Дипломдық ЖҰмыс тақырыбы: «Халықты әлеуметтік қорғау және жұмыспен қамту саласындағы мемлекеттік саясаттың жүзеге асыру барысын зерттеу» 5B051000 «Мемлекеттік және жергілікті басқару»
жүктеу/скачать 0.79 Mb.
|
| осындай Ескерту-[15] әдебиет негізінде құрастырылған
екнш Бірақ, Қазақстандағы экономикалық көрсету белсенді халықтың өрсетіш жалпы санындағы жұмыспен жұмыссыздардың саны ға aр АҚШ, Ұлыбритания, Қытай, Жапония собл сияқты дамыған кл елдердің осындай асыру көрсеткіштерінен әлдеқайда жоғары. ларқ Сондай-ақ Қазақстан болуы жұмыссыздық деңгейін қсрту жРесей, Дания, і летүАвстрия, Канада, гжүз Швеция сияқты згделдерден төмен лу онстыдеңгейде ұстап отыр. лсбнді Сурет 10. 2019 ж. әлемнің жекелеген рғндықтелдеріндегі жұмыссыздық судың ждеңгейі, %. Ескерту-[16] әдебиет лймнегізінде құрастырылған Тағы бойынша бір ерекше уқтын атап өтетін мәселе, глжелдің экономикалық тқн ждаму деңгейінің жалпы маңызды көрсеткіші - қтлнды халықтың жұмысбастылығының шығу салалық құрылымы. Еңбек суда ы нарығындағы экономикалық қызмет ктлжерг түрлері бойынша құрылымдық өзгерістер, кәсіби бірінші кезекте өнім өндіру құрылымындағы өзгерістермен әспт байланысты және қайта құрылымдаудың рнегізгі факторларының жұмыспен бірі болып жұмыс табылады. 2019 жылы лжехалықтың басым с мбөлігі - ауыл дмы жшаруашылығында (16,2 %), көтерме лақұминфжәне бөлшек екншсаудада (15,3 %), өнеркәсіпте (12,7 %), білім ұнаймберуде (12,1 %) жұмыс істеді. слнды Жұмысбастылықтың төмен ік үсоң деңгейі жылжымайтын тқ лбажұм мүлікпен операция ярлу джасау саласында, әйкесонымен қатар ақпарат клрінджәне байланыс с м саласында байқалды: 2 % - лубдан аз. энмиалық Дегенмен, қарастырылып отырған стардң жұмкезеңдегі жиынтық ( зне кумулятивтік) шығын ьеку ауыл шаруашылығы сипйды саласына тән пен мысжұ болды, ондағы тңгжұмысбастылардың саны 10 %-ға қысқарды. қтхалң Бұл ретте жұмыспен жұмыс орындарының жұмыстар басты генераторлары тбболып табылғандар: оның кәсіби, ғылыми және стбйды техникалық қызмет (+8,6 %); қаржылық және жұмыс сақтандыру қызметі (+8,1 %); қонақ үй қызметі (+7,6 %). Сондай- ңжақ, тау- бсынкен өнеркәсібінде және дңгйі кен орындарын қазуда, к ңбмемлекеттік басқаруда, орны сонымен қатар, коммуналдық, әлеуметтік сумен және басқа нси да қызметтерде жұмыс істейтіндердің кжсаны өскен (кесте 5). сткКесте деректерінен кжбелгілі болып к ңботырғандай, ауыл тіркеу шаруашылығы мен ктлб дәстүрлі өнеркәсіптік өндірістер экономиканың гжүз басты секторлары төмен болудан қалып барады. асыру Алғашқы орынға нарық серпінді дамып угтеоккеле жатқан қызмет к ңбкөрсетуші салалар е ңб шығуда. Жалпы рау ты алғанда жұмыс жұмыс күшінің салаларалық тұра ауыс-түйісі сткд жұмыссыздықтың елеулі өсуін бағтуындатқан жоқ. ары Жекелеген кәсіп және түрлері бойынша қарастырсақ, ғқтрндйм осы кезең ішінде спті ақпаратты дайындау, құжаттарды рудбрәсімдеу, есепке знеалу және қызмет жұмыс көрсетумен айналысқан қызметкерлер ау ысаны 2 еседей өскен. рі мәсОрташа есеппен 5 орыжыл ішінде операторлардың, жұмыс аппаратшылардың, машинистер жүргізу мен құрастырушыұсталардың саны - 8,4 %-ға, сқрмб ал қызмет көрсету жұмыспен саласының, тұрғын үй-ын л коммуналдық шаруашылық, сауда қызметкерлерінің саны 4,3 шарты % -ға қ зджұмартқан. Салыстырмалы жұмыс түрде ең бизнес күшті қысқартуға ауыл лмты шаруашылығының білікті қызметкерлер пйдсы тобы (-17,4 %) мен сурбіліктілігі жоқ ң күжұмысшылары (5,1 %) ұшырады. Өнеркәсіп ұйымдарында, құрылыста, көлік зу рпен байланыста лдбостжұмыс істейтін білікті ғңмамандар саны, ар функциялары басшылар саны өзгермеді дідеуге болады. лр бойынша Бұл ретте, 2020 соымежылы кәсіби құрылымда үлкенірек үлесті икареспубық біліктілігі жоқ старн жұм жұмысшылар (21,8 %), біліктілігі скртпжоғары деңгейлі жүйелі мамандар (15,9 %) және қызмет ң нжоспар көрсету саласының, мұндай тұрғын үй-коммуналдық ақнң шаруашылық, сауда қызметкерлері (15,1 %) гбәсиеленеді (кесте 6). к қлң жн Тұтастай алғанда, өсудің скртп озық қарқынын жұмыс бойы күшінің біліктілігі лын азырақ тобы у лдж көрсетті (ауыл меншік шаруашылығы жұмысшыларын қоспағанда), сы ал біліктілігі қлонжоғарырақ қызметкерлердің саны даонры болмашы ғана өсті. Кесте 2. грацмялық Қазақстан Республикасы өңірлері және елді мекендері бойынша еңбек нарығындағы жастар 18-28, 2016-2020 кбанің жж., пайызбен [21].
Қазақстан Республикасы өңірлері және елді мекендері бойынша еңбек нарығындағы 18-28 жас аралығында жастар жоғарыдағыдай көрсеткіштер беріп отыр, жастар саны бойынша ең көп облыстар Түркістан, Маңғыстау, Қарағанды, Алматы облыстарында 2,9-3,3% пайыз аралығын көрсетіп отыр. Қазақстандағы еңбек адам нарығының қазіргі даму жұмыс кезеңінде жұмыспен толық қамтылғандар санының 6 % - ға (табыс немесе 465 мың бақылау адамға) өсуі және жылдың жұмыспен ішінара қамтылғандар санының 45 % - ға (саласында немесе 372 мың басқа адамға) төмендеуі байқалады. Кесте 3. Зейнетақымен қамтамасыз ету және әлеуметтік қорғау.
Республика аумағында 2019 жылы 2018 жылға қарағанда 35 158 адамға, яғни 1,6%-ға өскен. Зейнетақының ең төменгі мөлшері 6,5%-ға өскен. Мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақы алушылар саны 7 505 адамға көбейген. Елдің әлеуметтік-экономикалық даму стратегиясын әзірлеу кезінде ескерілетін негізгі факторлардың бірі еңбекке қабілетті халықты жұмыспен қамту болып табылады. Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің (ҚР ҰЭМ СК)деректері бойынша 2018 жылы[1] ҚР-да жұмыспен қамтылған халық саны 8,7 млн.адамды құрады, республиканың жұмыссыз халқы 444 мың адамды құрады. Айта кету керек, халықаралық әдебиет терминологиясында еңбек нарығындағы жұмыссыздыққа қатысты көптеген анықтамалар бар. Халықаралық еңбек ұйымының (ХЕҰ), ҚР Ұлттық экономика министрлігі Статистика комитетінің (ҚР ҰЭМ СК) анықтамасына сәйкес жұмыссыздарға 15 жастан асқан экономикалық белсенді халықтың жұмысы жоқ, жұмыс іздеп жүрген және оған кірісуге дайын адамдар жатады. Сондай-ақ, жеке қосалқы шаруашылықта тек өз тұтынуы үшін өнім өндіретін адамдар, оқушылар, студенттер, зейнеткерлер жұмыссыз деп есептеледі. Мүмкіндігі шектеулі адамдар, егер олар жұмыс іздеумен айналысса және оған кірісуге дайын болса, жұмыссыздар ретінде есептеледі [2]. Жұмыссыз халық бойынша ресми статистикалық ақпарат мынадай топтар бойынша қалыптастырылады: тұратын жерінің типі бойынша; өңірлер бойынша; жынысы бойынша; жас топтары бойынша; білім деңгейі бойынша; жұмыспен қамтылмау себептері бойынша; жұмыспен қамтылмау ұзақтығы бойынша [3]. Жұмыспен қамту және жұмыссыздық еңбек нарығының негізгі сипаттамалары болып табылады. Жұмыссыздықтың себептері мен мәнін ашатын әртүрлі теориялар бар. Олар жұмыссыздықтың оң және теріс әлеуметтік-экономикалық және психологиялық салдарын ажыратады. Осыған байланысты жұмыссыздық деңгейінің өсу проблемасы оны шешудің жаңа әдістерін, тәсілдері мен тәсілдерін талап етеді. Осылайша, еңбек нарығында жұмыссыздықтың әртүрлі түрлері бар. Жалпы түрлердің бірі-табиғи жұмыссыздық (үйкеліс, құрылымдық) және циклдік/маусымдық жұмыссыздық. Жұмыссыздықтың табиғи деңгейі үйкеліс пен құрылымдық жұмыссыздықты қамтиды. Бұл түр елдің экономикалық өсу динамикасымен байланысты емес және кадрлардың ауысуы, көші-қон, демографиялық себептер сияқты табиғи себептерге байланысты. Сонымен бірге, маусымдық жұмыссыздық белгілі бір салалардың өндіріс көлеміндегі маусымдық ауытқуларға байланысты. Қазақстанның еңбек нарығына келетін болсақ, елде табиғи және циклдік жұмыссыздық сияқты жұмыссыздықтың әртүрлі түрлері байқалады. Еңбек нарығындағы сұраныстың мамандық немесе біліктілік бойынша сәйкес келмеуіне байланысты жұмыс іздеушінің жұмыс табуға мүмкіндігі жоқ. Сондай-ақ құрылыс және ауыл шаруашылығы саласында маусымдық сұраныс байқалады. Нәтижесінде 2018 жылы Қазақстандағы жұмыссыздық деңгейі 4,9% - ды құрады. Динамикалық көрсеткіштерді талдау елдегі жұмыссыздық деңгейінің жыл сайын төмендеуін көрсетеді. Жалпы, егер 2001 жылдан бастап 2018 жылға дейінгі кезеңді қарастыратын болсақ, онда жұмыссыздық деңгейінің секіруі 2001 жылы тіркелген (10,4%). Бұдан әрі осы көрсеткіштің кейінгі төмендеуі байқалады және 2007 жылы ол 7,3% деңгейіне жетеді. 2008-2009 жылдары Қазақстандағы жұмыссыздардың салыстырмалы санының тоқырауы 6,6% деңгейінде байқалады. Осылайша, соңғы 17 жылда жұмыссыздық деңгейі 5,1% - ға дейін өскен 2015 жылдан басқа (2014 жылы 5% - ды құрады) жұмыссыздық деңгейінің артуы байқалмайды. Бүгінде жұмыссыздықтың ең жоғары деңгейі 2018 жылы елдің оңтүстігінде – Алматы, Шымкент және Түркістан облысында тіркелді (5,2%). Бұл аймақтар болып табылады трудоизбыточными, олардың таралған деңгейі, сондай-ақ дайындық деңгейі және жұмыссыз халықтың қажеттіліктеріне сай жұмыс берушілер. Алайда, 2018 жылы "Еңбек" порталының деректері бойынша. Алматы, Нұр-сұлтан және Шымкент портал арқылы кәсіпорындар мәлімдеген бос жұмыс орындарының ең көп саны бар көшбасшылар үштігіне кірді. Электрондық еңбек биржасы (enbek.kz) - жұмыс іздеу және персоналды іріктеуге жәрдемдесу үшін қамтамасыз ететін Қазақстандағы жұмысқа орналастыру бойынша бірыңғай цифрлық алаң. Бұл портал мемлекеттік және жеке жұмыспен қамту орталықтарының ақпараттарын, азаматтар мен жұмыс берушілердің өздері ұсынатын бос жұмыс орындары туралы түйіндемелер мен мәліметтерді біріктіреді[4]. Бұл ретте жұмыссыздықтың төмен деңгейі еліміздің батысында Атырау және Маңғыстау облыстарында (4,6%) және СҚО-да (4,5%) тіркелген. Бұл өңірлерде мұнай өндіру және мұнай-газ машина жасау саласы басым дамыған. Осыған байланысты сыртқы және ішкі ақша құюды тарту бойынша ел көшбасшыларының бірі болып табылады, тиісінше негізгі бөлігі мұнай-газ секторына тиесілі. Сонымен қатар, 2010-2017 жылдары Қазақстан Республикасына 309 мың адам тартылды. құрылыс, тау-кен және өңдеу өнеркәсібіндегі ірі халықаралық жобаларды іске асыру үшін шетелден білікті жұмысшылар. Сонымен қатар, шетелдік жұмысшылардың негізгі саны Қытайдан келеді, бұл Батыс Еуропа – Батыс Қытай автокөлік магистралінің құрылысына байланысты. Сондай-ақ, Азия елдері арасындағы тікелей инвестициялар құрылымында негізгі үлес Қытайға тиесілі. Шетелдік жұмыс күшінің 73%-ы Атырау облысына, Нұр-сұлтан қаласына, Алматы қаласына және Маңғыстау облысына келді[5]. Қазақстандағы жұмыссыздықтың өңірлік ерекшелігін экономика ғылымдарының кандидаты, профессор Ж.А. Күлекеев былайша түсіндіреді: Қазақстан облыстарының табиғи ресурстармен, өңірлердің табиғи-климаттық жағдайларымен қамтамасыз етілуіндегі экономикалық дамуының жұмыспен қамту және жұмыссыздық деңгейіне елеулі әсер ететін өзіндік ерекшеліктері бар. Мысалы, ауқымды экономикалық реформалар басталғанға дейін өңірлерде өндірістің айқын мамандануы болды. Сала бойынша көмір өндіру, металлургия өнеркәсібі Солтүстік және Орталық Қазақстанда, оңтүстігінде жеңіл химия және жеңіл өнеркәсіпте шоғырланған [6]. Аумақтық тиесілілігі бойынша жұмыссыз халықтың негізгі үлесі (58%) Қазақстан қалаларында, қалған бөлігі (42%) – ауылдық елді мекендерде тұрады. Сондай-ақ, қалалық жұмыс күші 2010 жылдан бастап 742,3 мың адамға артып, жалпы экономикалық белсенді халықтың 57% - ын құрады. Бұл ретте ауылдық жұмыс күші 8 жыл ішінде 183,6 мың адамға немесе 4,5% - ға азайды[7]. Басқаша айтқанда, Қазақстанда урбандалу процестері ауылдық-қалалық көшіқон ағындарының ұлғаюы салдарынан қалаларда жұмыс күшінің өсуімен де, сондай-ақ қала халқының құрылымындағы жұмыссыздардың жалпы санының ұлғаюымен де қатар жүреді. Гендерлік бөліністе жұмыссыздар санындағы ерлердің үлесі 2018 жылы 45% – ды (198,5 мың адам), әйелдер-55% - ды (243,1 мың адам) құрады. Сонымен қатар, 15-28 жас аралығындағы жастардың үлесі 19% (81,9 мың адам) құрады. 15-28 жас аралығындағы жастар арасындағы жұмыссыздық деңгейі – 3,8% - ды құрады[8]. Алайда, жұмыссыздардың ең көп саны 29-34 жас аралығында басым болып, жұмыссыздардың жалпы санының 28% - ын (122,9 мың) құрады. Жұмыссыз тұрғындардың 71% - ының білімі бар (жоғары оқу орны, техникалық және кәсіптік білім), 26% - ы орта және 2,2% - ы аяқталмаған жоғары білім. Сонымен қатар, 26% - ы жоғары білімді, 2,2% - ы аяқталмаған жоғары білімді, 45% - ы орта және бастауыш кәсіптік білімді, 27% - ы орта білімді. Осылайша, Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің "Еңбек ресурстарын дамыту орталығы" Акционерлік Қоғамының (ҚР ЕХӘҚМ "ЕРДО" АҚ) зерттеу нәтижелерін атай отырып, гендерлік бөліністе әйелдер ерлерге қарағанда мамандығы бойынша жиі жұмыс істейді: (57% – әйелдер арасында және 53% – ерлер арасында). Нәтижесінде, жұмыспен қамтылған ерлердің жұмыспен қамтылған әйелдерден 332 мың адамға жалпы сандық артықшылығына қарамастан, "мамандығы бойынша жұмыс істейтін" ерлер мен әйелдердің саны бір деңгейде. Сонымен қатар, жоғары білімі бар мамандар кәсіптік-техникалық білімі бар (ТжКБ) кадрларға қарағанда мамандық бойынша жиі жұмыс істейді. Мәселен, жоғары білімі бар адамдар мамандық бойынша 84% жағдайда жұмыс істейді, ал "ТжКБ-лар"– 66% жағдайда ғана жұмыс істейді. ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің 2018 жылғы деректері бойынша жұмыс іздеудегі қиындықтарға немесе жұмыстың болмау себептеріне әсер ететін көптеген факторлар анықталды. Сурет 11. Қазақстандағы жұмыссыздықтың негізгі себептері. Ескерту-[23] әдебиет алймыкөзінен алынған Жұмыстың болмауының маңызды себептерінің арасында ҚР-да ең көп тарағандары мыналар: - өз еркімен жұмыстан босату (23%); - жұмыс табу мүмкіндігі жоқ (22,5%); - отбасы жағдайы бойынша (11%). 2017 жылы халықты жұмыспен қамту мәселелері бойынша іріктемелі зерттеу статистикасының Дерекқоры бойынша (477 493 байқау, оның ішінде 15 469 жұмыссыз) олардың анықталған факторларын атап өтуге болады: Мысалы, Павлодар облысында ең жоғары көрсеткіш – тұрғындардың 80% - ы өз еркімен жұмыстан кетті және халықтың тек 5% - ында жұмыс табу мүмкіндігі жоқ. Бұдан әрі жоғарыда көрсетілген себептер бойынша Қостанай облысы (35%), СҚО (34%) және ШҚО (26%). Бұл ретте Оңтүстік Қазақстан (қазіргі Түркістан облысы) өңірі халқының 77%-ы жұмыс таба алмайды немесе таба алмайды. Алматы облысы мен Нұр-сұлтан қаласында бұл көрсеткіш бар болғаны 3% - ды құрайды. Алматы облысында (32%) және Қарағанды облысында (24%) отбасы жағдайлары бойынша жұмыссыздардың ең жоғары көрсеткіші. Болжам бойынша, бұл тұрғыда олар отбасылық жағдайға немесе оның отбасылық қатынастарына байланысты жағдайларды түсінеді, бұл жұмыссыздықтың дәлелді себептері болуы мүмкін. Бұл топқа қарт адамдарға немесе шектеулі адамдарға күтім жасайтын адамдар, өз үй шаруашылықтары бар адамдар және т. б. кіреді. Жоғарыда аталған сауалнама барысында Алматы қаласында респонденттердің көп бөлігі (19 %) штаттың қысқаруына байланысты жұмыстан кеткенін айтты. Бұл ретте басқа өңірлермен салыстырғанда бұл көрсеткіш 20% - ды көрсетіп отыр. Түркістан облысында жұмыссыздықтың себептері басқа: сұралғандардың 77% - ы жұмыс табуға мүмкіндіктері жоқ деп жауап берді. Ал өңірлік бөліністе бұл көрсеткіш 26% - ды құрады. Осындай жағдайда Қостанай облысы мен ШҚО да бар (11%). Жұмыссыздықтың төмен деңгейі бүгінде Нұр-сұлтан қаласында (4,6%), Алматы облысында (4,7%) тіркелген. Сауалнама аясында Нұр-сұлтан қаласының тұрғындарының көпшілігі еңбек шарты мерзімінің аяқталуына байланысты жұмыстан шыққандарын айтты (23%), тағы 21% себеп ретінде: "кәсіпкерлік қызметті аяқтау" және жұмыстың маусымдық сипаты (21%). Өңірлік бөліністе "кәсіпкерлік қызметті аяқтағандар" арасында Нұр-сұлтан Қ. (31%) және Ақмола облысында (20%) жұмыссыздар көш бастап тұр. Сонымен қатар, Алматы облысында жеке жағдайларға байланысты жұмыс істемейтін халық саны күрт өсті (32%), ал басқа өңірлерде бұл мән 24% - дан аспайды. Еліміздің Ақтөбе, Атырау және Батыс Қазақстан облыстары сияқты батыс өңірлерінде (2017ж.) сұралғандардың орта есеппен 20% - ы ұйымның таратылуына, Шарттың мерзімінің қысқаруына немесе аяқталуына байланысты жұмыссыздар болып табылады. Ағымдағы жылы штаттың қысқаруына байланысты еліміздің батыс өңірлерінде 26 мыңнан астам адам жұмыссыз қалды. Бұл себеп Республикалық маңызы бар қалалардағы жұмыссыздар арасында да жиі кездеседі. Маңғыстау облысында жұмыссыздардың 41% – ы үй шаруашылығын жүргізуге байланысты бұрынғы жұмыс орнын қалдырды, Алматы облысында27%, бұл жұмыссыз өңірлердің жалпы құрылымында әйелдердің басым болуымен байланысты (70% және 69%). ЖОО және ТжКБ деңгейінде талқыланатын тағы бір маңызды факторды атап өткен жөн. 2017 жылдың қорытындысы бойынша жалпы 52 мың жас түрлі себептермен (ЖОО, ТжКБ) біліктіліксіз қалды. 2017/2018 оқу жылының деректері бойынша негізгі себептердің бірі, шығып қалған студенттер арасында қаржылық себептер (20%) және үлгермеушілік себептері (19%) болып табылады. Сурет 12. Қазақстан аймақтарында жұмыстан шығу себептері Ескерту-[23] әдебиет лймкөзінен алынған Осылайша, әр аймақта экономиканың салалық құрылымы, халықтың тығыздығы, көші-қон процестері, кәсіби дайындық деңгейі, кәсіпорындардың белсенділігі, мемлекеттік сектордың қызметі және т. б. сияқты әртүрлі факторлардың әсерінен ерекше еңбек нарығы қалыптасады. Сондай-ақ, бүгінгі таңда елдің білім беру жүйесі еңбек нарығы үшін жастарды даярлаудың жеткілікті деңгейін қамтамасыз етпейді деген пікірлер бар. Жұмыс күшіне сұраныс пен ұсыныс арасында айтарлықтай теңгерімсіздік бар. Қазақстанда өңірлік бөліністе елден тыс жерлерде оқу және одан әрі онда тұрақты тұру (ТТЖ) үшін қалу мақсатында жастар көші-қонының ұлғаю үрдісі қалып отыр. Сондай-ақ, үрдістің жоғары деңгейі ауылдан қалаға жастардың көші-қоны болып қалуда. Осыған байланысты елімізде жастар жұмыссыздығымен тиімді күресуде. ҚР ҰЭМ Статистика комитетінің деректеріне сәйкес 2018 жылдың қорытындысы бойынша 2016 жылдың ұқсас кезеңінде 3,8% – ды-4,1% - ды құрады. жүктеу/скачать 0.79 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||