Кәсіпорынның міндеттемелері мен капиталын талдау

Талдау жүргізушінің келесі әрекеті баланс активінің көздерін талдау болады. Бұл кезде «ҰК ҚТЖ» АҚ мүлкінің келіп түсу», оны сатып алу және оның құрылуы да, «ҰК ҚТЖ» АҚ өзінің де, қарызға алынған капиталдың да есебінен жүргізілуі мүмкін екендігін есте сақтау керек.

Біздің тәжірибеде «ҰК ҚТЖ»АҚ-ң меншікті капиталының құрылу көздері болып мыналар саналған: жарғылық капитал, резервті қор, арнайы бағыттағы қорлар, мақсатты қаржыландыру мен салымдар, жалгерлік міндеттемелер, баланс активіндегі 1 бөліміндегі көрсетілген бөлінбеген табыс, сонымен қатар құрылтайшылармен есеп айырысулар, тұтыну қорлары, алдағы кезең шығындары мен төлемдер резервтері, күмәнді қарыздар бойынша резервтер.

Меншікті капиталды зерттегенде өзіндік айналым қаражаттарындағы болған өзгерістерге ерекше назар аударылады, яғни меншікті капиталдың қандай бөлігі иммобильдік сипаттағы құндылықтарға бекітілмегендігін және осы қаражаттарды неғұрлым азды-көпті еркін жұмсауға мүмкіндік беретін нысанда тұрғандығы анықталады. Меншікті айналым қаражаттарының көлемін анықтау үшін, меншікті капиталдың сомасынан баланс активінің бірінші бөлімінің жалпы сомасын (қорытындысын) алып тастау керек.

«ҰК ҚТЖ» АҚ-ның қаржы жағдайын сипаттайтын негізгі көрсеткіштердің бірі меншіктіайналым қаржыларымен қамтамасыздығы болып табылады.

«ҰК ҚТЖ» АҚ меншікті және сырттан тартқан қаржылары, млн.теңге

Кесте 7

Көрсеткіштер	2004 жыл		2005 жыл		ауытқулар
	жыл басына	жыл соңына	жыл басына	жыл соңына
					Абсолюттік шамада		%
					2004 жыл	2005 жыл	2004 жыл	2005 жыл
А	1	2	3	4	5	6	7	8
1. Кәсіпорын қаржысы барлығы, соның ішінде	160,8	349,0	349,0	730,0	188,2	381,0	2,2 есе	2,2 есе
2.Кәсіпорынның меншікті қаржылары, млн тенге.	11,0	9,0	9,0	327,0	-2,0	318,0	81,8	36,3 есе
-мүлікке %-пен қатынасы	6,8	2,5	2,5	44,8	-4,3	42,3
Соның ішінде:
2.1.Меншікті айналым қорларының көлемі тенге	-13,4	-59,0	-59,0	-6,0	-72,4	-65,0
-меншікті қаржыларына %-пен қатынасы	1,2 есе	6,5 есе	6,5 есе	0,14 есе	7,7 есе	6,54 есе
3.Сырттан тартқан қаржылар, млн тенге	125,8	314,0	314,0	403,0	188,2	89,0	2,5 есе	1,3
-мүлікке %-пен қатынасы соның ішінде:	78,2	90,0	90,0	55,2	11,8	-34,8
3.1.Ұзақ мерзімді заемдар, млн тенге.	-	-	-	-	-	-	-	-
-сырттан тартқан қаржыларға %-пенқатынасы	-	-	-	-	-	-	-	-
3.2.Қысқа мерзімді несиелер мен заемдар, мың тенге.	-	-	-	150,0		150,0		100
-сырттан тартқан қаржыларға %-пен қатынасы	-	-	-	37,2		37,2		100
3.3.Кредиторлық берешек, мың тенге	125,8	314,0	314,0	253,0	188,2	-61,0	2.5 есе	80,6
- сырттан тартқан қаржыларға % - бен қатынасы	100	100	100	62,8	0	-32,2

Ақпарат көзі: «ҰК ҚТЖ»АҚ жылдық есебі 2003, 2004, 2005 жыл

«Қазақтелеком» АҚ меншікті және сырттан тартқан қаржыларын талдау барысында, кәсіпорынның қаржы көздері 381 мын тенгеге немесе 2,2 есе артқандығын байқаймыз. Бұл өсім кәсіпорынның сырттан қаржы тартуының есебінен қамтамасыз етіліп отыр (1,3 есе), негізінен кредиторлық берешектің өсімінің арқасында бұл көрсеткіш жоғары болып отыр. Осымен бірге меншікті қаржылардың үлесі 39,9% артты. өткен жылдың осы кезеңінде кәсіпорынның сырттан тартқан қаржылары 188,2 мың тенгеге немесе 2,5 есеге артты, бұл өз кезегінде пассивтердің 162,2 мың тенгеге немесе өткен жылдың көлемімен салыстырғанда 2 есе арттыруға мүмкіндік берді.

Кәсіпорынның меншікті қаржыларының үлес салмағы 2004 жылы 0,2%-ға, ал 2005 жылы олардың үлесі 1,4%-ға қысқарып, талданып отырған кезең соңына кәсіпорынның жалпы қаржыларының 24% құрады, ол, жоғарыда аталып өткендей, кәсіпорынның сырттан қаржы тартуының есебінен қамтамасыз етіліп отыр. Кәсіпорынның сырттан тартқан қаржылары 20% артты, яғни кәсіпорынның меншікті қаржылары сырттан тартқан қаржыларынан аз болып отыр (76%) (405,1 мың.тенге /532,7 мың тенге.).

Кәсіпорынның меншікті қаржыларының үлес салмағы жалпы қаржылардың көлемінде 50% артатын болса, онда кәсіпорынға тиесілі активтердің бір бөлігін сату арқылы түрлі кредиторлар алдында толығымен өзінің міндеттемелерін өтей алады.

Біз қарастырып отырған «ҰК ҚТЖ» АҚ бұл көрсеткіш, қолданыс таба алмайды, өйткені сырттан тартқан қаржылары кәсіпорынның меншікті қаржыларынан артық болып, оның көлемі < 50 % (24 %)-ға тең болып отыр.

Баланстың пассивін бағалау үшін біз «ҰК ҚТЖ» АҚ мәліметтерінің негізінде алғашқы кестені қарастырамыз. (кесте 7).

2005 ж. «ҰК ҚТЖ» АҚ меншікті қаржылары - 59 мың тенге. Бұл «ҰК ҚТЖ» АҚ материалдық айналым қорларын өтеу үшін өз меншігіндені қаржылардың жеткіліксіз екендігін көрсетеді. Материалдық айналым қорлары тек 15,7%-ға, яғни (-59 мың тенге), (70 мың тенге. х 100%) ғана өтеліп отырған. Ал материалдық айналым қорларын кәсіпорынның өз меншігіндегі қаржыларының есебінен өтеудің нормативі 50% және одан жоғары шаманы құрайды.

2005 ж. соңында кәсіпорынның меншікті қаржылары -6 мың теңге болды. «ҰК ҚТЖ»АҚ-ың өз меншігіндегі қаржыларының өсімі 2005 жылдың соңындағы 292 мың тенге көлемінде бөлінбеген пайда есебінен қалыптасып отыр. Осыған қарамастан, кәсіпорынның өз меншігіндегі қаржыларының көлемі жеткіліксіз және нормативтен төмен. Ал бұл кәсіпорынның өз меншігіндегі қаржыларының тапшылығы мен сырттан тартқан қаржыларының шамадан артық екендігін көрсетеді (2005 ж. соңына - 150 мың тенге).

Келтірілген мәліметтерді саралай отырып, бір қарағанда меншікті айналым қорларының 9,8 есеге артқанын көреміз. Алайда бұл өзгерістер есептеу барысында кәсіпорынның меншікті қаржыларының құрамынан шегеріліп тасталынатын баптардың есебінен болып отырғандығын байқауға болады.

Тәжірибе жүзінде күрделі салымдарды қаржыландыру және негізгі құралдарды сатып алу үшін, меншікті капиталға теңестіріліп қосылатын, ұзақ мерзімді несиелер мен қарыздар пайдаланылады. Қаржыландырудың осы қатыстырылған көзі ескеріліп, алдағы көрсеткіштің мөлшері анықталады. Бұл көрсеткіш абсолютті болып табылады, оның динамикадағы өсуі – оң, ал төмендеуі – теріс бағыты ретінде қарастырылады.[38]

Біздің «ҰК ҚТЖ»АҚ-ң бұл көрсеткіштің мөлшері меншікті айналым қаражаттарының мөлшеріне тең, себебі, ұзақ мерзімді несиелерді «ҰК ҚТЖ» АҚ тартқан жоқ.

Талдау кезінде меншікті айналым капиталының абсолютті мөлшерін анықтаумен қатар, оның жалпы меншікті капиталдағы үлес салмағын да табу керек. Бұл көрсеткіш «ҰК ҚТЖ»АҚ-ң қаржылық тұрақтылығының әлдеқайда нақты сипаттамасы болып саналады.

«ҰК ҚТЖ» АҚ қаржы тұрақтылығының серпіні (млн тенге.)

Кесте 8

Көрсеткіштер	2004 жыл		2005 жыл
	жыл басына	жыл соңына	жыл басына	жыл соңына
1.Кәсіпорын қоры мен шығындарының жалпы мөлшері	51,9	72,0	73,0	115,0
2.Меншікті айналым қорларының нақты мөлшері	-13,4	-59,0	-59,0	-6,0
3. Капитал мөлшері	10,6	-33,0	-33,0	20,0
4.Қаржы көдерінің жалпы мөлшері	10,6	-33,0	-33,0	170,0

Ақпарат көзі: «ҰК ҚТЖ» АҚжылдық есебі 2004, 2005 г.
Кәсіпорынның қаржы көздерінің үш негізгі көздеріне кәсіпорын қоры мен шығындарының үш көрсеткіші сәйкес келеді:

Кесте 9

1.Меншікті айналым қорларының нақты шамасы (+) немесе тапшылығы (-)	-65,3	-131,0	-132,0	-121,0
2.Кәсіпорынның меншікті және Ұзақ мерзімді сырттан тартқан қаржылары немесе жалпы капиталының нақты шамасы (+) немесе тапшылығы (-)	-41,3	-105,0	-106,0	-95,0
3.Өзменшігіндегі қаржылардың көзінің нақты шамасы (+) немесе тапшылығы	-41,3	-105,0	-106,0	55,0

Ақпарат көзі: «ҰК ҚТЖ» АҚжылдық есебі 2004, 2005 г.
9-кесте мәліметтерінен көріп отырғанымыздай, жоғарыда келтірілген қаржы көздерінің жыл басында және жыл соңында жеткіліксіз болып отыр. Қаржы тәуелсіздігінің коэффициенті «ҰК ҚТЖ» АҚ 2005 жылдың соңында 0,4 құрайды, оның мәні бұл көрсеткіш бойынша белгіленген норматив шамасына жақын, бірақ К>0,5 тепе-теңдігі шамасын қанағаттандырмайды, яғни кәсіпорынның өз меншігіндегі қаржылары сырттан тартылған қаржы көздерінің шамасына қарағанда төмен болып отыр. Сондықтан да, кәсіпорын сырттан тартқан қаржылардан тәуелді болып отыр. Өз меншігіндегі қаржылардың ұлғаюы және аталған коэффициент мәнінің өсуі кәсіпорынның өз иелігінде қалатын табыс есебінен жүзеге асырылуы тиіс. «ҰК ҚТЖ» АҚ қаржылық тұрақтылығын арттыру мақсатында кәсіпорын Ұзақ мерзімді қаржыландыру көздерін пайдалануды жоспарлап отыр.

Қарастырылған капиталды талдау. Талдау жүргізу үшін қарыз қаражаттарының әрбір баптарының есеп беретін көрсеткіштерін топтық қорытындылермен сәйкестендіру қажет, олардың базистік көрсеткіштерден ауытқуларын анықтап, қатысты өлшемдердің өзгерістерін көрсету керек. «ҰК ҚТЖ» АҚ есепті жылы ұзақ мерзімді несиені емес, тек қысқа мерзімді несиелерді қатыстырған. Басқа сөзбен айтқанда, қатыстырылған капитал кредиторлық борыштан тұрады, яғни ағымдағы міндеттемелер кредиторлық борышқа тең,ал оның көлемі жыл соңында 314,0 млн теңге, жыл аяғында 253 млн теңге болған, яғни 61 млн теңгеге,немесе 1,3 есеге кеміген.

Оның құрамында сатып алушылар мен тапсырыс берушілерден алынған аванстар кеміп кеткен. Егер жылдың басында оның мөлшері 349млн теңге болған болса, жыл аяғында 730 млн теңге құраған, яғни 2,1 есе көбейген,нәтижесінде есепті жылы баланстың осы бабының үлес салмағы 23,7%-дан 79,1%-ға өскен.

Дебиторлық және кредиторлық борыштың қатынасы негізінен 2:1 болуы керек деп ұсынылған. Егер кредиторлық борыш дебиторлық борышпен қамтамасыз етілмеген болса,онда бұндай жағдайды жағымсыз деп айтуға болады, себебі ол өзіндік қаражаттың әлдебір өтімді бөлігінің ақшаға айналуын бәсеңдетуі мүмкін. Егер кәсіпорынның коммерциялық несиесі дамыған болса,онда дебиторлық борышы қатты өсіп кетуі мүмкін. [43,38]

«ҰК ҚТЖ»АҚ кредиторлық борыш жыл басында дебиторлық борыштан 4,1 (314:77), жыл соңында 1,1 есе көп болады. Мұндай кредиторлық борыштың дебиторлық борышпен өте төмен дәрежеде қамтамасыз етілуі, дебиторлармен де кредиторлармен де арақатынасы тиімсіз болуы да олардың өзара қарыздарын төлемеуінен болады. Кредиторлық борыштың өсіп кетуі қаржылық жағдайды нашарлатпайды, себебі «ҰК ҚТЖ»АҚ бұл борышты зерттеліп жатқан уақытта қатыстырылған қаражат көздері ретінде пайдаланып жатыр деп айтуға болар еді. Айта кететін жағдай тауар, жұмыс және қызметтер үшін ғана емес, бюджетпен еңбекақы бойынша есеп айырысуда да үлкен кредиторлық борыштың болуы кәсіпорынның жұмысы мен жалпы оның қаржылық жағдайын тиімсіз жағынан сипаттайды. Талдаушының келесі маңызды жұмысы –кәсіпорынның қаржылық жағдайын,оның қаржылық тұрақтылығы дәрежесі бойынша топтауға мүмкіндік беретін абсолютті көрсеткіштерін зерттеу.

Қаржылық тұрақтылықтың абсолютті көрсеткіштері тауарлы-материалдық қорлардың, олардың қалыптасу көздерімен қамтамасыз етілу дәрежесін көрсететін көрсеткіштер.

Тауарлы-материалдық қорлардың оларды қалыптастырудың қалыпты көздерімен қамтамасыз етілуі 2004-2005ж жағдай бойынша «ҰК ҚТЖ» АҚ (артықтығы + жетіспеушілік-) (млн теңге).

Қаржылық тұрақтылықты қоймада, 2005жылдың соңында, 115млн теңгенің тауарын жылдам сату, жылдың соңында 77 млн теңге құраған дебиторлық борышты тезірек қайтару және «ҰК ҚТЖ»АҚ қаржылық-шаруашылық қызметінің тиімділігін жоғарылату арқылы қалыпқа келтіруге болады.

Тауарлы-материалдық қорлардың қалыптасу көздерімен қатар қаржылық жағдай үшін барлық айналым капиталының, әсіресе тауарлы-материалдық қорларға қатысты (айналымға қарсы) азаюымен көрінетін материалды айналым қаражатының айналымдылығы маңызды орын алады.

Тауарлы-материалдық қорлардың жағдайын тереңдетіп талдау қаржылық жағдайды ішкі талдаудың құрамдас бөлігі болып табылады, себебі қаржылық есеп беруде жоқ және коммерциялық құпияға жататын тауарлы-материалдық қорлар жөнінде ақпаратты қолдануды көздейді. [41]

Бұл кезде «ҰК ҚТЖ»АҚ қаржылық жағдайы қаражаттарды жұмсаудың келесі негізгі бағыттары бойынша қарастырылады:

1. 
   қалыпты өндірістік-шаруашылық және ұдайы өндіру қызметін қамтамасыз ету;
   
2. 
   ұзақ мерзімді несиелер мен қарыздар бойынша уақытылы есеп айырысулар;
   
3. 
   «ҰК ҚТЖ»АҚ дамуы бойынша көлемді жобаларды қаржыландыру мүмкіндігі.