Үлгерімі төмен кіші мектеп жасындағы балаларда ерікті мінез-құлықты дамытудың тиімді жолдары

Адамның эмоцияналды өміріне қуат беруші жүйке-ретцмкулярды формация деп атайды. Әртүрлі сезім ағзаларынан жүйке ықпалдарын ала отырып, сыртқы тітіркендіргіш жауап әрекеттерді босаңсытады не іркіп барады.

Адамның сезімдік болмысында екінші сигналдық жүйенің маңызы үлкен. Толғаныс тек сыртқы әсерлері туындап қоймайды, ол үшін сөз бен ойдың ықпалы күшті.

Осыдан адам кітап оқудан не ақпарат естуден белгілі эмоциялық күйге түседі. Жоғары, адам сезімдердің интел-лектуалды, моральдық, эстетикалық, физиологиялық, негізді осы екінші сигнал жүйесінде.

Екінші сигналдық жүйенің бірінші сигналдық жүйемен бір тұтастық байланысына адам өз сезімдерімен олардың қоғамға сай қысқы көріністерінен саналы реттеп отырады.

Басқа тұлғалардың сезімшілік кейпін олардың мәнерлі қозғалыс-қимылдарынан ым-ишарасынан, мойын-бас баурайынан т.б. айқын тануға болады. Әрбір сезімнің өшпес әрекетіне сай түрі бар. Мысалы, қорыққанда тез аларады, діріл пайда болып, бет бозарып, ал қуаныш жанар жарқылынан бет қызаруымен әрекеттер жеделдеуінен білінеді.

Сезім, әрине, біздің тек ойымыз ғана емес, сол ойға қойған қатынасымызды білдіретін сөзіміз бен сөйлеу мәнеріміз де анық көрінеді. Мұндай дауыс ырғағынында рөлі үлкен. Осыдан біз типті де түсінбейтінін тілде айтылып жатқандай тыңдай отырып, айтушының қандай күйде екенін тануымыз керек. Толғаныстардың түрлі мазмұнына орай сөйлеуі өзгереді, сөйлем құрылымы бұзылады.

Сезім әлпені ол сезімдердің өздері сияқты қоғамның сипатқа ме болуы. Әрқашан қауымның өзі қабылдап, қалыпқа айналдырған әдептілік, тәрбиешілілік шектері әртүрлі. Сезімдік әрекет-қимылдың шектен тыс болуын кей адамдар тобы жалғандықпен ұштасады. Адамдардығ жие араласып, қалыптасуын сезімдік жеткізудің корына айналады. Сонымен сезім формуларымен олардың нақты қоғамдық қатынастарымен анықталып, әлеуметтік бағалау обектісін құрайды.

Адамның сезім көріністері арқылы: қарқындыда ұзаққа созылған, бірақ,әлсіз, бірақ қысқа мерзімді (қуаныш) –болуы мүмкін. Сонымен бірге, сезімдер тереңдеп, саналығы, тектілікті, пайда болу және сену шарттары, даму желісі, бағыты, көрінуі т.б. жағынан әрқилы сипатты келеді. Сезімнің ішкі жайылу аймағы мен сыртқы әрекеп де бірдей емес.

Субъектив толғаныстарға байланысты сезімдер екі бөлінеді: тіршілік қажеттіліктерді қанағаттандырып, рахатқа бөлеуші ұнамды сезімдер; тіршілік қажеттіліктерді орындамауынан қанағаттанбау жағымсыз сезімдер. Орындалып жатқан адам қажеттіліктердің деңгейіне орай сезімдер қарапайым және күрделі келеді. Қарапайымдары-ашу, қорғаныш, ұдайым, қызғаныш, күндеушілік т.б. Күрделішерілері-маральдық, эститикалық және Отан сүйгіштік.

Көріну әлпетіне орай барша эмоционалдық, қалыптар келесідей түрлерге жіктеледі: көңіл-күй, кейіп, эмоция, эфект, стресс, фрустрация, құмарлық, жоғары сезімдер.

Көңіл- субъектіге қандай да эмоционалды ретцікті сақтап қалуға не жоюға ықпал жасаушы психикалық процестері ерекше сигналдық түрі: кейбір түр-түс, дыбыстар, шетел өздерінің негізгі мәнше байланыссыз біздің есімізге түсуден жағымды немесе жағымсыз сезімдер туады. Мысалы, жақсы ән тәтті тағамның өзіде ұнамай қалуы мүмкін. Мұның бәрі біздің сол сәттен кеңшімізге байланысты. Егер көңіл тұрақты жиіркенушікпен ұштасса, бұл идиосинкразмия сырқатының белгісі.

Көңілде қоршаған ортадағы заттармен құбылыстардың жие кездесетін пайдалы не зиянды тараптарының жалпыланған бейнесі қалыптасады. Осының арқасында көңіл күйге әсер тигенде оны бұрынғы естеп ақпараттармен салыстырып отырмастан, күш ілгері шал шешім қабылдауға көмегін тигізеді. Көңіл бөлінсе субъектив сипатқа ие: ққызықты кітап, сыпаны сухбаттас т.б. бір адамда жақсы сезім туса, екінші тұлғаға типті жақпай қалу әдеттегі құбылыс. Көңіл сипаты іс-әрекетін жиелісіне байланысты. Қажетті бастауында ұнаған іс бірақ, өзінің ұзаққа созылғандығынан адамды жақтырып, көңілсіз күйге түсіретін . сыртай бақылай бермегенмен адам көңілін танып, оны ортамен пайдаланса, жеке не қоғамдық еңбек, оқу жемісті нәтежесін береді.

Кейіп- біраз уақыт бойы адамның көңілін билеп, мінез құлыққа әсер ететін жалпы эмоциялық күй. Өмір тіршілігігне адамның сезімі бір объектіге бағытталып, оған қуана не күйзеледі, біреуді сүйеді, бір нәрседен шошиды.Адам кейпінің көрінісі белгілі сезімге, себептерге байланысты. Мысалы, ұнамсыз хабар естіген адамның көңілі түсінікті болып, оның борцын қобалжу, уайым билейді. Жұмысы сәтті болып,реттеле бастаса, оның көңілі тасиды, шаттық лебі ұзаққа созылады.

Адам кейпі тіршілік жағдайына байланысты малы болып тұрады. Егер адам шаршап-шалдығып жүгірсе, оның кейпі солғын болады. Ал дені сау, ұйқысы қанық, көңілі көтеріңкі болса, адам мәз болып, жадырай түседі. Адамның кейпіне табиғат көрінісі, жыл маусымдары, ауа райы сияқты, құбылыстар да айтарлықтай, әсер етеді. Рухани байлығы мол, мақсат- міндет, оған иеліс етеді (6. Алдамуратова)

Эмоцмия (сезім шарпуы)- сезімнің тікелей қатынастағы уақытша көрінісі. Мысалы, сахнадағы айтыскер ақындардық бір ауыз тапқыр сезім болса, көрермендердің бір мезет дүршедете қол созып,қошемет айқай салуы.

Іс-әрекетке ықпал жасау тұрғысының эмоциялар болып бөлінеді. Стеникалық, эмоциялар адамға қуат беріп, іс әрекетке ынталандырады. Бұл жағдайға адам «тау қопаруға»дайын тұрады. Керісінше кейде толғаныстың адамның аяқ, алысы байланады, енжарлық, басады-бұл астеникалық, эмоция көрінісі. Осыдан жағдайға дара ерекшеліктерге орай эмоция адамы қылығына ықпал ету мүмкін. Мысалы, қорқыныш сезімін санала болунан адам өзін жинақтап, қатерге қарсы шабуылға шығады. Ал сол қорқыныш адамы шідіреп тізесі қалтырайды.

Қуаныш- орындалуының күмәнді болып тұрған қажеттіліктердің толық қанағаттандыруына байланысты туындайтын ұнамды эмоцияалды күйі.

Таңдану- күтілмеген оқиғаға байланысты пайда болатын эмоциялдық белгі. Таңдану бұрынан бар сезімді тежейді. Осыдан кейін толығымен таңдануға себеп болған нысанға ауысады. Кейін сол қызығушылық ниетке жол ашады.

Қасірет- алғашында аз да болса сенім күттірген маңызды өмір қажеттілігін орындалуы не оның орындалмайтыны жөнінде ақпарат алудан болатын эмоциядан күйі.

Каһар- субъекте өте маңызды қажеттіктің күші кедергіге ұшырап, орындалу мүмкіндігін кенеттен жойылуына байланысты пайда болып, дүрей көрініс беретін ұнамсыз эмоциялдық қалып. Жеркену тікелей қатынаста болған объектірдің (заттар, адамдар, құбылыстар, оқиғалар т.б.) жеке адамның идеясында , адамгершілік не эстстикалық талғамына ымырсыз қарама-қарсы болуына туындайтын ұнамды сезім. Жек көру- адам аралық қатынастарды көзқарасы , өмірлік салты мен сезім объекті қылықтарының біріне-бірі сәйкес келмеуіне жүз беретін ұнамсыз көңіл-күй.

Қорқыныш- субъекті өһз тіршілігіне шын немесе болу мүмкін қатер жөнінде ақпарат алумен бірге пайда болатын сезімдік құбылыс.

Ұят- субъектінің өз қылық- әрекеттері, ниеттері және сыртқы келбетін басқалар күткендей не өз принципін ұнамсыз сезім түрі.

Эмоциялық толғаныстар бір текі болмайды. Бір обектінің өзі өзіне бірі қайшы келген әр қилы сезімдік құбылыс пайда болмайды. Бұл құбылыс амбивалентті (екі ұшты) деп аталады. Амбивалеттік жағдай адамға тұрақты қалып пен нақты оқиға сезімнің арасындағы қайшылықтан туындайды: мысалы, махаббат және қызғаныштан болатын, екеуі де бірге жүреді бірге күшті эмоциялық әрекет көрінісі- аффект қысқа да қарынды өтумен ерекшеленеді. Бұл сезім құбылысы үшін өте қажетті болған өмір болады. Бұл қорыққанда да қатты қуанышта болады.

Дені сау адам бойын аффект кернеген кезде ақыл-естен тынбайды. Адам бойында қаншалықты ашу ыза болғанымен, оны долылыққа жеткізбей, аффектінің еркін күшіне бағындыруына болады. Осы орайда, халық даналығы «ашу дұшпан, ақыл қос, ақылына ақыл қос» деген мақалдың рөлі зор.

Адамның көңіл күйін кейпін білдіретін бір психологияда фрустрация бұзылуы, межелі істің жүзеге аспай қалуы деп аталады. Қанағаттанбаушылықтан сезімнің жан дүниесі қиналады. Адамның сезіммен эмоциясын жағымсыз күйге ұшырайды. Фрустрациялық жағдайда көңілі өшпенділік, пен қаһар тудыруға болады.

Эмпатия- қайғы қасіретті жағдайлармен лықтарға ұшыраған өзгелерге жанашырлық білдір, солардың ауыр каупі өз басына түскендей сезіну.

Құмарлық анық ұзақ созылады. Ол әрқашан белгілі бір затқа бағыттылады. Құмарлық- адамның белсенді іс әрекеті оятатын сезімі. Оның ұнамды және ұнамсыз жақтары бар. Мысалы, оқуға деген құмарлық адам қабілетін тәрбиелейді, мәдениетін дамытып, өмірдегі мақсат мүддесін жеткізеді. Ал ұнамды құмарлық адамның еркін нашарлатады, жан дүниесін аздырып, бей-берекетсіздікке ұшырайды. Ұлы Абай «асық ойнаған озар, доп ойнаған тозар...» деп бекер айтпаған.

Адам жан дүниесінің сыры қоршаған ортаға әсерленіп қана қоймай, оның құпияларын танып білуге ұмытылады. Мұндай әрекет адам сезімін жоғарғы деңгейі деп саналы әрекетінің эстетикалық талғамы мен адамгершілік қасиеттерін сезіне білетініне байланысты. Жоғарғы деңгей деп сезімнің ақыл-ой эстетикалық адамгершілік түрлері бар.

Ақыл-ой сезімі адам әрекетімен таным әрекетімен байланысты. Сезімнің бұл түрі- ересектердің өз қызметіне байланысты, шығармашылық пен өнегеге деген көңіл күй қатынасы. Адамның шындыққа тануға деген ақыл- ой сезімі ең алдымен танудан басталады. Таңдану иесі әрбір нәрсенің, құбылыстың жан-жақты танып оның әрекетін тударады. Іздену барысында адам түрлі жорамалдан бастап, теориялық тұжырым жасайды. Күмәнді жайттар тәрбие жеттістіктер мен салыстыра отырып, тексереді. Ақиқаттағы айтылған ойды қорытып, теориялық пайымдаулар туғызады. Сенім оған күш- қуат беріп, көңілін көтереді. Ақыл-ой сезімі- адамның кез-келген іс әрекетінің рухани маңызы зор көңіл-күй.

Эстетикалық сезім объектив шындықты бейнелеп рның әсемдігімен сұлулығын әсерлеудегі көңіл-күй. Әсемдікті қабылдап, оған сүйсіну рухани күшін арттыру сезімі-адамның өмір тіршілігіне біртіндеп қалыптасатын жағдай... Әсемдікті қабылдау туа пайда болмайды. Әсемдік әлемі адамға өзінің сұлулығымен, табиғи жарасымдылығымен рухани қажеттілік лайықты дамиды.

Эстетикалық сезім- мазмұны мен мағынасы және тұр-сипаты жағынан ауқымы кең ұғым. Психология эстетикалық сезімді табиғат пен адам қоғамдағы әсемдікті қарастырады. Өнер мен музыка, ән-күй мен көркем шығарма адамның жан дүниесін тебірентіп өмірдің неғұрлым мазмұнды болуына әсер етеді, оны шабыттандыра түседі. Мектеп пен оқу орындары түлектердің әсемдікті пайдаланып, оған әсерленуге, эстетика пәні арқылы жүзеге асыруға болады.

Адамгершілік сезімдер қоғам тарабына орай адамның өз көңіл-күйін білдіреді. Адамгершілік сезімі моральдық сезім деп аталады. «Мораль»- «морале» деген француз сөзі мағынасы адамгершілік. Адамгершілік сезім қоғамның тарихи дамуына байланысты. Қоғамдық экономикалық жағдайы- мұның бәрі адамгершілік сезім көрінісінен байқалып тұрады.

Адамгершілік сезімінің принципі мен жалпы негіз белгісі бір қоғамдық-экономикалық сатыларда әлеуметтік мүшесінде қалыптасып отыратын мінез-құлық көріністері. Гуманистік және демократия үстемдік өтетін қоғамдағы адамгершілік сезімдер- борыш сезімі, әркімнің өз халқы алдындағы азаматтық қасиеттерінің құрмет тұтуы, әрбір адамның жеке даралық қасиеттерін сыйлау, үлкенге құрмет, кішіге қомқорлық отбасындағыөзара сыйластық және әр түрлі ұлттар мен ұлыстардың, этностардың өкілдеріне деген жалпы гуманистік қарым-қатынас. Адамгершілік сезім кісінің өткен өміріндегі елестеріне, мақсат- міндеттерін жүзеге асыру мен идеяларына және дүниетанымдық көзқарасы мен қоғамдық іс-әрекет түрлеріне байланысты болып келеді.

Адамның жоғары деңгейдегі сезімдері қалыптасып, дамып отыруы ең алдымен өзінің жеке басына деген жауапкершілікті сезінуде жатыр. Екіншіден, ол отбасындағы тағылым-тәрбиеге, мектеп пен қоғамдық ұйымдардың қамқорлығына орай өрістейді.

Темперамент- 25 ғасырдан бері ғылыми ойды қызықтырған мәселелерінің бірі. Оған деген қызығушылық төркіні- адамдар бойында болатын дара өзгешеліктер. Әр адамның жан дүниесі өз алдына бір болмыс. Оның қайталан- бастығы, бір жағынан, адам тәнінің биологиялық және физиологиялық өқрылымы мен дамуына байланысты болса, екіншіден- әлеуметтік ерекше байланыстар мен сипатынан көрінеді. Адамдар арасындағы көптеген психикалық, айырмашылық: эмоция тереңдігі, қарқындылығы, тұрақтылығы, ауыспалы- қозғалтығы бәрі осы темперамент табиғатымен түсіндіріледі. Дегенмен, осы күнге дейін темперамент мәселесінің шешілмегені, талас-тартыс баршылық.