Диплом жүмысы тақырыбы: «Бастауыш сыныпта есім сөздерді оқыту»
Дефис деген сөзден басқа барлық лингвистикалық
жүктеу/скачать 1.89 Mb.
|
| 55
Дефис деген сөзден басқа барлық лингвистикалық терминдер қазақтіліне аударылған және өзгеріссіз қолданылган (23-кестс): Біздіңше, егер кдзақ тіліне басқа тілдерден енген терминдердің дәл осы мағыналық үғымын беретіндей қазақ тіліндегі эквиваленті болмаған жағдайда оны өзгеріссіз сол қалпында қалдырган жөн секілді. Біз бүл зерттеулерімізде қазақ тіліндегі лингвистикалық терминдерге кдтысты барлық мәселелерді жан-жақты қарастыруды мақсат тұткдн жоқпыз, тек оны толықтыру жолдарына қатысты өз ойымызды білдірдік. Жоғарыда келтірілген мысалдарден мынадай қорытынды жасауға болады: Лингвистикалық терминдердің жасалуы негізінен қазақтың байыргы лексикасын пайдалану арқылы іске асып отыр. Қолданылып жүрген терминдерді белгілі бір жүйеге келтіріп, реттеу үшін БСО мен оқу қүралдарын қүрастыру барысында дүрыс деп есептелетін терминдерді сол күйінде қалдырып, ал аударылған тілдегі қажетті эквивалетін сүрыптау барысында сол терминнің таралу, яғни кеңінен қолданылу жагын ескерген дүрыс. БСО лексиканың реттестірілуіндегі тағы бір маңызды нәрсе оқулық мәтіндеріндегі үндестік заңының сақталуында бірізділіктің жоқтығы, тілдік норманың бүзылуы дер едік. 23-кестс — 50-70 ж.ж. БСО мәтіндеріндегі лингвистикалық терминдердің қолданылуы
56
і Үндестік заңы — агглютинативті тілдерге, оның ішінде қазақ тіліне тән күбылыстың бірі. Соның арқасында қазақ тілі фонологиялық жүйесінің өзіндік ерекшеліктері бар тіл қалпын сақтап қалуда. Алайда, соңғы кезде бүл заңның қагидалары сақталынбай, "қолдан жасалынған" қайшылықтары көбейіп кетті. Бүл әсіресе орыс тілінен және орыс тілі арқылы үнді-еуропа тіддерінен енген сөздерді жазуда анық байқалады. Себебі, ғалым ағаларымыз кезінде бүл жөнінде "Орыс тілінен жоне орыс тілі арюылы Еуропа тілдерінен енген сөздерді орыс тілінде қалай айтылып, қалай жазылса, қазақ тілінде де оларды солай жазу керек" - дсгсн болатын [59,1 10]. Ал енді араб-парсы тілдерінен енген сөздерге байланысты мүндай заң болмаса да осы сөздерді үндестік заңына бағындырып та, бағындырмай да жазып жүрміз [60,6]. Негізінен, мүндағы белгілі бір жүйенің болмауы - тіліміздегі үндестік заңының бүзылуында дер сдік. Себебі, мектепте оқушыларға үндестік занын оқытып, үйретеміз де, ал жазу барысында ол заңды сақтамаймыз. Егер де оқушылар басқа тіддерден енген сөздерді айтылуы бойынша мугалым, кітәп, кәзір деп жазса, оны түзетіп мүғалім, кітап, козір деп жаздырамыз. Ал қазан төңкерісіне дейін қазақ тіліне араб-парсы тілінен ғана емес, орыс тілінен енген сөздер де үндестік зацына бағынып айтылып та, жазылып та келгені белгілі: бәтеңке, жәрмеңке, кәмпит, кереует, бөрене т.б. [60,6]. Ал қазір жазудагы морфологиялық үстанымға 57 ! көбірек аркд сүйейтін болдық. Мысалы, қазіргі ділмар, дічдар, пәтуа, білімдар сөздерін ділмәр, діндәр, пәтуә, білімдәр деп негс жазбасқа?! Ксзіндс Халел Досмухамсдүлы "Бір жуан соз, бір жіңішке соз екеуі бірігіп қосылғанда көбіне жуан сөз өзгеріп, жіңішкеріп кетеді",-дей келіп, бай-шешек, гүл-айым дсген сөздерді мысалға келтірген болатын [61,30]. Егер осы қагидага сүйенетін болсақ, онда зерттелініп отырған 50 ж. мектеп оқулықтары мәтіндеріндегі кездесетін кіна (2 с.к), кітап (344 с.қ), күдыретті (1 с.к), корек (17 с.к), қауіпті (4 с.к), қате (6 с.к), каперсіз (1 с.қ), қасиет (5 с.к) т.б. араб-парсы тілдерінен енген сездерді үндсстік заңына бағындырып кінә, кітәп, қудыретты, көрек, қауыпты, қата, кәперсіз, кәсиет деп жазуға болмас па еді?! Соңғы кездері кіна сөзі кінә деп жазылғанымен, оған қосымша жалғанған жағдайда бүл реттілік тағы да бүзылғандығын көреміз: кінәлайтындай (70 ж. БСО 1 с.қ). Біздер қарастырған 50 ж. БСО мәтіндеріндегі үндестік заңына бағынбай жазылған қайткен сөзі кәйткен болып айтылса, қазір ~ кәзір, қазіргі — кәзіргі, қайтеді — кәйтеді, қайтсін — кәйтсін, қайтіп ~ кәйтіп, кдбілет — қабылет, мүғалім ~ мүғалым болып айтылатыны даусыз. Біз келтіргсн сөздердің екінші варианттарын қолданғанды дүрыс дер сдік. Тіліміздің лексика саласындағы осы келсңсіздік морфологияға да әсер етпей қалған жоқ. Оған мысал ретінде тіліміздегі үндестік заңына бейімделіп үлгермей қалған көмектес септігінің жалғауларын (баламен, дауылмен, қармен т.б.), мсншіктілікті біядіретін -нікі, -дікі, -тікі қосымшаларын айтуға болады. Төңкеріскс дейін қазақгардың тілінде көмектес септігінің қосымшасының жуан варианты (атпан келді, арбаман көшті) мен онықы, мүныкы сиякхы оралымдар болған [60,6]. Алайда тілге деген немқурайдылық, әркелкі пікірлердің салдарынан мүндай қосымшаларды қазір колданудан шығарып тастадық деуге боларлық. Бүгінде жуан сөздсн кейін де, жіңішке сөздерден кейін де тек жіңішке қосымшалар (-мен, -бен, -нікі, -дікі, -тікі) жалганады. 50 ж. БСО мәтіндеріндегі көмектес септігінің жалғаулары бүкіл жалғаулардың 3,09% үлесін қүрайды (1490 с.қ). Оның ішінде 1,62%-ы жуан дауысты дыбыетардан түратын буындарға біткен сөздерге жалғанған. Мүның бәрі тіліміздсп сөздердіц үндесіп айтылуын әлсіретіп, жазуымыздағы ала-қүлалык.ка алып келеді. Ал білім негізі бастауыш сыныптарда қаланатын болғандықтан, жоғарыда келтірілген кірме сөздердің жазылуын реттеу БСО мәтіндерінен басталғаны жөн секілді. 24-кесте - БСО мәтіндсріндегі үндестік заңына бағынбайтын кейбір сөздердің қолданылу жиілігі
Біз карастырған 50 ж. БСО мәтіндершдеп үндестікті бүзып түрған сөздердің жалпы саны 25 (670 сөз колданыс, яғни барлық сөздердің 6,5%-ы). Олардың шлнде сң жиі қолданылғаны кітап (344 с.қ) және казір (114 с.қ.) сөздері, ал 70 ж. БСО мәтіндеріндегі бүл сөздердің үлесі 369 с.қ (кітап) және 57 с.қ (казір) (24-кесте). Қорыта келе айтарымыз: 1. Үндестік заңы — қазак тілінің негізгі ерекшеліктерінің бірі. Сондыктан да оқулыктар мен окукүралдарын қүрастыру барысында жоғарыда айтылған пікірлер ескеріліп, бүл заңның кдғидалары қатаң сақгалуы тиіс. Ал емлелік ережелерімізге өзгерістер енгізу қажет секілді. 2. Кірме сөздердің көптеп енуі тіліміздің сөздік қорын байытатыны белгілі болғанымен, оларды тіліміздің тел дыбыстарымен, үндестік заңына бағындыра отырып жазуымыз керек. Ал мүны БСО мәтіндерінен бастаған жөн десек те. бүл әлі шешімім таппай кслс жатқан мәселе. Жоғарыда келтірілген кслеңсіздіктермен бірге, окушылардын меңгеретін сөздерінің шамасы, оқулықтардың мүндай көп мағыналы сөздермен қамтылуы да аса мацызды. Көп мағыналылыктың арасы алшақгап, омоним жасалатын жағдаіілардың БСО мәтіндерінде молынан қамтылуы оқушының тіл баплығын арттырып, сөздік қорын кеңітеді. Осы түрғыда өз зерттеуімізде БСО мәтіндеріндегі омонимдергс 59 катысты оз пікіріміз бен үсыным, түжырымдарымызды зерттеу барысында алынган лингвостатистикалық нәтижелерге негіздейміз. Бастауыш сыныпкд барған окушы жаңа материадды игеру барысында өзінің сөздік қорын үнемі толықтырумен болады. Олар мағынасы бүрын беймәлім сөздер мен сөз формаларын, сонымен бірге сөздің кеп магынада жүмсалу ерекшеліктерін де оқып -үйренеді. Тілдің даму барысында көп мағыналы сөздсрдің мағыналарының алшақгап, ажырауынан омонимдер жасалатын жагдайлар жиі үшырайды. Мысалы 1. той - етістік, 2. той - зат есім. Біз кдрастырған мәтіндерде лексика-грамматикалық омонимдердің мына темендегіше түрлері кездесті: Зат есім әрі етістікке жататын түрін шартты белгімен (3-Е) деп белгілесек, оган мысал болатын - айқас сөзі зат есім түрінде 19 рет, ал етістік түрінде - 4 рет ксздескен: жүктеу/скачать 1.89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||