Дістемелік кешен

№ 8-9. Тақырыбы: Шыңғыс хан империясы және түркі халықтары.

1. 
   Татарлар мен монғолдар туралы деректер
   
2. 
   Шыңғыс хан мұрагерлері кезіндегі түркілері.
   

УІІ-УІП ғ. монғол шапқыншылығы жайындағы эңгімелерді Қытайда, мүсылман элемінде русте, батыс еуропада татарлар деп атаған. Арабтар Сирия мен Мысырда түркі халықтарын татарлар деп атаған. Монғол тілінде сөйлейтін монғол тегінен шыққан халықтар да өздерін татарлар дейтін.

Шыңғыс ханнан кейін татар атауын монғол атуы ығыстырып шығарылды. Мүсылман жазбаларына монғол не болмаса моғул сөзі сақталса, Ауғанстанда өз тілдерін сақтап қалған монғол үрпақтары моғол деп атайды.

Бірақ Корпини Рубрук сөзіне қарағанда бүл сөз ресми түрде енгізілген. Алтын Орда ыдырағанда Қырым хандығында, ондағы түркілер татарлар деп атала бастады. Қазан татарлары Сібір татарлары. Монголдар туралы алғашқы мэліметтер бізге Цзинь мемлекеті тарихынан белгілі. Шыңғыс хан кезіндегі татар-монғолдар, керей, найман, меркіт, қоңырат, жалайыр туралы мәліметті 1240 ж. жазылған «асыл үрпақтары» ғана оқитын Қүпия шежіреден белгілі. (Монғолдың қүпия шежіресі. 1866 жылы орыс тілінде, 1941 жылы қайта шығарады. 1913 жылы французша, 1908 жылы қытай латын эрпінде шығарады).

Қытай тарихында Шыңғысхан дэуірін Юань дэуірі дейді. Қытай тілінде осы дэуірдің 16 томдық тарихы бар.

2.1155 жылы ақпанда Онона өзенінің жағасында, Делигюн-Болдок шатқалында дүниеге келді. Әкесі Есукей батыр. Рашид ад-Диннің айтуы бойынша Бержіген жэне Нирун руының басшысы. Әкесі Бартон баһадүр, оның экесі Кабулхан болатын. Шыңғыстың он екінші атасы Бөрте-гопо (көк-қасқыр), оның эйелі Гоомарал (эдемі марал). Юань-ши жазбасында Есукей батыр татар тайпаларына қарсы жорықта жеңісіне жетіп, Темучинді қолға түсіреді. Осы кезде оның эйелі босанады. Оның қолында үйып қалған қан болыпты. Жеңістің қүрметіне татар батыры Тимучиннің есімін қояды.

1231 ж. Үгідей мен Толы басқаруымен Солт. Қытайға жорық жасайды. Чигученн34

астанасы Биянді қоршап, бір-бірлеп жойып, 1234 ж. Солт. Қытайды Чжужы мемлекетін

жойды.

1241 ж. Үгідей қайтыс болып, таққа талас басталып, Толының баласы Мөнке отырды.

иеленуге жіберді.

1258 ж. Сун империясының эскерін шегіндіре бастады. 1259 ж. Мөңке қайтыс болып,

соғыс уақытша тоқталды. Билікке Хұбылай мен Мөңкенің інісі Арық Бұғы таласы. 1260 ж.

Екеуі де хан сайланды, 4 жыл бір-бірімен соғысып, Хұбылай жеңеді. Қытайдың солтүстік

шығысында одан оңтүстігіне жылжиды. 1276 ж. астана Хан-Чжоу қаласын басып алады.

1279 ж. Қытайды толық бағындырып, Хубулай Чжунду (қазіргі Пекин) астана етіп

жариялады.

1260-1368 ж. Хұбылайдың құрған мемлекеті Юань империясы, оған түркі ұйғыр, найман,

қыпшақ, керей, жалайыр, қаңлылар ат салысты. Бүкіл билік құралы осы тайпа, семуге

берілді. Сонымен жүз жылдан астам уақыт ішінде (1260-1368) монғолдың басшылығымен,

түркілердің күшімен үш мемлекет Цзинь, Сун, Тангут-Юань бір мемлекетіне біріктірді.

Юань империясына Тайван аралын, Вьетнамның Солтүстігін қосып, қазіргі Жапонияға

жеріне жорық жасады.

Юань империясы кезінде түркілер 1 млн., Монғолдар 1 млн., қытай, солт. Қытайланған

қидандар 70 млн. Болды.

1337 ж. көтеріліс жиілеп, 1368 жылы Пекин қаласынан Тогонтемірді қуып шығып Юань

династиясын құлатты.

2.1258 ж. Хулагу Бағдат халифатын, Иранды толығымен өздеріне қаратты. 1259 ж. Мөңке

өлімінен кейін Хулагу өз мемлекетін құрды. Оның мұрагерлері ильхан титулын

қабылдады. Ауған, Әзірбайжан, Ирак, Бағдат, күрдістан, Жоғарғы Қосөзен, Рум

сұлтанаты, Трапезундг- грек патшалығы, Армения, Кипр корольдігі салық төлеп тұрды.

Бұл мемлекеттік саяси өмірінде Жалайыр, найман, керей, ұйгыр тайпалары маңызды рөл

атқарды.

басқақ Армен-н салық жинаған, жалайыр Бұқа-Әмір, арғын Қажы Қасым. Хулагудың ең

ірі қолбасшыларының бірі Кербұқа Найман. Пошта қызметінде 1000 ұйғыр қызмет

атқарды.