Дістемелік кешені
Лекция 1. Материалдық өндірістің маңызды саласы ретінде құрылыстың мәні
жүктеу/скачать 7.87 Mb.
|
| Лекция 1. Материалдық өндірістің маңызды саласы ретінде құрылыстың мәні
Сабақтың мақсаты – құрылыс саласын материалдық өндіріс сала ретінде сипаттау 1 Құрылыс материалды өндірістің саласы ретінде 2 Құрылыстың технико- экономикалық ерекшеліктері. 3 Капиталды құрылыстың ұйымдық түрі. 4 Қоршаған ортаны қорғауға кеткен экономикалық шығынның тиімділігін бағалау. Құрылыс экономикасы — құрылыс дамуының экономикалық заңдылықтарын, оның тиімділігін зерделейтін ғылым. Құрылыс экономикасы құрылыстың шаруашылықтағы орнын, оның басқа салалармен өзара байланысын, даму деңгейі мен қарқынын, құрылыстың экономикалық және ұйымдық құрылымы мен құрылыс-құрастыру ұйымдарын басқару жүйесін, құрылысты жоспарлау тәртібі мен тәсілдерін, құрылыс өндірісін ұйымдастырудың неғұрлым тиімді түрлерін экономикалық жағынан негіздеп, талдау жұмыстарымен, құрылыс маркетингісімен шұғылданады. Сонымен қатар құрылыстағы материалдық-техникалық жабдықтау ісінің ұйымдастырылуын, құрылыстың негізгі және айналым қорларының құрылымын, құрылыста еңбек өнімділігін арттыру, өзіндік құнды кеміту, пайдалылықты өсіру факторлары мен резервтерін, еңбекке ақы төлеу, материалдық көтермелеу мен ынталандыру, баға белгілеу жүйелерін жетілдіру жолдарын, құрылысты қаржыландыру жүйесін, құрылыс-құрастыру ұйымдарының қаржы қызметін зерттейді. Құрылыс экономикасында құрылыстарға сапалық талдау жасаумен бірге сандық талдау, ұйымдық-техникалық шешімдердің тиімді нұсқасын таңдау және экономикалық нормативтердің ғылыми негізделген жүйесін жасау үшін әртүрлі көрсеткіштердің арасындағы сандық байланыстарды анықтау маңызды рөл атқарады. Осыған орай, Құрылыс экономикасында зерттеудің экономикалық-математикалық тәсілдері және электронды-есептеуіш техникасы кеңінен қолданылады. Құрылыс экономикасы басқа экономикалық ғылымдармен, сондай-ақ құрылыстың өндірістік-техникалық жағын зерттейтін ғылымдармен тығыз байланыста дамиды. Құрылыс ел экономикасының дербес саласы болып табылады, ол жаңа құрылысты, жөндеу жұмыстарын, қосымша және түзету бойынша жұмыстарды, жұмыс жүріп жатқан жерде құрама конструкциялардан ғимараттар салу, сондай-ақ уақытша ғимараттар құрылысын қоса алғанда, ғимараттар және ғимараттар құрылысы бойынша жалпықұрылыстық және арнайы жұмыстарды білдіреді. Техникалық және экономикалық тұрғыдан алғанда, материалдық өндіріс саласы ретінде құрылыс халық шаруашылығының басқа салаларынан айтарлықтай ерекшеленеді. Бұл құрылыс өнімдерінің ерекше сипатына, ақша салу жағдайларына, оларды игеру мен қайтаруға, құрылысты ұйымдастыру және басқару әдістеріне, құрылыс өндірісінің технологиясының ерекшеліктеріне байланысты. Құрылыс өнімі (ғимараттар, құрылыстар) белгілі бір жер учаскесінде жасалады және құрылыстың бүкіл кезеңі ішінде (ал одан әрі пайдалану кезінде) қозғалыссыз қалады. Құрылыс кезінде құралдар мен жұмысшылар жұмыс майданында үздіксіз қозғалады. Кез келген объектінің құрылысы құрылыс алаңы ауданында құрылыстың өндірістік базасын құрудан басталады, ол салынатын объектінің ауқымына байланысты өзінің құндық көрсеткіштері бойынша объектінің өзінің құрылысының құнымен салыстыруға болады. Шын мәнінде, объектінің негізгі құрылыстарының құрылысын бастау үшін құрылыс алаңында арнайы өндірістік кәсіпорын құру керек, оның құрылыс өнімі жалғыз данасы – салынып жатқан объект болады. Құрылыс-бұл өндіріс басталғанға дейін ғимараттар, құрылыстар салынып, құрылыс жабдықтары орнатылып, өндіріс технологиясы жасалып, содан кейін ғана өндіріс басталады. Бұл жағдай құрылыс процесін ұйымдастырудың және басқарудың ерекше формаларын, жұмыс технологиясының арнайы әдістерін әзірлеуді талап етеді. Құрылыс өнімдерін белгілі бір жер учаскесіне орналастыру оны жер учаскесінің құнына, жер нарығындағы баға конъюнктурасына тәуелді етеді. Құрылыс өнімдерінің техникалық-экономикалық көрсеткіштеріне уақыт факторы үлкен әсер етеді. Кез – келген нысанды салу ұзақтығы тек айлармен ғана емес, көптеген жағдайларда, әсіресе ірі нысандарды салу кезінде-жылдармен есептеледі. Бұл капиталды ұзақ уақыт айналымнан алшақтатады. Құрылыс объектілерінің үлкен капитал сыйымдылығын ескере отырып, капиталды ұзақ уақыт айналымнан шығару және оны құрылысқа салу өте жауапты және өте қауіпті шешім болып табылады. Құрылыстағы капитал айналымының циклінің ұзақтығы өнеркәсіпке қарағанда бірнеше есе және саудаға қарағанда ондаған есе көп екенін есте ұстаған жөн. Сондықтан құрылысқа инвестиция салу туралы шешім қабылдау Елеулі техникалық-экономикалық есептеулермен бірге жүреді. Кез келген объектінің құрылысы өзінің топографиялық, инженерлік-геологиялық және климаттық жағдайларымен сипатталатын белгілі бір табиғи ортада жүзеге асырылады. Осыған байланысты әрбір нақты жағдай үшін жер бедерін, жел және қар жүктемелерін, сейсмикалық әсердің шамасын, температуралық режимді ескеретін өзіндік конструкциялық-орналасу шешімдері әзірленеді. Қабырғалардың, жабындардың қалыңдығы, ғимараттар мен құрылыстардың тірек конструкцияларының параметрлері, Іргетастардың өлшемдері (және, демек, олардың құны) құрылыс аймағының табиғи жағдайларына тікелей байланысты. Сонымен қатар, қысқы уақытта ашық ауада жұмыс істейтін құрылысшылардың жалақысы температура режиміне байланысты. Сондықтан, елдің әртүрлі аймақтарында бірдей типтегі ғимарат немесе ғимарат салу материалдық-техникалық, Еңбек және қаржы ресурстарының әртүрлі шығындарын талап етеді. Құрылыс әр түрлі өндірістік байланыстармен ерекшеленеді. Кез келген объектінің құрылысына ондаған, ал ірі құрылыстардың құрылысына жүздеген жобалау – іздестіру, ғылыми-зерттеу, Құрылыс және монтаждау ұйымдары, негізгі технологиялық жабдықты дайындаушы зауыттар, құрылыс-монтаждау жабдығы мен құрылыс материалдарын жеткізушілер, банктер және капиталы қандай да бір түрде құрылысқа қатысатын экономиканың басқа да субъектілері қатысады. Инвестициялық процестің барлық қатысушыларының түпкі мақсаты бірдей болғанына қарамастан-максималды пайда алу, құрылыс барысында қатысушылардың әрқайсысының жеке мақсаттары мен міндеттері бар. Осыған байланысты инвестициялық процестің барлық қатысушыларын ортақ мақсатқа – құрылысты белгілі бір мерзімде ең аз шығынмен аяқтауға біріктіретін және тек өз мүдделерін сақтауды көздемейтін экономикалық өлшемдерді құру қажеттілігі туындайды. Құрылыс процесінде байланыстарды кооперациялау жеткізу және қызмет көрсету саласында да (белгілі бір мөлшерді міндетті жеткізуді, бұйымдар мен материалдарды жеткізудің жиынтықтылығы мен мерзімдерін көздейді), өндіріс саласында да, яғни бірыңғай технологиялық процесті орындауды әртүрлі орындаушылар жүргізетін құрамдас өзара байланысты элементтерге бөлу жолымен тікелей құрылыс объектісінде жүзеге асырылады. Бұл уақытты, кеңістікті, қолданылатын механикаландыру құралдарының түрлерін, басқа орындаушылардың жұмысын жалғастыру үшін ғимараттар мен құрылыстардың жекелеген элементтерінің дайындық дәрежесін үйлестіруді талап етеді. Көптеген ұйымдар, өзара байланыстардың күрделілігі құрылыс процесінің барлық қатысушыларының жұмысын нақты ұйымдастыруды және үйлестіруді талап етеді. Құрылыстағы технологиялық циклдің ұзақтығы құрылыс өнімдері үшін есеп айырысудың ерекше формасын тудырды. Есептеулер шартты түрде дайын өнім үшін-жұмыс кезеңдері үшін, ғимараттардың құрылымдық бөліктерін немесе жұмыс түрлерін орындау үшін жүргізіледі. Бұл тек объект үшін ғана емес, сонымен қатар жұмыстың жекелеген түрлері мен кезеңдері үшін де бағаны белгілеу қажеттілігін анықтайды. Құрылыстағы өзара іс-қимыл байланыстары әсер етудің ықтималды сипаты бар (ауа райы жағдайлары, жеткізілімдердің істен шығуы және т.б.) серпінді дамып келе жатқан өндірістік процестер жағдайында іске асырылатындығын ескере отырып, құрылысты ұйымдастыру және басқару жүйесі өзара іс-қимыл байланыстарының сенімділігін қамтамасыз етуге және оларға барынша мүмкін тұрақтылық дәрежесін беруге арналған реттеушілердің тиімді жүйесін көздеуі тиіс. Бұған резервтік қуаттар, өндірістік қорлар, резервтік қорлар құру арқылы қол жеткізуге болады [3]. Құрылыс үрдісіндегі экономикалық маңыздылығы құрылыстық үрдісті жүргізуге кеткен шығындармен көрсетіледі. Құрылыс шығындарын үнемдеу арқылы сапалы құрылыс өнімін алуды көздейді. Шетелдік және отандық экономикалық ғылымда «құрылыс» термині екі түрлі жолмен түсіндіріледі: – техникалық, инженерлік мағынада – әр түрлі бағыттағы жүргізілетін жоспарлы-зерттеу жұмысымен байланысты, құрылыстар мен ғимараттарды соғу, қайта құру, жаңадан қазіргі жағдайына сәйкес жаңаша өзгерту, қайта жабдықтау және тағы да басқа өндірістік қызмет түрі ретінде; – экономикалық мағынада – халық шаруашылығының ірі саласы ретінде қарастырылады. Күрделі құрылыстың барлық салалары үшін құрылыс кешенінде нарықтық қатынастарды іске асырудың ортақ ерекшеліктері қарастырылады: бір жағынан, жерге байланысты, екінші жағынан, құрылыстық қызмет саласының өзгешелігіне байланысты құрылыс жүргізу уақытының ұзақтығы, капитал салымының үлкен біркелкі шығындары. Құрылыстық экономиканың теориялық негіздері саяси экономиканың дамуына үлкен үлесін қосқан экономист А. Смиттің (1723-1790) «құрылыстағы экономика» туралы өзінің экономикалық зерттеуінде «рента – бұл бір жағынан, құрылысқа байланысты – үйді тұрғызуға немесе соғуға кеткен капитал пайызы немесе пайдасы, ал екіншісі жер рентасы» – деп қарастырған. Құрылыс жұмысы мен соған ұқсас басқа өнеркәсіп арасындағы бәсекелестік жағдайын теңестіру үшін құрылысқа байланысты рента өте үлкен болуын көздейді, біріншіден, пайыздарды өтеу үшін, яғни кәсіпкер иесінің капиталдан алынған қарызы төленген болса, және екіншіден, тұрғын үйді жөндеу, күту немесе салуға жұмсалған қаржыны белгілі бір уақыт ішінде өтеу үшін керек. Егер кәсіпкер иесі салыстырмалы жағдайда несие пайызынан құрылыс жұмысы үлкен пайда әкелсе, онда басқа кәсіпорын саласының әсерінен капитал артады және пайда бұрынғы деңгейін сақтайды [4]. Материалды өндірістің саласы ретінде құрылысты басқа салалардан өзгешелейтін бірнеше ерекшеліктері бар: оның соңғы өнімі, еңбектің арнайы шарттары, қолданылатын арнайы техникасы, технологиясы, өндірісті ұйымдастыру, басқару және материалдық-техникалық қамтамасыз ету. Көрсетілген ерекшеліктер жабдықталатын объектілердің белгісіне тәуелсіз барлық салаға тиесілі жалпы және бөлек құрылыс министрліктеріне сипатты, арнайы болып бөлінеді. Ел экономикасы бірқатар салалардан тұрады, олармен орындалатын қызметтің сипатына байланысты тауарларды өндіретін (өнеркәсіп, құрылыс, ауыл шаруашылығы және тағы да басқалары) салаларды немесе нарықтық және нарықтық емес қызметтерді көрсететін экономика саласына байланысты. Құрылыс саласының өнімі болып құрылыспен аяқталған және елдің шаруашылық кешенінің негізгі қорларын құрайтын, пайдаланымға берілген зауыттар және фабрикалар, темір және көлік жолдары, электр станциялары, жер суландыратын және кеме жүзетін каналдар, порттар, тұрғын үйлер және тағы да басқа объектілер болып табылады. Экономика саласы ретінде құрылыс ұлттық шаруашылықтың барлық салалары үшін негізгі қорларды құруға қатысады. Капиталды құрылыстың өнімі болып әрекетке енгізілген және бекітілген тәртіпте қабылданған өндірістік қуаттар және өндірістік емес бағыттағы объектілер болып табылады. Пайдалануға қосылғаннан бастап олар негізгі қорларға айналады. Оларды дамытуға экономиканың басқа да салалары қатысады (құрылыс материалдарының өндірісі, металлургия, мәшине құру және химиялық өндіріс және тағы да басқалар). Технологиялық, энергетикалық және басқа да құрал-жабдықпен және техникамен жабдықталған ғимараттар мен құрылыстар негізгі өндірістік құралдың табиғи – заттық мазмұнын құрайды [5]. Құрылыс саласы ел экономикасының басым салаларының бірі. Аталған бағытты дамыту, ірі нысандарды салу мыңдаған жаңа жұмыс орындарын құруға мүмкіндік береді, экономикалық өсуге және әлеуметтік инфрақұрылымды жақсартуға ықпал етеді. Құрылыстың ЖІӨ-дегі үлесі 2018 жылдың қорытындысы бойынша 5,5% құрады. 2018 жылы құрылыс жұмыстарының көлемі 3,8 трлн теңгеге орындалды, бұл 2017 жылғы деңгейден 4,6%-ға жоғары. Осы жылдың жарты жылдығының қорытындысына сәйкес көлем 1,4 трлн теңгеге орындалды. Әсіресе тұрғын үй құрылысының оң қарқыны аса байқалады. Егер 2014 жылы біз 7,5 млн шаршы метр тапсырылса, 2018 жылы 12,5 млн шаршы метр берілді. Жалпы алғанда, өсім келешегі мен бұған қажетті барлық алғышарттар бар. Құрылыс саласын, атап айтқанда тұрғын үй құрылысын ынталандыруға және дамытуға арналған арнайы әзірленген бағдарламалар бар. Бұл қарқынды арттыруға мүмкіндік беретін барлық ынталандырушы факторлар қарастырылған «Нұрлы жер», «Нұрлы жол», «Индустриалды-инновациялық даму мемлекеттік бағдарламасы» бағдарламалары бар Cурет 1. ҚР құрылыс жұмыстарының көлемі Ескерту - Қазақстан Республикасы Стратегиялық жоспарлау және реформалар агенттігі Ұлттық статистика бюросы мәлімттері негізінде Жыл сайын республикамызда құрылыс жұмыстарының көлемі өсуде. 2017 жылы көрсеткіш 532, 313 млрд. теңге, 2018 жылы – 584,962 млрд.теңге құраған. 2020 жылы Қазақстан Республикасы бойынша құрылыс жұмыстарының көлемі 736988 млн.теңге құрап, 2019 жылмен салыстырғанда 44812 млн.теңгеге немесе 6,5 пайызға артты (сурет 1). Республикамызда құрылыс кәсіпорындардың саны да жыл сайын өсуде. 2019 жылы 2018 жылмен салыстырғанда көрсеткіш 2 пайызға артқан. Құрылыс кәсіпорындары Алматы қаласында (15,46%), Нұрсұлтан қаласында (15,2%), Қарағанды облысында (10,4%), Шығыс-Қазақстан облысында (7,5%), Шымкент қаласында (6%) шоғырланған (кесте 2). 2019 жылы Қызылорда облысының құрылыс ұйымдарының үлес салмағы республикадағы құрылыс компанияларының жалпы санының 2,4% - ын құрады. Кесте 2 – ҚР мердігерлік құрылыс ұйымдарының саны, бірлік
Кесте 3 - Құрылыс жұмыстарының нақты көлем индекстері
жүктеу/скачать 7.87 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||