Диплом жұмысымның мақсаты ұлттық интелегенцияның ХХ ғасырдың 20-30-жылдарындағы мәдени-ағартушылық қызметін зерттеу
-кесте – Қазақстан аймақтары бойынша мектеп мекемелерінің желісінің және ондағы оқушылар санының өсімі
жүктеу/скачать 69.46 Kb.
|
2-кесте – Қазақстан аймақтары бойынша мектеп мекемелерінің желісінің және ондағы оқушылар санының өсімі
Ұсынылған деректер жалпы Қазақстанда да, жекелеген аймақтарда да мектеп мекемелері желісінің шын мәнінде ауқымды дамығанын көрсетеді. Ең көп өсу пайызы Оңтүстік Қазақстан және Жамбыл облыстарында байқалды. Солтүстік Қазақстанның үш облысы – Қостанай, Павлодар және Солтүстік Қазақстан өсім пайызы бойынша орташа республикалық деңгейден сәл жоғары болды (тиісінше 464,7, 464,7 және 447,6%). Солтүстік Қазақстандағы мектеп мекемелерінің өсу қарқынының төмен болуы олардың 1914/1915 жылдардағы салыстырмалы түрде жоғары болуына байланысты болды. Жергілікті халық арасынан кадрлар даярлайтын халық университеттерін ашуға үлкен мән берілді. Қазақ халық университетін ұйымдастыру мүмкіндігі туралы мәселе қазақ зиялылары арасында 1918 жылдың өзінде-ақ көтерілгенін мына архив құжаты дәлелдейді: «Мандат. 10 мая 1918 г. Выдан заместителю Председателя мусульманской секции Туркестанско-народного университета Исе Тохтыбаеву в том, что он командирован Правлением Народного университета для пропаганды организации и устройства Народного университета среди киргиз в гор. Перовск» [60]. 20-жылдардың басынан Түркістан үкіметінің құрамына енген қазақ зиялыларының қайраткерлері республиканың ұлттық кеңес мектептері үшін білікті ұстаздар даярлауға арналған ірі стационарлық педагогикалық оқу орындарын ұйымдастыруға көңіл бөлуді айтарлықтай арттырды. Осы бағыттағы жұмыстың тиімділігін арттыру мақсатында 1920 жылы 27 сәуірде ТүркЦИК-тің шешімімен Ағарту комиссариатының жаңа алқасы құрылып, оның құрамына Н.Тюрякулов (Ағарту комиссары), Лепешинский (комиссардың орынбасары) кірді. ), мүшелері: Н.Ходжаев, Дволайцкий, И.Тоқтыбаев. 1920 жылдың маусымына қарай Халық ағарту комиссариатының алқасы Халық ағарту институттары туралы Ережені әзірлеп, бекітті: «1) Қ.А. Тимирязев Түркістанның барлық ұлттарына орыс тілінде оқытатын. 2) Қырғыз тілінде оқытатын институт; 3) өзбек тілінде; 4) татар тілінде» [62]. Бұл мекемелердің барлығы 1920 жылдың қыркүйегінде ашылуы керек еді. Қазақ зиялыларының өкілдері Қазақстанда, Өзбекстанда да жоғары оқу орындарын құру мен дамытуда орасан зор рөл атқарды. Сөйтіп, олардың күш-жігерінің арқасында 1918 жылы сәуірде Ташкентте Орта Азиядағы тұңғыш университетт,і ал 1918 жылы қарашада Н.Тюряқұлов, П.Салиевпен бірге Қоқан халық университетін ұйымдастырды. Қазақ халық ағарту институты құрудың басы ТүркАКСР Халық ағарту комиссариатының Орыс педагогикалық училищесінің жанынан қырғыз (қазақ) бөлімін ашу туралы шешімі болды. 1919 жылы 1 маусымда қырғыз бөлімі дербес мектепке айналды. 1919 жылы 1 қазанда мектеп Қазақ ағарту институты (Казинпрос) болып қайта құрылды. Оқытушылар: М.Тынышпаев, X. Досмұхамедов, С.Хожанов, И.Тоқтыбаев, М.Жұмабаев, Қ.Жәленов, X.Болғанбаев, Хонир Қожа Хожықов, Ф.Құлтасов, Е.Табынбаев, С.Өтегенов, А.Байтұрсынов. , Ж.Аймауытов, Д.Әділов, Д.Сәрсенов және т.б [63]. Қырғыз ағарту институтының хаттамасында «1 қазан. 1923 ж. №1 абзац. Осы күннен бастап ана тілі пәнінің мұғалімі Жұмабаев Мағжан қызметінен босатылды. Себебі: оқуын жалғастыру үшін Мәскеуге кетуі» [64]. Институт оқытушыларының арасында қазақ және өзбек әйелдерінің есімдері бар, сондықтан хаттамада Касимова Мадина – оқытушы; Жаленова Полина – оқытушы; Байгурина Гүлайым – оқытушы; Чанычева Фатима – оқытушы; [65]. Түркістан Республикасы Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы Т.Рысқұловтың 1923 жылғы 31 қазандағы бұйрығы қазақ арасынан мұғалімдер даярлауға үлкен көңіл бөлінгенін айғақтайды. Оның айтуынша, Казинпросқа Абдолла Майлықов, Сұлтан Уразбаев, Айтқұл Ибикеев, Мәмбетахун Өмірбаев, Шаймерден Қамбаров, Юсуп Байсергиев, Мұхамметбай Бекешев, Тұрсынқожаев, Хожаахмет Атанаев, Нұғман Исабаевтар қабылданған [66]. Халық ағарту комиссариаты арқылы бөлінетін бюджет қаражаты аз болғандықтан, экономикалық мәселелер өте қиын болды. Олар институттың қалыпты жұмыс істеуі үшін қажетті үлкен қаржылық шығындарды өтей алмады. Одан кейін ұстаздар қауымы халықтан көмек сұрауға шешім қабылдады, мәселен, М.Тынышпаев Шыммкент, Әулие-Ата уездерінде қаражат жинады. Тұрар Рысқұловтың бастамасымен ұлттық оқу орындарына, соның ішінде «Инпросиға» практикалық көмек көрсету мақсатында мамандандырылған қоғамдық бірлестіктер құрыла бастады. Атап айтқанда, 1923 жылдың жазынан бастап республикалық оқу орындарына бөлінген бюджеттік қаражаттың жеткіліксіздігін ескере отырып, «Түркістан Республикасы Халық Комиссарлары Кеңесі жанындағы Бас Бюро» мемлекеттік органдар мен халықтан түсетін қаржы түсімдерін қамқорлық желісі бойынша жинап, бөлуді басты назарда ұстады. Бас Бюромен қатар, республикалық білім беру мекемелерінің тәрбие жұмысының тиімділігін арттыру және жергілікті халықты тәрбиелеу үдерістерін күшейту мақсатында Т.Рысқұловтың бастамасымен «Облыстық білім беру ісін насихаттау бюросы ТАССР» құрылды. 1923 жылы 9 желтоқсанда Т.Рысқұловтың ұсынуымен өткен осы бюро президиумының мәжілісінде шешім қабылданып, оның жанынан көмекші орган ретінде «Мәдени кеңес туралы ереже» бекітілді Сонымен қатар, отырысқа қатысушылар жергілікті жерлерде облыстық және уездік ауқымда тиісті ағарту бюросы жанынан өлкелік - мәдени кеңестерді ұйымдастыру қажет деп таныды". Киринпростағы оқу процесін заманауи әдістемелік қамтамасыз етуге көп көңіл бөлінді. Мәселен, М.Тынышпаев 1923 жылы 3 курс студенттері үшін түркі – моңғол тарихы курсының бағдарламасын құрастырды. М.Жұмабаев түркі әдебиетінің элективті курсын жасады. Бірақ әдістемелік әдебиеттер жетіспеді. 1923 жылы шілдеде «Казинпростың» бір топ студенттері Мәскеуде өткен Бүкілодақтық ауыл шаруашылығы көрмесіне қазақтардың тұрмысы және этнографиясы бөліміне қатысты. Олардың ішінде әнші ретінде институт студенті Құрманбек Жандарбеков, ұстаз Мағжан Жұмабаевта болды. Киринпрос пен Қырғызстан ғылыми комиссиясынан көрмеге түрлі құжаттар, кітаптар, материалдар жинақтары жіберілді. Барлығы 100-ге жуық экспонат бар. Олардың қатарында Темірдің Түркістан мешітіне Әзірет Ясауиге берген Арыз хаты, Иса Тохтыбаевтың Түркістанның географиялық очеркі кітабы, Тұрар Рысқұловтың «Жетісу мәселелері» т.б. 1923-24 оқу жылында Киринпрос студенттерінің жалпы саны Түркістанның әртүрлі аймақтарынан 259 адам болса, оның 195-і қазақтар болды [68]. 1924 жылы Орталық Азиядағы ұлттық-мемлекеттік межелеу процесі аяқталғаннан кейін бүкіл қазақ зиялылары шоғырланған Ташкент Қазақстанның мәдени орталығы бола алмады. Ташкентте орналасқан Казпедвуз жойылуға жатады. Орталық Азия университеті Өзбекстанның жаңа мәртебесінің көрінісіне айналды. Қазақ зиялыларының ғылыми-мәдени әлеуетін Алматыға көшіру күн тәртібінде өткір тұрғаны анық еді.1926 жылы Ташкент жоғары педагогикалық институтында қазақ факультеті құрылды. 1928 жылы факультет Алматыға ауыстырылып, Қазақ мемлекеттік университеті болып өзгертілді. Екі жылдан кейін Қазақ педагогикалық институты болып аталып, 1935 жылы Абай Құнанбаевтың есімі берілді. Қазақ тілінде оқытатын педагогикалық университет ашу сол кездегі қазақ зиялыларының алдында жалпыға бірдей білім беруді енгізу мақсатынан туындаған бірінші кезектегі міндет болды. Қазақстанда жоғары оқу орындарын құруда С.Ходжановтың ұсынысымен жүзеге асырылған САГУ (Орталық Азия мемлекеттік университеті) қайта құрылуы маңызды рөл атқарды. Орталық Азия университеті туралы айта отырып, ол оның бүкілодақтық маңызына тоқталды және сонымен бірге студенттер мен оқытушылар құрамын ұлттандыру мәселесін де көтерді. Сөйтіп, ол былай деп көрсетті: «Азия республикалары мәдени және экономикалық жағынан қаншалықты жақын болғанымен, олардың бір-бірінен айырмашылығы сонша, олардың әрқайсысының қажеттіліктерін қанағаттандыратын университеттер құруды талап етеді. Сондықтан жоғары ауылшаруашылық және педагогикалық білім беруді орталықсыздандыру арқылы әрбір республикада белгілі бір ауыл шаруашылығы мамандарын жаппай тарататын аудандарда арнайы салалық институттар шығару керек» [69]. Осыған байланысты ол САГУ-ды қайта құрудың келесі схемасын ұсынды: «Қайта құру барысында САГУ көпсалалы университет ретінде толығымен жойылып, бірқатар институттарға бөлініп, бірқатар мамандықтарды басқа ЖОО-ларға беру. Соның арқасында 1929 жылы Алматыда мал дәрігерлік институты, ал 1930 жылы ауылшаруашылық институты, 1931 жылы республикадағы алғашқы медициналық институт ашылды. Орал, Семей, Ақтөбе, Петропавл, Шымкент, Қостанай қалаларында педагогикалық институттар ашылды. 1930 жылдары қашықтықтан оқыту жүйесі дами бастады. 1934 жылы Алматыда екі жаңа университет – Тау-кен металлургия институты мен С.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университеті ашылды. Тұңғыш университеттің құрылуының бастауында оқу-ағарту халық комиссары Ораз Жандосов, университеттің бірінші ректоры Санжар Асфендиаров, Тұрар Рысқұлов болды.Санжар Асфендиаров Мәскеуден революцияға дейінгі мектептің классикалық орыс университеттерінде тәжірибе жинақтаған профессор-оқытушылар тобымен келді. Халел Досмұхамедов шаруашылық істері жөніндегі проректор болып, адам анатомиясы мен физиологиясынан сабақ берді. Асфендиаров Мәскеуден жаңа профессорларды шақыруға тырысты. 1930 жылдың қысында бізге химиядан белгілі профессор Караваев, математикадан сабақ беруге белгілі профессор Уиндфилд та келді» [71]. Жаңа университеттің қазақ зиялылары арасынан шыққан ұстаздарының барлығы дерлік Алашордада – А.Байтұрсынов, Х.Досмұхамедов, Ә.Ермековтер болды және оларды Кеңес үкіметіне адал деп санауға болмайды. 1933 жылы Т.Жүргеневтің Қазақ АССР Оқу Халық Комиссары болып тағайындалуы республика үшін өте қиын кезеңде болды. ВКП(б) Қазкрайкомының жаңа басшылығы ұжымдастыру кезеңінде жергілікті халық үшін қайғылы зардаптарға әкелген өрескел саяси қателіктерді түзетуге көп күш салды. Халыққа білім беру саласында көптеген мәселелер қордаланып қалды. Жүргеневтің ұйымдастырушылық таланты жалпыға бірдей бастауыш білім беруді жүзеге асыру, республиканың білім беру бағдарламалары мен университеттерін әзірлеу барысында ашылды. Халық ағарту ісін зерделеу үшін әр өңірге талай рет сапарлар жасап, баяндамалар мен мақалалар жариялайды. Осылайша, 20-30-жылдары Қазақстанда білім берудің дамуы қарқын алды, мектептердің, оның ішінде қазақ тілінде оқытатын мектептердің желісі ұлғайды, балалар мен жасөспірімдерді мектептегі біліммен қамту айтарлықтай өсті, кәсіптік білім берудің құрылысы жүйесі басталып, республикадағы алғашқы жоғары оқу орындары жұмыс істей бастады. \3... Қазақ тарихын, мәдениетін, мәдени мұрасын сақтау мәселелері 20-30 жылдардағы Қазақстанның мәдени дамуындағы маңызды бағыттардың бірі болды. Азамат соғысы кезінде негізінен қолданбалы ғылыми мәселелер әзірленді, олардың дамуы шұғыл қажеттіліктерден туындады. Сонымен, 1918 жылы Ташкентте Түркістан Шығыс институты, ал 1919 жылы Қазвоенкоматтың бас кеңсесінде тарихи-этнографиялық және табиғи географиялық бөлімдерге бөлінген тарихи-статистикалық бөлім құрылды. 1920 жылы бөлім Ғылыми комиссия болып қайта құрылып, Халық ағарту комиссариатының құзырына берілді, ал бар үш бөлімге археологиялық бөлім қосылды. Сол жылы бір топ комиссия қызметкерлері ғалымдар шенеунік ретінде жемісті жұмыс істей алмайды деп есептеп, Орыс географиялық қоғамының Орынбор бөлімі мен Орынбор ғылыми мұрағат комиссиясының мұрагері ретінде Қазақ өлкесін зерттеу қоғамын құрды. 1920 жылдары Қоғам мүшелері А.Чулошниковтың, Ф.Рязановтың, А.Диваевтың, М.Тынышпаевтың, М.Дулатовтың ғылыми еңбектері жарық көрді. 1924 жылы Қоғамға 84 ғалым кірді. 1920 жылдардың басындағы қазақ халқының мәдени, білім деңгейінің көтерілуінде «Талап» қазақ мәдениеті жанкүйерлер қоғамының сіңірген еңбегі зор. 1922 жылы Ташкентте Х.Досмұхамедов, М.Тынышпаев, М.Әуезовтің бірлескен күшімен құрылған оның қызметі қазақ және қырғыз халықтарының тарихы, этнографиясы, мәдениеті, салт-дәстүрі, әдет-ғұрыптары туралы материалдар жинап, зерттеуден тұрды. Талапқа сол кезде Түркістан Республикасы Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы болған Т.Рысқұлов үлкен көмек көрсетіп, қолдау көрсетті. 1921 жылы қаңтарда Республика Халық ағарту комиссариаты жанынан қырғыз (қазақ – авт.) ғылыми комиссиясы ұйымдастырылып, оның төрағасы Х.Досмұхамедов болды. Айта кету керек, 1920 жылдары Т.Рысқұловтың, С.Ходжановтың және басқалардың қамқорлығының арқасында қазақ зиялыларының үлкен тобы Ташкентте аяқталды. Олардың біразы Қазақ білім беру институтында (ҚазИНПРОС) қызмет етті. 1923 жылы ғылыми комиссияның баспа органы «Сана» журналының бірінші саны жарық көрді. Оның жұмысына Қазақстанның көрнекті ғалымдары, саяси және қоғам қайраткерлері қатысты: А.Диваев, О.Джандосов, С.Ходжанов, Т.Рысқұлов, С.Асфендияров, М.Әуезов, А.Байділдин, А.Байғарин, М.Тынышпаев. , Х. және Ж.Досмұхамедов, М.Жұмабаев және т.б. Ғылыми-публицистикалық материалдарда жетекші орынды тарихи мәселелер алады. «Сана» журналының алғашқы санында М.Тынышпаевтың «Түрік-моңғолдар тарихы» атты мақаласы, 1925 жылы «Материалы по истории киргиз-казахской народа» атты еңбегінің жариялануы кездейсоқ емес. Арнайы тарихи білімі жоқ, бірақ Алаш зиялыларының басқа өкілдері сияқты жан-жақты, энциклопедиялық білімге ие М.Тынышпаев Қазақстан тарихының, этнографиясының, этногенезінің күрделі мәселелерін қозғайды. Сонымен бірге ол қазақ этносының қалыптасу тарихын бүкіл түркі әлемімен ажырамас байланыста қарастырады [72]. Сонымен қатар ол ғылыми ізденістерге де белсене араласты. Атап айтқанда, оның «Қазақ халқының тарихына арналған материалдар» (1925) атты еңбегі Қазақстанның көне тарихының идеясын жан-жақты тереңдете түсті. Бұл күрделі жұмыс күні бүгінге дейін Орталық Азия зерттеушілерінің қызығушылығын тудырып отыр. М.Тынышпаевтың сол жылдардағы ғылыми өмірінің маңызды қыры оның Түркістан археология сүйер қауымның, сондай-ақ оның негізінде кейіннен құрылған ғылыми бірлестіктердің жұмысына белсене қатысуы болды. Өкінішке орай, ғалымның ғылыми өмірбаянының бұл қыры орыс тарихнамасында нашар көрініс тапқан. Дегенмен бұл М.Тынышпаевтың Тарихи тұжырымдамасының қалыптасуына да, ұлттық қазақ тарихи мектебінің қалыптасуына да елеулі әсер еткен белгілі ресейлік шығыстанушылармен, тарихшылармен, археологтармен, этнографтармен шығармашылық байланыстарын толық сипаттауға мүмкіндік береді. Түркістан археология әуесқойлары үйірмесі 1895 жылы Ташкент қаласында құрылды. Оның жетекшісі ұзақ уақыт бойы көрнекті орыс шығыстанушысы В. В. Бартольд болды. Үш жылдан кейін облыс астанасында Біріккен өлкелік зиялылардың бірі болған Орыс Географиялық қоғамының (ТОРГО) Түркістан бөлімі жұмыс істей бастады. Кейінірек Кеңес заманында ТОРГО көрнекті археолог М.Массон басқарған Мемлекеттік Орыс Географиялық қоғамының Орта Азия бөліміне айналды. жүктеу/скачать 69.46 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||