Қазақстан Республикасындағы сүт өнімдерін шығаратын кәсіпорындарды дамыту бағыттары

Тиісінше, отандақ өндірісті мемлекеттік қолдау қадамдары халық шаруашылығының негізгі салаларының қызметіне тікелей қатысты халық шаруашылығының басқа да салаларымен біртұтас жүйе ретінде жүргізуді міндеттейді. Өйткені, өндірісті шикізатпен, материалдармен, басқа да өндірістік ресурстармен жабдықтаушы ауыл шаруашылығының, сапа талаптарына сәйкестігін бақылайтын стандарттау және сертификаттау жүйесінің, өндірісті құрал-жабдықтармен қамтамасыз етуші машина жасау саласының, қайта дайындау өндірістерінің тиімді ықпалынсыз бұл саланың тұрақты дамуы мүмкін емес. Бұл үрдісті қазіргі экономикада кластерлік даму деп атап жүр. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтің соңғы жолдауының бірінде (18 ақпан, 2005 жыл) бұл мәселе жан-жақты сипатталып, бейнеленген болатын. Аталған қағиданы белгілі ғалымдар да өз зерттеулерінде кеңінен дәлелдеп берді.

Мәселен, американдық ғалым-экономист М.Портер өз еңбегінде «бәсекеге қабілетті салалардың кластері» деген атаумен өзара байланысты бірнеше салалардың жүйесін құрудың тиімділігін сипаттаған:

«Кластерлердің қалыптасуы өндірістердің бір-бірімен байланысын арттыруға, өзара көмекті жетілдіруге алып келеді. Бір саладағы белсенді бәсеке кластердің басқа салаларына да таралады, ғылыми жетістіктерді енгізуге ынталандырады. Ақпараттармен еркін алмасу және жаңалықтардың тез таралуы сияқты ерекшеліктер қалыптасады.

Кластер түрлі кедергілерді шешуге, нарықтағы икемділікті арттыруға, бәсекелестердің шабуылын тойтаруға қажетті тиімді құрал бола алады».

Сондықтан да, өңдеуші өнеркәсіп өндірісін мемлекеттік қолдаудың маңызды тетігі - кластерлік жүйені дамытуға ықпал ететін осы салалардың жұмысын тұрақтандыруға бағытталуы керек. Мәселен, ауыл шаруашылығындағы ахуалға (майлы дақылдардың егістік көлемі, өнімділігі, ауа райының ықпалы), ондағы түрлі өзгерістерге (жерге меншіктік қатынастар, ауыл шаруашылығы ұйымдарының құрылымы, жерге қатысты мемлекеттік саясат) тікелей тәуелді тамақ өнеркәсібінің бұл саласын мемлекеттің арнайы саясатынсыз жоғары бәсекеге қабілетті етіп қалыптастыруы қиын.

Сүт өндірісінің экономикалық қауіпсіздігі өнеркәсіптің басқа да салаларының дамуымен тікелей байланысты жүргізіледі. Себебі, станоктарды машина жасау саласы жасаса, шикізатпен ауыл шаруашылығы қамтамасыз етеді, сала үшін мамандарды университеттер дайындайды және тағы басқа. Осы ретте әлемдік тәжірибеге тағы да назар аударамыз.

Әлемдік тәжірибеде экономика салаларын Қосылған Құн Тізбегі (ҚҚТ) ретінде қарауға негізделген, оның талдау және даму стратегиясы жасалып және кең қолданылып жүр. Бұл әдістің мәні - әр саланы ақырғы өнімге біртіндеп құн қосып отыратын өндірістің бір тізбегі ретінде қарастыруда. Құрылымдық жағынан ҚҚТ-нің екі түрін ажыратады: тік және көлденең.

Экономикалық белсенділік ҚҚТ-нің тік құрылымында, әдетте, бір компания шеңберінде жинақталған. Мысалы, бір ғана компания шикізат шығарады, оны өңдейді, қосалқы бөлшектерін шығарады және өнімді жасайды.

Көлденең ҚҚТ-де белсенділік бірнеше шаруашылық субъектілері арасында біркелкі бөлінеді: бір компаниялар өнім дизайнымен айналысады, екінші компаниялар жеке бөлшектерін шығарады, үшінші кәсіпорын өнімді жинақтайды.

Өндірушілер саны басым болған жағдайда тік ҚҚТ, тұтынушылар басым болса, көлденең ҚҚТ қалыптасады. ҚҚТ-не кім ең көп әсер етсе, сол ең көп қосымша құн алады.

Сүт өнеркәсібінде ҚҚТ тұтынушылардың ҚҚТ-нің мысалы ретінде көрінеді. Ол дизайнерлік фирмалардан, көтерме сатушылардан, жеке дүкендерден, өңдеушілерден, мал және өсімдік шаруашылығынан тұрады. Осы тізбекте дизайнерлік фирмалар ерекше маңызға ие, не шығару керектігін анықтап, басқаларына қарағанда артық қосымша құн алады.

Кейбір елдерде тұрғылықты халықтың табысының өсуі, өндірушілерге экологиялық және басқа да талаптардың күшеюі қосымша құндардың орналасуына үлкен әсер етеді. Мысалы, Гонконгтегі еңбек ақының елеулі өскеніне және соған байланысты елдің киім, аяқ киім жасаудағы бәсекелестік артықшылығын жоғалтқанына қарамастан, мемлекет ҚҚТ-нен шығып қалған жоқ. Оның себебі, Гонконг компанияларының АҚШ-қа киім мен аяқ киім жеткізуде квота алатын байланыстары мен жеткілікті тәжірибесі бар екендігінде. Егер АҚШ өкіметі квоталарды алып тастаса, Қытай компаниялары жеткізілімдермен тікелей өздері айналысуы мүмкін.

Мемлекет ҚҚТ-не кіретін барлық элементтерді кешенді қолдауы керек. Мемлекеттің жоспарлау және бағыттау функциясы осындай болады. Осы ретте, салалардың бір-біріне тізбектесіп дамуын кластерлер түрінде көрсеткен американдық экономист М. Портердің еңбектеріне соқпай кетуге болмайды. Ол өз зерттеуінде: "Кластерлер немесе өнеркәсіптік топтар – белгілі бір салада қызмет ететін, бір-бірін толықтыратын, қызмет жалпылығымен ерекшеленетін, географиялық көрші, өзара байланысты компаниялардың және солармен байланысты ұйымдардың тобы", – деп көрсетеді.

Кластерлердің географиялық масштабы бір қаладан елге және көрші мемлекетке таралуы мүмкін. Кластерлер өз күрделілігіне, тереңдігіне байланысты түрлі нысанда болуы мүмкін. Бірақ, көп жағдайда дайын өнім шығаратын компанияларды, сервистік компанияларды, арнайы өндіріс факторларын, машиналарды, қосалқы бөлшектерді шығаратын ұйымдарды, қаржы институттарын қамтиды. Кластерді анықтауды ірі компаниядан бастаған жөн, сосын сол компаниямен тік және көлденең байланысқан тізбекті анықтауға болады. Қорытынды қадамда, сол кластер мүшелеріне жанама әсер ететін мемлекеттік немесе заңдылық құрылымдары табылады. Салада кластердің қалыптасуының ұлттық экономика үшін стратегиялық маңызы бар, кластер ішкі өсуге бастау береді, саланы іліп алып, барлық тізбекті дағдарыстан тартып шығаруға болады. Кластерлер концепциясы саясаттың көп салаларында экономика қажеттіліктері шеңберінен шығатын ойлаудың ерекше нысанының дамуын қамтамасыз етеді. 5-суретте кластерлер мен экономикалық саясаттың өзара байланысы көрсетілген.

Кластерлер түсінігіне негізделген бағыт ғылым мен технологияны, білім мен профессионалдық дайындауды экспорт пен шетелдік инвестицияларды тартуға арналады.

3-сурет – Кластерлер және экономикалық саясат

Кластерлерді ромб қырлары бейнесінде елестетуге болады, сондықтан оның барлық қырлары да тең деп түсіну керек. Кластерлер бәсекелік күреске үш тәсілмен әсер етеді:

Біріншіден, кластерге кіретін фирмалар мен салалардың өнімділігін арттыру;

Екіншіден, инновацияға қабілеттілігін арттыру;

Үшіншіден, жаңа бизнесті ынталандыру.

Кластер шекарасы салалық жіктеудің стандартты жүйесіне бағынбайды.

Қазақстанда да кластерлік дамуды қолдап жүрген экономист-ғалымдар, авторлар бар. "Мемлекеттің бір-бірімен байланысты, бір-бірін толықтыратын салаларды реттеуі Қазақстан Республикасында тамақ өнеркәсібінің кластерін қалыптастырады. Кластердің қалыптасуы саланың, экономиканың бәсеке қабілеттілігінің негізі болады", - деп жазады қазақстандық экономист-зерттеуші С. Б. Ахметжанова.

Біз "Қазақстанның 2003-2015 жылдарға индустриалды-инновациялық даму Стратегиясындағы" ҚҚТ құрудың және М. Портердің кластерлерді қалыптастырудың теориясындағы бастамалар әр түрлі терминдермен жазылғанымен, түйіні бір деп есептейміз. Екі әдебиет көзінде де, бір ілмек арқылы бүкіл сала тізбегін дамытатын топ құру мағынасы бар. Бұл топқа салааралық ұйымдардың, сервистік компаниялардың, басқа сала кәсіпорындарының кіруі мүмкін.

Егер сүт өндірісінде кластерлік даму қалыптасса, кластердің құрамдас элементтері болып: ауылшаруашылығы, машина және құрал-жабдықтар жасау, химия өнеркәсібі, сапаны бақылау жүйесі, білікті мамандар дайындау және қайта дайындау, сервистік ұйымдар (жарнама, консалтинг агенттіктері), жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары Қауымдастығы, дизайнерлік компаниялар, көтерме және жеке сауда желілері табылады.

Жоғарыда айтылған ҚҚТ кластер туралы пікірлерден, сүт өндірісінде дәл қазір ҚҚТ құрудың қажеттігі бар деп есептейміз. Сүт өндірісінде неге ҚҚТ құру керек, неге оны кластер деп атамайды? деген сұрақ туындауы мүмкін. Бұл жерде біз кластерді теориялық негіз ретінде аламыз. Ал «Қазақстанның 2003-2015 жылдарға индустриалды-инновациялық даму Стратегиясы» өмірге енгізіліп отырған қолданбалы құжат болғандықтан, осы Стратегиядан көп ауытқымай, "Сүт өндірісіндегі ҚҚТ-і ретінде" қалғанын қалаймыз.

Сүт өндірісінің ҚҚТ-не кіруі мүмкін салалар мен ұйымдардың қазіргі жағдайларын қарастырайық.

Дағдарысты басынан өткізген ауылшаруашылық кешенінде соңғы жылдары даму беталысы байқалады. Елдің жиынтық ішкі өнімінде ауылшаруашылық өндірісінің үлесі 8,5 % (2004 жылы 8,1 %, 2005 жылы 8,7 %) шамасында және 2003 жылдан бастап ауылшаруашылығының жиынтық өнімінің өндіріс көлемі 13,6 %-ға артып отырғаны анықталып отыр.

Салада жалпы оң қаржылық көрсеткіштер басым: 2004 жылы таза табыс көлемі 4,3 млрд. теңгені, 2005 жылы 7,8 млрд. теңгені құрады. Осы таза табыс көлемі негізінен өсімдік шаруашылығында болды. Ауыл шаруашылық кешені ашық экономика және ауылшаруашылық пен азық-түлік өнімдерімен сауда жүргізудің әлемдік жүйесі жағдайында экономикалық тиімділікті қамтамасыз ететін жаңа кезеңнің алдында тұр деп айтуға болады. Арғы экономикалық өзгерістердің логикасы аграрлық саладаға агробизнестің рационалдық құрылымының қалыптасуымен, агротехнология деңгейінің артуымен, ауылшаруашылық өндірісінің маркетингтік стратегиясына көшуімен, ішкі нарықта импортты алмастырумен, таяу және алыс шетелге экспортты белсенділендірумен байланысты жаңа сапалық өсуге көшуді талап етеді. Үлкен мәселе Қазақстанның БСҰ-на мүшелікке кіруімен байланысты артықшылықтар және шығындардың жалпы балансын бағалауда болып отыр. Басты міндет - халықаралық сауда құқығына зиян келтірмей, елдің аграрлық секторының тиімді даму мүмкіндігін және азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету.

Агроөнеркәсіп кешенінің дамуы нарыққа бағытталған заңдылықтарға сәйкес басыңқы болып, экономикалық көрсеткіштер: өндіріс тиімділігі, отандық азық-түлік өнімдерінің бәсеке қабілеттілігі, олардың халықаралық талаптарға сай болуы басыңқы болып табылады.

"2003-2005 жылдарға Қазақстан Республикасының Мемлекеттік агроазықтық бағдарламасының" мақсаты Қазақстанның азық-түлік қауіпсіздігін ауылшаруашылық кешенінің тиімді жүйесін және бәсеке қабілетті өнім өндірісін қалыптастыру негізінде қамтамасыз ету болып табылады. Бағдарламаның мақсатына жету үшін келесідей міндеттер қойылады:

• 
  Елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
  
• 
  Агробизнестің тиімді жүйесін құру;
  
• 
  Ішкі және сыртқы нарықта ауылшаруашылық өнімінің, өңдеу өнімдерінің сатылу көлемін арттыру;
  
• 
  Ауылшаруашылығын мемлекеттік қолдау шараларын рационализациялау.
  

Сонымен қатар, Бағдарламада сүт өндірісі үшін станоктар, құрал-жабдықтар шығару туралы сөз қозғалмаған. Қазақстан Республикасында сүт өндірісі үшін құрал-жабдықтар шығаратын бірде-бір машина жасау кәсіпорнының жоқ екенін ескерсек, сүт өндірісінің материалдық базасын жаңалау үшін станоктарды, негізгі капиталды, қосалқы бөлшектерді шетелден ала бермек пе? Сондықтан, біз машина жасау саласының сүт өндірісінде стратегиялық тұтынушы ретінде қарап, осы сала кәсіпорындары үшін де өнімдер шығару қажеттігін анықтаймыз. ҚҚТ-не кіретін сала ретінде машина жасау саласында, тоқыма, сүт өндірісі үшін даму бағыттары келесідей:

1. 
   Өндірістегі стандарттау жұмыстарын халықаралық стандарттарға сәйкестеу;
   
2. 
   Құрал-жабдықтарды лизингтеу және төлемін 5-10 жылға созу несиесін ұйымдастыру;
   
3. 
   Құрал-жабдықтармен кешенді түрде жабдықтау және сервистік қызметті, мамандарды станокпен қолдануға үйретуді ұйымдастыру;
   
4. 
   Маркетингтік зерттеу негізінде клиенттердің жеке топтарының қажеттіліктерін қанағаттандыратын техника түрлерін шығаратын жаппай өндірістен сериялық, дара өндіріске көшу.
   

ҚР-ның "Қаржылық лизинг туралы" Заңы лизинг түсінігін және лизингтік операцияларды реттеу негізіне жаңа түсінік береді. Заңның 2-бабы лизингті: "Лизинг – ерекше жағдайларда жүретін, заңмен бекітілген, салық, кедендік, амортизациялық жеңілдіктері бар инвестициялық қызметтің түрі", - деп анықтайды.

Лизинг - өндірісті материалдық-техникалық қамтамасыз етудің инновациялық әдісі болып табылады және өндірістік қуаттылықты сыртқы инвестициялау көздерінен үздіксіз және жедел жаңалауға жағдай жасайды. Көп кәсіпорындардың техникалық паркті жаңалауға әлдері келмейтін жағдайда лизингті пайдалану тиімділігі көріне түседі. Лизинг әлемнің көптеген елдерінде, соның ішінде, дамыған нарықтық экономикалы елдерде кең тараған.

Лизингтің мәні техника мен құрал-жабдық тозуы жағдайында арта түседі. Лизингтің арқасында компаниялардың көп қаржы салымдарынсыз қымбат тұратын құрал-жабдықты алып, технологиялық базасын модернизациялауға, қысқа мерзімде қызмет саласын, өндіретін тауарлар мен қызмет түрлерін кеңейтуге мүмкіндігі бар. Қазіргі кезде эксперттердің бағалауы бойынша дамыған елдердегі лизинг үлесі инвестициялар көлемінің 15-30 %-ын алады, дамушы өтпелі экономикасы бар елдерде 3-15 %-ын құрайды. АҚШ-тағы компаниялардың 80 %-ы лизингті пайдаланғандықтан, ол мемлекеттік экономикалық саясаттың стратегиялық бағыты болып есептеледі, лизинг бойынша айналым 280 млрд. долларға жетті.

Қазақстанның Қаржы Министрлігінің ақпараттары бойынша, әлеуетті нарық көлемі 800 млрд. теңгені құрайды. Қазір лизингтік операцияларды жалпы лизингтік портфелі 105,9 млн. АҚШ долларын құрайтын негізінен Ірі банктер жанында құрылған 9 лизингтік компания жүргізеді.

Лизингті пайдалану тартымдылығы мемлекет тарапынан (инвестициялық, салық және амортизациялық жеңілдіктер) қолдау көргенде арта түседі. Сол арқылы лизинг негізгі құралдардың жедел жаңалануына, ұлттық экономиканың интенсивті даму факторы ретінде әлемдік нарықта бәсеке қабілеттілігін арттыруға әкеледі.

Химиялық өнеркәсіп Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі Индустриялық стратегиясында қалыптасушы экспорттық блокқа жатады. Қазақстан жері Менделеев кестесінің барлық элементтеріне тұнып отырғандықтан, химиялық өнеркәсіпті дамытуға кең мүмкіншілігі бар. Химия өнеркәсібінің тоқыма және тігін кәсіпорындары үшін шығаратын өнімдері: бояулар, химиялық жіптер, түймелер, полиэфирлік талшықтар шағын бизнес тұлғаларының назар аударатын тұсы. Дегенмен, саланың дамуы өндіруден бастап шикізатты өңдеуді, дайын, ақырғы өнім шығаратын тізбекті қамтитын ірі кешендердің қайта қалпына келуін қалайды. Матаны, талшықты бояйтын бояулар шығаратын бірде-бір химиялық өнеркәсіп кәсіпорнының болмауы ойландыратын мәселе.

Сүт өндірісінде болған дағдарыс салалық ғылымның консервациясына, салалық ғылыми-зерттеу институттарының жойылуына әкелді. Аграрлық шаруашылыққа деген сұраныс азайған жоқ, ал жас мамандарға деген сұраныс нөльге тең, жоғары оқу орындары болашаққа мамандар дайындауда.

Салада ғылыми-зерттеу институттары жоқ. Сүт өндірісінің мүдделерін Жеңіл өнеркәсіп кәсіпорындары Ассоциациясы мемлекеттік, қоғамдық ұйымдардың алдында көтеріп жүргендіктен, осы Ассоциацияны мемлекеттік органдар мен сала кәсіпорындары арасындағы қозғаушы күш ретінде ҚҚТ-не кіргізген дұрыс деп ойлаймыз.

Нарық жағдайында өндіруші өз өнімдерінің өткізілуіне тікелей мүдделі болады. Осы ретте сүт өнімдерін өткізудің бірнеше жолдары болуы мүмкін. Өткізу каналын таңдап алу - кәсіпорын үшін стратегиялық маңызы бар мәселе. Таңдап алынған өткізу каналына талдау өткізіп отыру арқылы нарық талаптарынан, бәсекелестерден шет қалмауға болады. Өткізу каналын таңдауда, осы каналдарға әсер ететін факторларды кешенді қарастыру керек. Өткізу каналының факторларына келесілер жатуы мүмкін: тұтынушылар, тауар, ұйымдастыру деңгейі, сыртқы орта. Осы факторларды жеке-жеке қарастырайық.

Тұтынушылар. Тұтынушылар санын, олардың орналасуын, типін (ақырғы, аралық, өнеркәсіптік, жеке), сатып алу жиілігін, болжамдық өзгеруін ескерген жөн.

Тауар. Тауардың сипаты, тасымалдау ерекшеліктері, бағасы, саны, тұтыну маусымдылығы, санитарлық және заң шектеулері өткізу каналына әсер етеді.

Ұйымдастыру. Кәсіпорынның көлемі, қаржылық жағдайы, құрылымының оңтайлылығы, нарықтағы үлесі, маркетингтік стратегиясы мен тактикасы басты назарда болуы тиіс.

Сыртқы орта. Бәсекелестер саны, бәсеке түрі, экономикалық және заңдық факторлар сыртқы орта факторларын құрайды.

Сүт өнімдерін өткізудің дилерлік желісін таңдап алса, келесі шарттарды ұстанғаны жөн:

• 
  Дилерлер үшін кәсіпорынның ең аз базалық бағасы бойынша шектеулер қойылуы;
  
• 
  Ай сайынғы ең аз сатып алу көлемін анықтау;
  
• 
  Бір дилер арқылы өндірілген өнімнің 25-30 %-ның ғана өткізілуі;
  
• 
  Жеңілдіктер жүйесінің сатылым көлеміне байланысты болуы.
  

Қазақстандық сүт өндірісі үшін дилерлік желі арқылы өнім өткізуді ұйымдастыру өткізудің тиімді каналы болуына кең мүмкіншіліктер бар. Кәсіпорынның таңдаған өнімді өткізу каналына сәйкес, қосылған құн мөлшері де әр түрлі болатынын айта кеткен орынды. Кәсіпорынның меншікті сауда орны болса, қосылған құн мөлшері аз болады, ал күрделі өткізу каналын таңдаса, мысалы, өндіруші – агент – дилер - көтерме сауда - жеке сауда - тұтынушы, қосылатын құн мөлшері де жоғары болмақ. Сүт өндірісіндегі ҚҚТ-нің ұзақтығы өткізу каналының ұзақтығына байланысты болады. Қазіргі таңда тоқыма және тігін бұйымдарын кәсіпорыннан тұтынушыға дейінгі өткізудің реттелген жүйесі жоқ.

Бізде экономиканың маңызды сегменті ынталандырусыз қалды. Оларға салықтардың барлық түрін бекітілген тәртіппен төлейтін, қосылған құны жоғары (ҚҚЖ) үлесі бар өнім шығаратын кәсіпорындар жатады. Қазір салық төлеушілердің атаулы категориясы үшін жағдайлар жасау керек. Қосылған құны жоғары кәсіпорындар үшін арнайы салық режимі корпоративті табыс салығының және қосылған құн салығының (ҚҚС) соммасын 50 %-ға төмендететін салық преференциясын қолдану арқылы жалпы бекітілген тәртіппен салықты есептеу енгізілген. Осы ретте, салықтарды төмендету ҚҚЖ өнім өткізуден түскен табыс соммасы бөлігіне есептеледі. Осындай кәсіпорындар үшін салық мерзімін ҚҚС бойынша, ағымдағы төлемдерді тоқсан бойынша төлеу ұсынылады. Бұл кәсіпорындарда өндірісті дамытуға жұмсай алатын айналым қаржыларының пайда болуы үшін жасалады. Корпоративті табыс салығы және ҚҚС жыл бойы тоқсан сайын 30-50 %-дық азайтумен төленіп отырады. Берілген режим екі шарт бойынша салық төлеушілерге қолданылуы мүмкін:

1. 
   Өзі өндірген тауарларды өткізу көлемі жалпы өткізу көлемінің 90 %-ын құрауы керек. Тауарларды өткізудің жалпы көлемі негізгі және негізгі емес қызмет түрлері бойынша табыс жиынтықтарынан тұрады. Бұл шектеу делдалдық, алып-сатарлық қызметпен айналысатын кәсіпорындарға таралмайды, яғни отандық тауар өндірушілерді қолдауға арналған.
   
2. 
   Тауарларды өткізу көлеміндегі қосымша құнның үлесі 50 %-дан кем болмау қажет.
   

Сүт өндірісінде ҚҚТ құру оған қатысатын барлық салалар мен ұйымдар үшін тартымды болып көрінеді. Олардың өндіріс тиімділігін арттырады, жаңа жұмыс орындарын ашады, сәйкесінше, елдің, саланың экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етеді деп пайымдаймыз.

Өндірілген өнімді сатудан түскен қаржының есебінен өзіндік құнның құрамына кірген, өндірісте тұтынылған элементтер шығынының орны толтырылады, ал қалған қаржының бір бөлігі ұлғаймалы өндірісті дамытуға жұмсалады. Өндіріс тәсілінің негізгі экономикалық санатының бірі бола отырып, өнімнің өзіндік құны кәсіпорынның экономикалық тиімділігін анықтайтын неғұрлым толық көрсеткіш болып саналады. [7]

Өнімнің өзіндік құны өндіру сатыларына байланысты цехтық (бригадалық), фабрика-зауыттық немесе өндірістік және толық өзіндік құн болып бөлінеді. Өзіндік құн жасақталуына қарай жоспарлы, болжамды және нақтылы болып бөлінеді.

Сонымен қатар, өндіріс шығыны – бұл кәсіпорынның өндіруге және өнімді сатуға кеткен барлық шығындардың соммасы, яғни өнімді өндіруге кеткен еңбек шығындарының (нақты еңбек, өткендегі еңбек) жиынтығы. Шығындарды өнім бірлігіне жатқызуына қарай тікелей және жанама шығындар деп бөледі, ал экономикалық мазмұнына қарай калькуляциялық статьялары негізгі шығындар және қосымша шығындар деп бөлінеді. Өнім көлемінің өсуіне байланысты өндірістік шығындар пропорционалды, яғни шартты-ауыспалы және пропорционалды емес, яғни шартты-тұрақты болып бөлінеді.

Ағымдағы шығындарға нормативті және сметалық калькуляция жасалады, біріншісі нормалық шығындар негізінде, ал екіншісі жаңадан игерілетін өнімге қолданылады. Сонымен қатар, жоспарлы калькуляция - нормалы шығындардың қосындысы, ол жоспарлы шығындар мен жоспарлы пайданы байланыстырады.

Өнімнің өзіндік құнының экономикада маңызы зор, ол баға жасақтаудың базасы. Өзіндік құн неғұрлым төмен болса, пайда деңгейі соғұрлым жоғары болады. [19]

Өзіндік құнға жолдама жасағанда, оған кеткен шығындарға мұқият талдау жасау, өндірісті дәл ұйымдастыру, техниканы және технологияны, материалдар мен шикізаттарды және тағы басқа материалдық ресурстардың барлық резервтерін табу, сөйтіп өнімсіз еңбек шығындарын анықтау және алдыңғы қатарлы кәсіпорындардың өзіндік құнды азайту жөніндегі тәжірибелерін үйрену қажет.

Қорытындылап айтатын болсақ, өнімнің өзіндік құнын арзандату – еңбек өнімділігін арттырудың шартқа айналған объективті бейнесі, экономикалық заң әрекетінің нақты нысаны, осыған сәйкес өндірістік шығын үнемі кеміп, жанды еңбек үнемі өнімдірек болып отырады. Өзіндік құнның арзандау көрсеткіштері өндіргіш күштердің дамуына сәйкес, өткен және қазіргі еңбектің үнемделу дәрежесін бейнелейді.

Егер материалдық ресурстардың бағасына, еңбек ресурсына шығындар өзгермейтін болса, ол уақытта өнімді көбейту тек қана өнімнің өзіндік құнын азайту арқылы іске асады. Ал техникалық ұйымдастыру шараларын іске асыру жоспарын жасақтау, ішкі өндірістік резервтерді пайдалану мүмкіндіктерін талдау қорытындысына сүйеніп жасауды талап етеді.

Өзіндік құнды кемітудің ең басты көздері – еңбек ресурстары мен материалдық ресурстарды тиімді пайдалану. Ол еңбек өнімділігін арттырады немесе бір уақыт бірлігіне өнім шығару артады, ал екінші қайнар көзі – материалдық шығындарды азайту. Сонымен қатар, өзіндік құнды кемітудің басты факторлары:

• 
  Өндірістің техникалық деңгейін көтеру;
  
• 
  Өндірістің материал, отын, энергия және еңбек сиымдылықтарын төмендету;
  
• 
  Басқару және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;
  
• 
  Технологиялық үрдістерді қуаттылықпен негізгі қорларды пайдалануды жақсарту, тағы басқа.
  

Өнімнің қор сиымдылығы мен материал сиымдылығы басты экономикалық категорияларға жатады. Өнімнің материал сиымдылығы өндіріс үрдісінде материалдық шығындарды тиімді пайдалану деңгейін көрсетеді. Неғұрлым жаңа техника мен технология пайдаланылса, оны қолданатын жұмысшылар жоғары дәрежелі маман болса, соғұрлым тауардың материал сиымдылығы кемиді, ол кеміген сайын оның өзіндік құны да кемиді. Өнімнің материал сиымдылығы өндірістік қорға ықпалын тигізеді. Неғұрлым материал сиымдылығы аз болса, соғұрлым материалдық қорға шығын аз керек болады.

Материалдық ресурстарды үнемдеуде материалдық шығынды нормалау үлкен рөл атқарады. Барлық экономикалық болжам-есептер нормативті көрсеткіштерге байланысты болады. Егер материалдық шығындар нормативі технико-экономикалық жан-жақты негізделген болса, онда материалдық шығын азаяды, ал пайдалану тиімділігі артады. Материалдық ресурстарды үнемдеу жолдары әрбір фактор бойынша бөлек есептеліп, қорытынды жасауды талап етеді.

Резервтерді анықтау үшін нақтылы көрсеткіштерді нормативті (жоспарлы) көрсеткіштермен салыстыру қажет. Ол үшін калькуляциялық статьялардың жоспарлы, нақтылы көрсеткіштерін салыстырып, қорытындыларын жеке-жеке талдап, материалдық шығындарды азайту көздерін, нақтылы шараларды белгілеу керек.

1. 
   Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында: ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы, Астана, 2005 жылғы 18 ақпан. – Алматы: Жеті жарғы, 2005.
   
2. 
   Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында: ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы, Астана, 2006 жылғы 1 наурыз. – Егемен Қазақстан, 2 наурыз 2006.
   
3. 
   Қазақстанның бәсеке қабілеттілігі, экономиканың бәсеке қабілеттілігі, ұлттың бәсеке қабілеттілігі: ҚР Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. – Егемен Қазақстан, 19 наурыз 2004.
   
4. 
   Назарбаев Н. Ә. Жаңа заман – жаңа экономика. – Егемен Қазақстан, 16 желтоқсан, 2004.
   
5. 
   Қазақстан Республикасының 2010 жылға дейінгі дамуының стратегиялық жоспары: ҚР Президентінің бұйрығымен бекітілген, 2001 жылғы 4 желтоқсан, № 735. - Астана, 2001.
   
6. 
   Қазақстан Республикасының 2003-2015 жылдарға арналған индустриалды - инновациялық даму стратегиясы. – ҚР Президенті мен ҚР Үкіметінің актілер жинағы, № 30, 2002.
   
7. 
   Мейірбеков А. Қ., Әлімбетов Қ. Ә. Кәсіпорын экономикасы. – Алматы: Экономика, 2003.
   
8. 
   Волков О. И. редак. Экономика предприятия. – Москва: Инфра-М, 1998.
   
9. 
   Палий В.Ф. Основы калькулирования. - М.: Финансы и статистика, 2004.
   
10. 
    Горфинкель В. Я., Швандар В. А. редак. Экономика предприятия. – Москва: Юнити, 2001.
    
11. 
    Сергеев И. В. Экономика предприятия. – Москва: Финансы и статистика, 1997.
    
12. 
    Дүйсенбаев К. Ш., Төлегенов Э. Т., Жұмағалиева Ж. Г. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын талдау. – Алматы: Экономика, 2001.
    
13. 
    Шим Джей, Сигел Джоэл. Методы управления стоимостью и анализ затрат. Пер. с англ. М.: Филин, 2002.
    
14. 
    Балашов В. Можно ли управлять себестоимостью? // Азия: экономика и жизнь.-2000, №45.
    
15. 
    Брызгалин А.В., Берник В.Р. Себестоимость и проценты за пользование кредитом. // Бухгалтерский учет.-2003, №6, с.31-34.
    
16. 
    Насырова М. Р., Токсанбай С. Р., Кулпыбаев С. К., Гуляева С. П. Қазіргі экономикалық орысша-қазақша түсіндірме сөздік-анықтамалық. – Алматы: 2003.
    
17. 
    Сергеева О.А. Учет затрат на производство и калькулирование продукции себестоимости продукции, работ и услуг.//Библиотека бухгалтера и предпринимателя, №4, апрель, 2003 г.
    
18. 
    Джумагазина А.К. Учет и аудит затрат и калькулирование себестоимости молочной продукции. Автореферат дис. К.э.н. 08.00.12., Алматы, 2000.
    
19. 
    Бисенғазиев М. Б., Хамитов А. Ш. Кәсіпкерлік негіздері. – Орал, 2001.
    
20. 
    Горбашко Е.А. Конкурентоспособность промышленной продукции: Учебное пособие /Миннауки, высш. Школа техн. политики РФ. С.-Пб. Ун-т экономики и финансов, - Санкт-Петербург. – 1998.
    
21. 
    Методические рекомендации к стандарту бухгалтерского учета 7 «Учет товарно-материальных запасов» в части формирования состава и классификации затрат, включаемых в себестоимость продукции (работ, услуг). - Бюллетень бухгалтера, 2003, № 30, с.2.
    
22. 
    Бланк И.А. Управление прибылью. Киев, «Ника-Центр», 1998.
    
23. 
    Брызгалин А.В., Берник В.Р., Головкин А.Н. Профессиональный комментарий к Положению о составе затрат по производству и реализации продукции (работ, услуг), включаемых в себестоимость продукции (работ, услуг) и о порядке формирования финансовых результатов, учитываемых при налогообложении прибыли. - Екатеринбург, 2001.
    
24. 
    Ворст, Ревентлоу. Экономика фирмы.- М: Высшая школа, 2003.
    
25. 
    Герике Р. Контроллинг на предприятии. Берлин: АБУ-консальт ГмбХ, 1998.
    
26. 
    Давид Миддлтон. Бухгалтерский учет и принятие финансовых решений. – М: ЮНИТИ, 2003.
    
27. 
    Денисова И.П. Управление издержками и ценообразование. Учебное пособие. - М., 2002.
    
28. 
    Друри К. Введение в управленческий учет. - М., 2001.
    
29. 
    Друри К. Учет затрат методом стандарт-костс. Пер. с англ.- М: «Аудит», 1998.
    
30. 
    Пунин Е.И. Альтернатива затратному синдрому: промышленность, цены, внешнеэкономические отношения. (Вопросы теории и практики). - М.: Издательство АО «Консалтбанкир», 2002.
    
31. 
    Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятии. - Алматы, 1998.
    
32. 
    Справочник директора предприятия. Под ред. Лапусты М.Г. - М.: Инфра-М, 1999.
    
33. 
    Стоун Д., Хитчинг К. Бухгалтерский учет и финансовый анализ. - М.: Бизнес, 2003.
    
34. 
    Шмален. Основы и проблемы экономики предприятия. М., 2001.
    
35. 
    Васин Ф.П. К вопросу о классификации затрат на производство // Бухгалтерский учет.-2002, №4, с.52-53.
    
36. 
    Кеулимжаев К.К., Сулеева С.Е. Учет и распределение накладных расходов в промышленности. // Бюллетень бухгалтера, 2003, № 21, с.7.
    
37. 
    Макарьева В.И. О составе затрат.// Налоговый вестник. - М., 2004, №4.
    
38. 
    Николаева С.А. Формирование себестоимости в современных условиях. // Бухгалтерский учет.-2004, №11.
    
39. 
    Радостовец В.К. Учет затрат на производство продукции, работ и услуг по генеральному плану счетов бухгалтерского учета. // Бюллетень бухгалтера, 1997, № 33, с.8.
    
40. 
    Мацкевичюс И.С. Организация бухгалтерского учета в странах-членах СЭВ - М.: - Финансы и статистика, 2003.
    
41. 
    Окрепилов М., Ежкин Л. Реструктуризация – путь повышения конкурентоспособности производства // Экономист - 2002, №10.
    
42. 
    Ряполов А.Ф. Инновационная стратегия предприятия. Методология и практика.- М.: Изд-во стандартов, 2003.
    
43. 
    Стуков С.А. Учет и контроль себестоимости промышленной продукции в европейских странах- членах СЭФ - Калинин: - КГУ, 2003.
    
44. 
    Герчикова И.Н. Маркетинг и международное коммерческое дело. М: Внешторгиздат, 2000.
    
45. 
    «Адал» АҚ кәсіпорнының 2004-2005 жылдарға арналған есептік көрсеткіштері.