Диплом жүмысы тақырыбы: «Бастауыш сыныпта есім сөздерді оқыту»
жүктеу/скачать 1.89 Mb.
|
47
19-кестеде келтірілген ранг-жиілік тәуелділігін сипаттайтын лексикалық бірліктердің сөз таптарына қатысты алғандағы алатын орны мына төмендегіше: 92804 соз қолданысқа тең, барлық сөздіктің есімдер 27,29%, тең жарымын қүрайтын сөз таптарының ішінде етістіктер 35,66%, зат 6.07%, есімдіктер 6, шылаулар 9,17%, сан ссімдер 4,66%, модаль сөздер 2,14%, сын есімдер 2,07%, үстеулер 1,8/ көмекші есімдер 1,1%. Назар аударарлык бір мәселе - жиілік сөздікті тутастай алып қарастыргандагы сөз таптарының қолданылу өрісі бүл кестемен сәйкес келе бермейтіндіп. Өйткені таңдама көлемінің өсуіне қарай, қолданылымы жөнінен алгашқы орында түрган етістіктер зат есімдерден кейінгі екінші орынға түскенін кереміз. Сол сияқты мәтін көлемінің өсуі қолданылымы жөнінен соңғы орындарда түрған сын есімдердің озге сөз таптарымен салыстырғандағы үлсс салмағының өсуіне әкеледі. Бүл жерде де баланың таным қызметіндегі зат. қүбылыстардың атауы мен олардың арасындағы байланыстарлы білдіретін зат есімдер мсн етістіктердің орны ерекше сксндігі байқалады. £.Ъ Оқулық мәтіндеріндегі лексикаиы реттеудің кейбір мәселелері БСО лексикалық қолданыстарды реттеу мосслесі осы мақсатпен сабактасып жаткдн тағы бір зәруліктерді туындатады. Ол - оқулық мәтіндеріндегі кейбір келеңсіз қүбылыстарды реттестіру мәселесі. 48 Қарастырған мектеп оқулыктарындағы осы олқылыктардың біразы соңгы жылдары түзетілгенімен, бірқатары әлі де бір тиянакты шешім таппай келеді. 50 жылдардағы БСО тілдік норманық бүзылуына экеліп соғатын мүндай қүбылыстардың реттестірілуі зерттеу жүмысымыздың басты мақсаты болмағанымсн, лексикалық жүйенің сүрыпталып, окулыктар тіліііде қолданылуында статистикалық нәтижелердің де ескерілуін негіздеуге тырыстық. Окулыктардағы бүл секілді ерекшеліктерді дублет сөздер мен кейбір кірме сөздердің қолданылуынан, кейбір тілдік терминдердің қолданылу өрісі мен омонимдердің аз қолданылуынан айқын аңғардық. Енді осы ерекшеліктерді жеке-жеке топтастырсақ, мына мәселелердің әлі күнге ез шешімін таба қоймағандығын көреміз: БСО дублет сөздердің қолданылуы; Кірме сөздердің қолданылуы; Лингвистикалық терминдердің қолданылуы; Үндестік заңының бүзылуы. Халыкдың тіл қазынасын меңгеру, тілді байытып, үстарта білу ~ үлкен өнер. Ал тіл мәдениетінің мәртебесін айқындайтын көрсеткіштің бірі — жазудагы бірізділік. Осы талаптар түргысынан алғанда, халыкты тіл мәдениетіне үйрететін баспасөзгс, гылыми-көпшілік әдебиет пен оқулықгарға аса маңызды міндеітер жүктеледі. Қазірп қазақ тілін нормаландыру үрдісі әдеби тілдің жергілікті тіл ерекшеліктерімен толығып жатқан халықтың сөйлеу тіліне кеңінен ықпал етуі бағытында жүргізіледі [48,171-186]. Демек, сез қолданыстарды нормаға сай реттеу - бүл тіл фактілерін белгілі бір жүйеге, ғылыми-практикалық жағынан бірізділікке әкелу, қажетті материал ретінде ойды біддірудің ең тиімді формаларын қалыптастыру болып табылады [49,18]. Бүл зәрулікті шешудің БСО мәтіндерінде кездесетін дублет сөздердің одеби тіл нормасына сай тск біреуін ғана қоддануды нақтылы шешу жәнс үлгі ретінде үсынумен байланысты біздің зерттеу жүмысымызға да қатысы бар. Ә.Ахабаевтың айтуы бойынша дублет сөздер формаларының қайсысы негізгі, нормаға лайық деген мәселені аныктау өте қиын, өйткені іс жүзінде, практикада қолданылуы бірдей дәрежедегі сездердің варианттары кездеседі де, тілдік норма ретінде олардың қай вариантын қолдану керектігін анықтауға қажетті бақылау критерийін табу қиын. 50 ж. БСО мәтіндеріндегі дублет сөздердің статистикалық сипаттамасын анықтау барысында бізғс де бүл проблема кездесті. Бүл мәселені шешуде әдеби шығармашылық жүмыстардың озық үлгілерін кеңінен тарату ерекше маңызға ие, өйткені жазушылық шеберлік, жазушылар мен публицистердің тілі халықтың ғасырлар бойы жасаған тілдік үлгілерінің сактаушысы ғана смес, сонымен қатар оның таратушысы да. Уақыт оте, көптеген сөздср өздерінің семантикалық бояуын әлсіретсе, ал енді біреулсрі жаңа мағынаға ие болады. Бүл біз 49 қарастырып отырған БСО мәтіндеріне дс тән. 50 жылдардың баспасөз окулықгарындағы айрықша назар аударарлық нәрсе -ауызша және жазба тіліміздегі дублет сөздер, олардың фонетикалық, лексикалық және грамматикалық варианттары. Бүл варианттардың біреуін гана әдеби тіл нормасы ретінде тавдап, қабылдауымыз кджет. Әсіресе орфографиялық сөздіктер арқылы мүны реттеуге болады. Көптеген сөздер осы күнге дейін әдеби тілден бсрік орын ала алмай жүрсе, біркдтар сөздер екі-үш вариантта айтылып, солай жазылып жүр. Бүлардың ішінде екіүштылары да жоқ емес. Мысалы, аталмыш окулықгарда кездесетін жиылыс — жиналыс, әтеш ~ қораз, сүрау — сүрақ сөздерінің қай сыңары да әдебиетімізде жиі қолданылады. Профессор М.Балакаев тіл мәдениетінің маңызын айқындай келе, "тілдің икемділік кдсиетін жойып, сірідей сірестіріп қоюды көздемейміз, тілдің икемділік қасиетін арттыруды көздейміз. Тіл материалдары сүрыпталып, бүкіл халыққа түсініьсгі әрі үтымды, дәл, анық ету арқылы ғана тілдің икемділігін арттыруға болады" деген болатын [50,28]. Ал филология ғылымының докторы С.Мырзабектің айтуы бойынша "тіч мәдениеті сөздердің жазылуында бірізділіктің болуын қалайды. Мақсат арнайы сөздіктерді басшылыққа алғанда ғана орындштады. Әзірше жазуда бірізділік жетпей жатса, .ол — сөздікке атүсті қараудың нәтижесі" [51.13]. Дублет сөздердің үлгі ретінде бірін үсыну үшін біз бағалау нормасының бірі ретінде олардың статистихалық сипаттамасын есепке алдық. Зерттеулер көрсеткендей, жиілік сипаттамасы — сөздердің өзімен дублет болатын сыңарымен салыстырғандағы фонетикалық, морфологиялық жәнс лексикалық жағынан басымдығының көрсеткіші болып табылады (20-22-кесте). 20-кесте - 50 ж. БСО мәтіндерінде кездескен дублет сөздердің фонетикалық варианттары
50
Дублет сөздердің бірін тандауда олардың жиілік сипаттамасы "критерий болу керек" деген ойдан аулақпыз. Біздің пікіріміз мұвдай сөздердің бірін тандауда олардың жиілік сипаітамасы ескерілсе деген Ә.Ахабаевтың үсынысын қолдау екенін айтқымыз келеді. Профессор М.Балақаев айтқандай "сауатты деп есептслстін әдеби тілде сүлулық пен ой тереңдігі, суреттеудің дәлме-дәлдігі, шешендік өнер, бейнелі әрі айшығсгы сөз қолданыстар мен жоғары мәдениеттілік болу қажет" [52,6]. Дублет сөздердің бірін әдеби тіл нормасы ретінде үсыну мақсатында біз оқулық мәтіндері материалдарына статистикалық талдау жүргіздік. Сөздерді сүрыптау және оларды оқытудың өлшсмдік бірлігі өзара байланыста болгандықтан. дублет сөздердің белгілі бір вариантын сүрыптап тандап алу бастауыш сынып оқушыларын оқыту барысында сөздердің фонетикалық. лексикалық және грамматикалық ерекшеліктерін талдау және жинактаудың нәтижесінде іскс асырылды. Жоғарыда айтылған дублет сөздерді пайдалану — оларды орфография ережесіне ендіруде, әдеби тілімізде қолдануда да қиындық келтіреді. Мысалы, топталып — топтанып, үдгерді үлгірді, бөлек — бөлік, егін — егіс, сөзші.і — сөзшең, кала шаһор, картинка — сурет, қожанәсір ~ хожанәсір, тамак ос, жауын-шашын - боран—шашын секілді сөздердің қолданылуы 50 ж. оқулыктары мен балалар әдебиетінің ахуалын танытса керек. Жазба тілімізде осы дублст сөздердің бірін колдануды реттеу арнайы зерттеулер мен ғылыми-практикалық шешімді қажет етеді. жүктеу/скачать 1.89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|