баланы сәби кезінен бастап-ақ ұлттық тәрбиені санасына сіңіре беру керектігін қазіргі кезеңде де ғана сезінудеміз. Халықтық салт-дәстүр негізінде жүргізілетін тәрбие жұмыстары соңғы жылдары ғана мектеп тәжірибесіне еніп, мұғалімнің шама-шарқына, ізденісі мен іс-әрекетіне, шеберлігі мен ықыласына қарай әр түрлі деңгейде өткізіліп жүр.

Бәл тақырыпта ең алдымен мектептегі "Атамекен" бағдарламасын алуға болар еді, сол халықтың ондағы тәлім-тәрбие негізі халқымыздың салт-дәстүр, әдет-ғұрпын құрайды. Соларды үйрете отырып, баланы дәстүр негізінде дамыту, азамат етіп тәрбиелеуге бағытталған. Осы бағдарлама бойынша мектептерімізде Қазақ тілімен "Ата-мұра" үйірмелері жұмыс істей бастады. Бірақ бүл бағдарламаның іске асуы осы бағытта жүргізіліп жатқан оқу-тәрбие жұмыстары барлық мектептерде бірдей өз дәрежесінде толық іске асырылуда дей алмаймыз.

Жас ұрпаққа ұлттық , халықтық тәрбие берудің қайнар көзі қазақтың бай әдебиетінде жатыр. Қазақ халқының тәлімдік мәні зор ой-толғаныстары, бесік жыры мен батырлық эпостарда, ертегілер мен аңыздарда, шешендік сөздер мен айтыс термелерде, мақал – мәтелдерде көптеп кездеседі. Халықтық педагогиканы қазақ тілімен тығыз байланысты қарау

мәселесінің негізі де осында жатқаны белгілі. Қазақ тілі мен әдебиет - бала жанының оның сана-сезімін, мінез-құлқын, өмірге көзқарасын тәрбиелейтін бапкері, адамдар арасындағы қарым қатынасты реттейді.

Қазақ тілінің тәрбиешілік мәртебесі қаншалықты маңызды, ұлы, әрі қастерлі десеңші. Оның қолында адам өмірінің тағдыры тұр деген В.Г. Белинскийдің сөзі жоғарыдағы пікірімізді дәлелдей түседі.

Қазақ тілінің байлығын сабақ жоспарында бөлінген сағат көлемінде меңгерту, оқушының оны игеруі мүмкін емес. Сондықтан қазақ тілі бойынша материалдың бірсыпырасын оқушыға игертуде қазақ тілінен жүргізілетін кластан тыс жұмыстардың маңызы өте зор екені дәлелдене түседі.

Демек, өсер ұрпақтың рухани жан-дүниесі халық тілі мен әдебиетінен сусындап, бойына сіңіріп, оның ой санасының толуы үшін сабақта және кластан тыс уақытта жүргізілетін сан-алуан жұмыс түрлерінің маңызы ерекше. Елдің елдігін, ұлттық намысын, халықтың қастерлісін, абзал ардақтысын, жүрегіндегі нәрін оқушылардың бойына сіңіріп, тәрбиелеуде әдебиетке байланысты жүйелі түрде өткізілетін ұтымды ұйымдастырылған кластан тыс және мектептен тыс жұмыстар ерекше мәнге ие болары сөзсіз.

Сондықтан мектепте қазақ тілін оқытудың білімдік, тәрбиелік жақтарына үлкен баға берумен қатар, қазақ тілімен байланысты жүргізілетін кластан тыс уақыттағы жұмыстарға да үлкен мэн беріледі. Екеуінің де алдына қоятын мақсат-міндеттері бір, ол оқушы жастарымызға әрі білім, әрі тәрбие беру .

Көркем туынды тек жағымды қаһармандарының іс үлгісімен тәрбиелеп, шабыттандырып, қанағаттандырып қана қоймайды, ол өзінің әлеуметтік, азаматтық, адамгершілік әуенінің биіктігінен де әсемдікті әлпештеп, дәріптеумен де адам бойындағы асқақ сезімдерді ардақтап, оған мораль талаптарын қатаң түрде қоя білуге де игі әсер етеді.

Республикамызда қазақ мектептері жағдайында кластан тыс жұмыстар мәселесі бір жүйеге түскен нәтижелі тәжірибелер аз. Бірлі-жарым,тәуір деген тәжиребелер көрінсе, оның өзі республика мектептеріне кеңінен таратылып, пайдаланылмай келеді.

Бүгінгі өмірдің барлық салаларын қамтитын жаңару рухы жастармен жүргізілетін бүкіл кластан тыс тэрбие жүмысын мүлде жақсартуды талап етеді. Ол талапты орындау үшін, төмендегі жүмыстарды жүзеге асыру қажет деп санаймыз . Олар :

1. 
   Кластан тыс жүмыстарды үйымдастыруды бір ізге түсіру, оған
   жүйелі, мақсатты түрде сипат беру;
   
2. 
   Кластан тыс жүмыстардың түрлерін кеңейтіп, мазмүнын жаңарту,
   "Атамекен" бағдарламасы бойынша үнемі толықтыру;
   
3. 
   Кластан тыс жүмыстарға оқушылардың мүмкіндігінше толық түрде
   қатысуын қамтамасыз ету.
   

Кластан тыс жүмыстың сапасы артып, жүйелі іске айналуы оқушының білімін тереңдетуді, оқытудың ізгілік, үлттық сипат алуына зор ықпал ететініне біздің өткізген арнайы үйымдастырған ізденістеріміз дэлелдей түсті.

Осыған дейінгі кезеңдерде өткізіліп келген кластан тыс жүмыстарының көпшілігінің мазмүны мен түрі қазіргі заманның талабына сай өзгергенін, оқушылардың үғым түсінігіне сэйкес келе бермейтінін көреміз .

БАСТАУЫШ СЫНЫП ОҚУШЫЛАРЫМЕН ЖҮРГІЗІЛЕТІН СЫНЫПТАН ТЫС ЖҰМЫСТАРЫ

2.1. Кластан тыс жүмыстың ұйымдастыру әдістері және оны қолдану

түрлері.

Жас үрпақтың дүниетанымының дүрыс қалыптасуы, ой- өрісінің биік болуы мектепте өткізілетін пәндердің мазмүны оқу эдістемелік жүйесіне байланысты. Қазақ тілі пэнін оқыту барысында оның тиімділігін арттыруда, оқушылардың ақыл-ойын, әдеби қабілеттерін дамытып жетілдіруде ерекше екенін тэжірибеміз дэлелдей түсті. "Единства урочной и внеурочной работы - залог успеха в преподование литературы",- дейді эдебиетші ғалым Ж.Э.Кушнарева. (223)

Қазақ тілін талапқа сай оқып білуге, оның идеялық, эстетикалық мэн-мағынасын терең ойлап, еркін қабылдауға қажетті біліммен, біліктілікпен қаруландыру оқырмандық мәдениетті көтеру мэселесі тек сабақпен ғана шектелмейді, ол үздіксіз жүргізіліп отырылатын кластан тыс жүмыстарға да тікелей қатысты, байланысты болып табылады. Алайда қазақ тілі пэніне байланысты атқарылатын сан түрлі кластан тыс жүмыстардың үйымдастырудың үтымды жолдары, оның эдістемесі ғылыми түрғыдан қарастырылып қазақ мектептерінің жағдайында толық шешімін тапты дей алмаймыз. Бүл жүмыстарда жүйесіздік байқалуы көп жағдайларда эр мектептегі мүғалімдердің өзіндік іс-эрекетіне байланысты жүргізіліп, нақты белгілі мақсат көзделмейтінін көреміз. Әдіскер ғалым Н.И. Болдырев : " Кластан тыс жүмыстардың көп жағдайда оқушыларға ықпал етіп, іс-эрекеттерін үйымдастыруда жалпылама, жаппай түрлері басым",-деген сездері ойымызды бекіте түседі. (62)

1991 жылы 27-29 мамырда шығармашылықпен жүмыс істейтін мүғалімдердің республикалық бірінші слеты болып өтті. Мүнда республика мектептерінің, мектептен тыс мекемелердің, мектептке дейінгі қоғамдық тэрбие орындары жүмыстарындағы кемшіліктер қазіргі күн талабынан кейін қалып отырғаны туралы айтылды. "Мектеп жүмысында үраншылдық басым. Кеп мүғалімдер жоғарыдан нүсқау күтеді. Қағаз кеп, жоспар, шара жеткілікті, формальдық басым, мүғалімдер оқушыларды кластан тыс жүмыстар барысында қалай тәрбиелеуді білмей дағдарысқа үшырады", - деп ашық айтылған пікірлер кәп болды. (325)

Оқушылардың сабақтан тыс іс-әрекеті неғұрлым мазмүнды болған сайын, олардың жеке басының қалыптасуы да соғүрлым ойдағыдай өтеді. «Когда учащийся в свободное от уроков время занимается интересным и разным делом в кружке, клубе, факультативе и в других творческих объеденениях, то это влияет на формирование его личности»,-деп эдіскер ғалым Т.В.Сорокина орынды көрсетеді (279).

Қазақ тілі эдістемесі педагогика ғылымы мен қазақ тілі сабақтарындағы оқу-эдістемелік процесс жэне қазақ тілінен жүргізілетін кластан, мектептен тыс уақыттағы жүмыстар арқылы байланысады. Өйткені эрбір кластың бағдарламасына сэйкес білім беру, соның негізінде тэрбие беру мектептің негізгі міндеттерінің бірі болса, оқу мен тэрбие бірінен-бірі ажыратылмайтын біртүтас процесс болып табылады.

Қазақ тіліне байланысты кластан тыс жүргізілетін жүмыстардың қандай түрі болмасын оқушылардың ой-өрісін дамытып, білімдерін тереңдетіп , қазақ тілінің ғылыми - теориялық жағын жете түсініп, оны өмірмен байланыстыруға ынталандырады.

Біздің негізгі сөз етер нысанамыз қазақ тілі болғандықтан, "кластан тыс оқу" мәселесін жеке тарау ретінде бердік. Кластан тыс жүмыстарды үнемі толықтырып өткізу, үйымдастыру жолдары түрлендіріліп отырады, оған белгілі бір шек қоюға болмайды, мүғалім ізденісіне сай үнемі дамуда болатыны белгілі.

Уақыт озған сайын жаңа талап, сан-салалы міндеттер туындайтыны белгілі. Демократия тағылымдары нәтижесінде үлттық дэстүрге, тэлім-тэрбие бастауларына ден қою, оған жаңаша көзқараспен қарап, байыптауға бет бүрылды. Біз бүл бөлімде қазақ тіліне қатысты кластан тыс жүмыстардың ең негізгі түрлеріне тоқталып, мектеп жағдайында эксперименттік сынақ тәжірибеден өткізілген үйымдастыру барысында қолайлы деп тапқан кейбір түрлерін үлгі ретінде үсынамыз. Ал мектептен тыс жүргізілген жүмыстардың ішінен тек қазақ тіліне қатысты жағын ғана алып, белгілі бір жүйемен сабақтастыра беруге тырыстық. Барлығын түгел қамту бір еңбек көлемінде мүмкін емес екені белгілі.

Демек , біздің негізгі мақсатымыз: қазақ тіліне байланысты жүргізілетін кластан тыс жұмыстар барысында тоқырау кезінде кеңінен өріс алған, келеңсіз құбылыстарды жоя отырып, мектептердегі тәрбие жұмысына ұлттық ерекшіліктерді ескеру негізінде сезімталдық, әдептілік, қабілеттерді қалыптастыра отырып, бір ізге түсірілген қазақ тілі пәніне байланысты кластан тыс жүйелі жұмыс түрлерін ұйымдастыру керек екенін күн талабының өзі қажет етіп отыр десек артық емес.

Мектеп тәжірибесінде қазақ тілі пәніне байланысты кластан тыс уақытта жүргізілген жүмыстың негізгі бір саласы - түрлі үйірмелер болып табылады. Бұл аталған үйірмелердің әрқайсысының өз алдына көздейтін мақсаты, соған қарай жұмысының мазмұны мен формалары, ұйымдастыру принциптері бар.Осы үйірмелердің бэріне ортақ ерекшеліктер: үйірменің қай-қайсысы ерікті түрде үйымдастырылады, оған оқушылар да өз еркімен жазылады.Бүл жөнінде мектеп экімшілігі, қоғамдық үйымдар, мүғалімдер ұжымы, үйірме жетекшісі тарапынан ешқандай қысым, зорлық болмау керек. Қай үйірмеге қатысатынын оқушы өзі шешу керек. Әрбір үйірменің өзіне тән ерекшілігін, мақсат-міндеттерін түсіндірген жөн. Оқушының қабілеті, икемі, бейімі, таланты, әуестігі қандай дәрежеде екені пэн мүғалімі, класс жетекшісі назарынан тыс болмау керек. Кімнің қандай үйірмеге жазылуы жайын ұйымдастырып, белгілі мақсатқа бағыттау, олардың өз қалаған өнеріне қызығуын арттырады, жан-жақты дамуының негізін қалайды.

Класс жұмысынан кластан тыс жұмыстың айырмашылығы: мұнда оқушылар аз жазып, көп сөйлейді. Оқушылар ауызша «әңгімелер, докладтар дайындайды. Мәнерлеп өлеңдер оқуға үйренеді, сахна ойындарын ұйымдастырады т.б.

Кластан тыс жұмыстардың тағы бір ерекшілігі - оның формалары мен әдістерінің сан алуандылығында және оның бұқаралығында.

Кластан тыс жұмыстардың тәрбиелік құндылығы, олардың тиімділігі осындай бірқатар талаптарды сақтауға байланысты. Бұл жұмыстардың мазмұны мен ұйымдастыруы мектептің оқу –тәрбие міндеттеріне бағындыру қажет. Кластан тыс жұмыстардың тиімділігі - егер олар анда-

санда емес, жүйелі, үнемі өткізілген жағдайда едәуір артады. Мектепте сабақ кестесі ғана емес, кластан тыс жұмыстардың да кестесі болуы пайдалы. Онда үйірмелік жэне басқа кластан тыс жұмыстардың күндері және сағаттары көрсетілуі қажет.

Мүғалім кластан тыс жұмыстарға оқушыларды түгелдей қатыстыра отырып, ұялшақ, бұйығы , нашар үлгеретін балаларды танып біледі, оларға нақты көмек көрсетуге, қабілетін арттыру үшін іске үздіксіз жаттықтыруға мүмкіндік алады. Оқушылардың үнемі пікірлесіп отыруына, жеке істер жүргізуіне, еркін үсыныстар айтуына шек қойылмауы керек. Кластан тыс жұмыстарды жүргізгенде оған оқушыларды көптеп қатыстырып отыру керек.

Бастауыш класта қазақ тілінен кластан тыс жұмыстарды жүргізу үшін мұғалімнің білімі терең, жан-жақты дамыған, педагогикалық шеберлігі болуы басты мәселе. Сабақтан тыс уақытта жұмыстарды жүргізу кезінде мұғалім оқушылардың талап - тілегін, қызығатын мәселелерін жан-жақты дамытуға мүмкіндік алады.

Әдетте, кластан тыс жұмыстарды төменгі класс оқушыларымен өткізу жоғарғы кластарға қарағанда әлдеқайда күрделі болып келеді. Өйткені, төменгі класс оқушылары жұмысқа «лі де болса төселіп ысылмаған, дағдыланбаған.

Қазақ тілі сабағында жүргізілетін оқу-тәрбие жұмысы және кластан тыс жұмыстар өзара тығыз байланыста болады, себебі бұлар бірін-бірі толықтырады.

Қазір жаңа бағдарлама талабына сай оқушылардың өздігінен оқуына үлкен көңіл бөлініп отыр, сондықтан да сыныптан тыс оқу әдістемесінің алдына қойылып отырған негізгі мақсаты - жалпы білім беру жүйесінде оқушылардың өздігінен оқу дағдысын қалыптастыру.

Оның міндеті оқушының жас ерекшіліктеріне қарай балалар қалай оқи білуге, оқығанын саналы түрде түсініп, зердесіне тоқуға үйретумен қатар, сол оқу барысында оның айналасындағы өзін қоршаған өмірді тани білуіне, өзінің элі де білмейтінін білдіруге жәрдемдеседі.

Қазақ тілінен кластан тыс жүргізілетін жұмыстар деп- мұғалімнің оқушылармен сабақтан басқа уақытта жүргізілетін жұмыстар жүйесін айтамыз. Қазақ тілінен кластан тыс жүргізілетін жұмыстарды 2 түрге бөлуге болады:

1. 
   Бағдарламадағы материалды толық түсінбеген оқушылармен
   жүргізілетін жүмыстар.
   
2. 
   Қазақ тілінен қабілеті жоғары, қазақ тілі пәніне асқан
   қызығушылықпен қарайтын оқушылармен жүргізілетін жүмыстар.
   

Әр түрлі себептермен оқушылардың ұзақ ауруына байланысты, бірінші мектептен екінші мектепке ауысуына байланысты, білім деңгейі, біліктілігі төмендеген оқушылармен жүргізіледі. Мұндай жұмыстар білім деңгейлері бірдей болатын оқушыларды 3-4 - тен топтастыра бөліп алып, сабақтан тыс уақытта қосымша дәріс беру арқылы жүргізіледі. Қалыс қалған оқушылармен дайындық мүмкіндігінше жүйелі түрде әр оқушыға нақты көмек ретінде болуы керек.

Қайталау жасалынғаннан соң, оқушылардың білім деңгейі дәрежесіне толық көз жеткізу үшін қорытынды бақылау жүргізіліп, әр тақырып бойынша оқушылардың қалыс қалу себептерін анықтап, жиі жіберген қателіктерге талдау жасауы керек.

Екінші бағыт:

а) Оқушылардың қазақ тіліне қызығушылығын арттыру;

ә) Бағдарламада қамтылған сүрақтарды тереңірек және кеңірек оқыту;

б) Оқушылардың қабілеттерін, іздену дағдыларын арттыру;

в) Ғылыми - көпшілік әдебиеттерді өз беттерімен пайдалана білуге
үйрету.

Кластан тыс жүргізілетін жұмыстардың төмендегідей түрлерін атауға болады:

1. 
   Қазақ тілінен үйірме жүмыстары;
   
2. 
   қазақ тілінен викториналар, конкурстар.
   
3. 
   қазақ тілінен олимпиадалар;
   
4. 
   қазақ тілі кеші;
   
5. 
   қазақ тілінен сыныптан тыс әдебиеттер оқу;
   
6. 
   рефераттар мен шығармалар жазу;
   
7. 
   қазақ тіліне қабырға газетін шығару;
   
8. 
   апталықтар; т.б.
   

Дипломдық бүл жұмыста жоғарыда аталған кластан тыс жұмыстардың ішіндегі ең өзектілері - қазақ тілі үйірмесі, қазақ тілі апталығы, қазақ тілі олимпиадасын ұйымдастыру әдістеріне толығырақ тоқталамыз. Өйткені кластан тыс жұмыстардың бүл күрделі түрлерін ұйымдастыру барысында жоғарыда аталған барлық кластан тыс жұмыстардың түрлері қамтылды.

Қазақ тілінен ұйымдастырылған үйірменің де өзге үйірмелер мүшелері, жетекші жұмыс жоспары болуы керек. Үйірме барысында балалардың көмегімен қосымша материалдар дайындалуы қажет.

Ең қиыны - үйірмені ұйымдастыру, оған оқушыларды қызықтыру. Шебер оқытушы үйірмеге оқушылардың өзі келетіндей әсер етуі керек. Тілге тікелей қатысы бар қызықты материалдармен балаларды еліктете білу қажет.

Осындай мәселелерді жекелеген оқушылармен бірігіп дайындалып, қызықты етіп класқа ұсынуға болады. Сонан соң біз де осы мәселемен айналысайық деген балалардың санын көбейтіп барып, үйірмеге айналдыруға да болады.

Үйірме мәжілістері әдетте арнайы бір тақырыпқа байланыстырып ұйымдастырған үтымды болады. Әрине, оны балалардың жас ерекшіліктеріне қарай құбылтып отыру үйірме жетекшісінің міндеті.

Класс оқушылары өз есімдерінің мән-мағынасын шамалап білгенімен, олардың шығу төркінін, жаратылысын көбіне біле бермейді. Ал аты жөндерінің тарихымен таныс еместері көптеп табылады.

Мұндай мәселенің анық-қанығына жетуге балалар, сөз жоқ, қызығады, тырысады. Ал кейбіреулерін осыны да біліп алмаппын-ау деген намыс қысады. Оқытушы класс балаларының бұл мәселе жөнінде мәліметін түгел анықтап алғаннан кейін оларға есімнің шешімін үсынады.

Кластан тыс жұмыстардың ұлттық мектептердегі кластан тыс жұмыстарды салыстырсақ:

Андрей - "мужественный ", Александр - "защитник ", Игорь - "сила", "войнство", Олег - "священный", Ирина - "мир", Ольга - "знатная", Владимир - "владей миром" т.б.

Мұндағы мақсат орыс кластағы оқушының жұмыстарымен байланыстыру.

Сонымен бірге кластағы балаларының есімдеріне арнайы тоқталып талдаған дұрыс:

Бақыт - "счастье", Жүлдыз -"звезда", Меруерт - "жемчуг", Сауле -"луч", сияние, Дария - "большая, широкая река, море" т.б.

Өзге ұлт өкілдерінің балаларының есімдеріне де міндетті түрде түсінік беруге тырысу керек.

Оқушы аты-жөні тамыры тереңде жатыр. Оның төркінін үйдегі ата-аналары да дөп басып таба бермейді. Оқушыларға өз есімдерінің және аты-жөнінің тарихын іздестіріп келуді үйге тапсырма етіп берген жөн. Интернационалдық есімдерді іздестіру, топтастыру, оларға тілдік талдау жасауды балалардың өздеріне тапсыруға болады. Бұл есімдердің көбісі кейіннен жазылынған, немесе біздің тілімізге орыс тілі арқылы енген.

Бір,екі мысал келтірейік. Артур, Марат, Спартак, Жанна , Дина т.б.

Әдеби шығарма кейіпкерлерінің есімдерін уағыздау мәселесіне де көп көңіл аудару қажет. Біз сөз етіп отырған оқушылар қазақ әдебиетін, қазақстан тарихын арнайы оқитынын ескерсек, бүл мәселенің кұндылығы арта түспек. Бұл арада қазақ ақын- жазушыларының есімдері мен аты-жөні міндетті түрде сөз болады.

Соның ішінде орыс тілі мен әдебиетіне байланысты, география, тарих пәндері бойынша ұйымдастырылатын қосымша жұмыстардың бағдарын біліп отырғаны орынды.

Көркем өнерпаздар үйірмесінің жұмысына араласып, қазақ тілінде орындалатын шығармаларды міндетті түрде енгізіп отыру керек.

Үйірме жұмысын жандандырудың тағы бір жолы - ойын элементтерін кеңінен пайдалану. Шағын сахна ұйымдастыру, айтыс элементтерін енгізу, пэн сайысын өткізу. Тақпақ, жұмбақ, жаңылтпаш сияқты қазақ тілінің қыр-сырын аша түсінетін талай тақырыптарды пайдалануға болады.

Үйірме жұмысын ұйымдастыруда мұғалім көрнекілікті, техникалық құралдарды кеңінен пайдаланған жөн. Ол үшін тақырыпқа байланысты кітаптар, суреттер, диофильмдер, эпидиаскоп пен кинопроекторларды мұғалім керекті жерінде көрсетіп отырады. Үйірмеде оқушылар ән-күй жазылған күйтабақтарды, ғалымдардың естеліктерін, магнитофонға жазылған радио хабарларын тыңдауына болады. Сонымен бірге үйірме жетекшісі оқушыларды жаңа шыққан кітаптармен, фильдермен, не ғылымда болып жатқан жаңалықтармен таныстырып отырады. Кей жағдайларда мұғалім оқушылардың тілін жаттықтыру үшін, олардың тілге деген ынтасын арттыру үшін мұндай тапсырмаларды олардың өздеріне жүктеп отырады.

Қорыта келгенде, тіл үйірмесінің жұмысы осылай жан-жақты жоспарланып, түрлі қызықты материалдармен қамтамасыз етіліп оқушыларды барынша қызықтырып ұйымдастырғанда ғана өз мақсатына жетеді деп ойлаймыз.

Үйірме жұмысының негізгі мақсатының бірі - оқушыларды қазақтың мәдениетімен, тұрмыс салт-дәстүрлерімен таныстырып, білімін арттыру арқылы тіл дамыту, тіл ұстарту жұмыстарын жүргізу, оқушылардың қазақ
тіліне деген ықыласын арттыру.

Дипломдық жұмыста үйірме жұмысының бір жылдық жоспарын беріп отырмыз.

Үйірме жұмысының мақсаты- оқушылардың тілін дамыту, қазақ халқының мәдениеті мен тұрмысынан, дәстүрлерінен көбірек мәлімет беріп, оқушылардың білімін арттыру. Бұл жоспар бойынша әр үйірме сабағының материалы негізгі үш бөлімнен түрады:

I. Тіл дамыту тақырыбы және сыпайы үлгілері.

II. Ұлттық дәстүрлер.

III. Ұлттық ойындар.

Әр сабақта оқушылар осы тақырыптар бойынша деректер алып, білімдерін айтып, тілін дамытады.

Мысалы, қыркүйек айында өтілген бірінші сабақта "Менің жанұям" деген тақырып бойынша оқушылар өздерінің жанүясы, отбасы жайында әңгіме құрастырып, диалог жасап, осы тақырыпқа байланысты сөздік қорын молайтып, "Қазақтың ою-өрнектері, үй жиһаздары" деген тақырып бойынша мұғалімнің, оқушылардың алып келген оюларымен, үй жиһаздары жайында мәліметтерімен танысады.

Оюдің негізгі түрлері:

Қошқар мүйіз, сынық мүйіз, арқар мүйіз, қырық мүйіз, түйе табан т.б. болып аталатынын оқушылар біліп қана қоймай, оларды сурет дәптеріне салып та үйренеді.Ал үй жиһаздарына келетін болсақ , Олар :

Алаша, аяққап, бесік, кебеже, сандық, сырмақ, текемет, түскиіз, жүкаяқ т.б.

Келесі, екінші сабақта енді тіл дамыту жүмысы жоспар бойынша сыпайы сөйлеу үлгілерімен жүргізіледі.

"Сәлемдесу", "Қоштасу" т.б. Мұғалім сөйлеу үлгілерімен таныстырып болған соң, оқушылар оны рольдік ойындар барысында игереді. Оқушылар сәлемдесу мен қоштасудың белгілі түрлерімен, яғни "Сәлеметсіз бе ?" " Амансыз ба?" деген түрлерімен ғана танысып қоймай, басқа да "Кеш жарық", "Кайырлы таң"т.б. түрлерімен де танысады.