Джек Лондон. Мартин Иден Бірінші тарау

тағы бес мың данасын басты. Ал Лондондағы бір фирма оны ағылшын
қауымына арнап басып шығармаққа келіссөз жүргізіпті, Франция,
Германия, Скандинавия елдерінен де аударар едік деген өтініш келсе керек.
Метерлинктің сын мектебі əлі ел көкейінде екен. Үлкен талас туды. Силиби
мен Геккель бірінші бірінші рет пікірі жарасып, екеуі бірдей «Күн масқара
болдыны» жақтапты. Крукс пен Уоллес қарсы шыққан. Ал сэр Оливер
Лодж өзінің космос философиясына осы арадан ымыра тапқан тəрізді.
Метерлинкті жақтаушылар мистицизм туы астына жиналған Честертон ел
əуес көретін тақырыпқа деп бірнеше мақала жазып, күллі жұртты мəз-
майрам қылды. Ал Бернард Шоу тиген жерін ойып түсетін өткір сөздерін
селдей қаптатып, пікір таластырушыларды да, талас тудырған кітапты да
тұншықтыра жаздады. Бұл екі жарқын жұлдыздан өзге майданға түскен
майда-шүйделер де аз емес — қысқасы, пікір таласы өршіп кетулі.
«Бұл бұрын болмаған кеп,— деп жазды Мартинге «Синглтри, Дарилей
һəм К°» фирмасы,— сын-философия кітабы романдай өтіп жатыр.
Тақырыбы тым сəтті болса керек, оның үстіне өзінің лайым жолы болып
тұр. Жағдайды біз де пайдаланып бағармыз, күмəніңіз болмасын. Құрама
Штаттар мен Қанадада кітабыңыздың қырық мың данасы тарады. Қазір
тағы жиырма мыңы басылуда. Жұрт тілегін түгел орындап үлгіре алатын
емеспіз. Елдің кітапқа назарын аударуға біз де аз еңбек сіңіргеніміз жоқ.
Рекламаға бес мың доллардан астам ақша жұмсалды. Бұл кітап рекордтың
бəрінен асып түсетінге ұсайды.
Осымен бірге сіздің мұнан былай жазылашақ шығармаларыңызды
басуға жасайтын шарт жобасын ұсынып отырмыз Жəне есіңізге сала
кетейік, қаламақыңызды жиырма процент өсірдік,— бұл біздің фирма
сияқты іргелі фирма үшін де ең көтеріңкі баға. Егер ұсынысымызды мақұл
көрсеңіз, бланкеге кітабыңыздың атын жаза салыңыз. Мазмұны туралы
ешқандай шарт қоймаймыз. Қалаған тақырыпқа жазылған қандай
кітабыңыз болса да қабыл етеміз. Егер даяр дүниеңіз бар болса — бек
жақсы. Тек кешіктіре көрмеңіз. «Темірді қызған кезде соқ» деген.
Қол қойған шарт қағаз келісімен бес мың доллар аванс жібермекпіз.
Көріп отырсыз, сізге кəміл сенеміз һəм тəуекел етуден қаймықпаймыз.
Нəубет болса, шығармаларыңыздың бəрін басып шығаруға белгілі мерзімге
— айталық, он жылға — бізге айрықша право беру хақында келісім
жасасып қоюды қалай көрер едіңіз? Лəкин, бұл мəселеге кейін оралармыз».

Хатты былай қойып, Мартин есепке отырды. Он бес центті алпыс
мыңға көбейтіп, оның тоғыз мың доллар болатынын анықтады. Шартқа
қолын қойды, кітап атын «Бақыт түтіні» деп жазды да оған газет
фельетондарына қаламы төселмей тұрғанда жазылған жиырма қаралы ұсақ
əңгімесін қосып, баспашыға жөнелтті. Көп ұзамай Американың ең ұшқыр
почтасымен бес мың доллардың чегі де келіп жетті.
— Бүгін қалаға барайық, Мария, сағат екіде,— деді Мартин чек
алғаннан кейін, – əйтпесе, сағат екіде он төртінші көше мен Бродвейдің
бұрышында кездесерміз.
Уағдалы сағатта Мария келді; бұл не екен деп қайран қалған Марияның
дəмесі қат-мұқтаж жаңа башмақтан əрі оза алмаған. Сондықтан Мартиннің
аяқ киім магазиніне кідірместен, бір конторға ертіп əкелгеніне сағы сынып
қалды.
Бірақ сонан кейінгі оқиғалар Марияның есінде жақсы түстей мəңгі
сақталашақ. Өңшең сырбаз джентльмендер Марияға жымия қарап,
Мартинмен жəне өзара сөйлесіп жатты. Шырт-шырт еткен жазу
машинасының дыбысы естілді. Асылы бір аса маңызды қағаз басылған
болу керек, əркімдер соған қол қойысты. Мария пəтерде тұрған үйдің иесі
де осында екен, қағазға ол да қолын қойды.
Көшеге шыққаннан кейін үй иесі:
— Ал, Мария, бұл айға сен маған жеті жарым доллар төлемейсің,—
деді.
Мария аң-таң.
— Онан арғы айларда да пəтер ақы төлемейтін боласың,— деп қойды
ол тағы да.
Мария өзіне бір зор қайырым еткендей үй иесіне бар алғысын айтып
жатыр. Тек үйіне келгесін, көрші-қолаңмен, ең əуелі дүкенші португалмен
ақылдасып, бай-жайды түсініскеннен кейін ғана пəлен жыл пəтер ақы
төлеп тұрған кішкене үй мұнан былай өзінің басыбайлы меншігіне
айналғанын түсінді.
— Менен азық алмай кеттіңіз ғой?— деді бір күні португал жік-жапар

болып, трамвайдан жаңа ғана түсіп үйіне карай келе жатқан Мартинге.
Мартин оған бұрынғыдай үйінде ас пісірмейтінін айтты, сонан кейін
дүкенші келіңіз, бір бөтелке шарап жұтып кетіңіз, деді. Ол дүкенінде бар
шараптың ең тəуірін тауып əкеліп, сол арада қонағын аяқ үсті сыйлады.
— Мария,— деді Мартин сол күннің кешінде,— мен бұл үйден енді
шығамын. Көп ұзамай өзіңіз де кетуіңіз керек. Үйді біреуге жалға беріп, ай
сайын пəтер ақысын алып тұрыңыз. Сіздің Сан-Леандрода ма, Хэйуордсте
ме, сүт ферма ұстайтын ағаңыз бар сияқты еді ғой? Жұрттың кірін жумай,
түсіндіңіз бе? Жумай, сол күйінде өздеріне таратып беріп, Сан-Леандроға
немесе Хэйуордскске, əйтеуір ағаңызға барыңыз... Менің онымен
сөйлесетін шаруам бар, соны айтыңыз. Мен мұнан былай Оклендте
«Метропольде» тұратын болдым. Біле келсін, сол маңайда сатылатын сүт
фермасы жоқ па екен.
Сонымен Мария əрі үй иесі, əрі ферма қожасы болды; ауыр жұмыс
атқаратын екі қызметші жалдады, балалары аяқ киімге молығып, мектепке
де қатынап жүргенімен Марияның банкідегі счеты өсе берді. Өмірде
ертегінің бекзадасы жиі кездесе бермейді ғой. Бірақ ауыр бейнеттен миы
ашып, ешқандай бекзаданы ешқашан арман етпеген Марияның бұрынғы
кірханада істеген жұмысшы сипатында бекзадаға ұшырағаны анық.
Халайық осы тұста Мартин Иденнің кім екенін білуге құштар бола
бастаған. Ол баспа орындарына өзінің өмірбаяны туралы ешқандай мəлімет
берген жоқ-ты, бірақ газеттерден көз таса қалу қиын екен. Мартин Иден
Оклендте туып-өскен адам еді, газет хабаршылары осында оны бала
жасынан білетін таныстарының талайына жолығыпты. Сонымен, газет
бетінде Мартиннің кім болғанын, не істегенін өтірік-шыны аралас толық
баяндайтын хабар жариялана бастады. Осы мақалалармен бірге суреті,
фотографиясы басылды. Бір кезде Мартинді суретке түсірген талапты
пысық фотограф табылып, ол Мартиннің карточкаларымен қызу сауда
жасады. Журналдар мен буржуазия қауымын жек көретін Мартин осындай
у-шуға жүре бара көнді, жан тынышын ойлады. Алыстан арнайы келген
тілшілермен сөйлеспей қоюды да қолай көрген жоқ. Оның үстіне жазу мен
кітап қарауын қойғалы бос уақытын қалай өткізуге білмей, зерігіп те
жүрген. Сондықтан сəл баптаныңқырап кеткені рас: ол журналистермен
əңгімелесті, оларға өзінің əдеби-философиялық көзқарасын түсіндірді.
Катте қонаққа шақырған бай буржуа үйлеріне қатынап тұрды. Бұрын

басында болмаған тамаша тыншу тапты. Ешнəрсені елең қылмайтын
болды. Жұрттың бəріне, барша қылығына кешірім етті, тіпті бір уақытта
өзін қатерлі социалист етіп суреттеген жас хабаршыға фото суретімен бірге
бір полосаға жетерлік əңгіме айтып берді.
Оқта-текте Мартин Лиззиді көріп қалады. Ол Мартинді елдің ұлық
тұтуын жақтырмайтын сықылды. Себебі, осыған байланысты екеуінің
арасындағы ор тереңдей түскендей көрінді оған. Əлде осы орға көпір
болсын деді ме, Лиззи Мартиннің ақылын алып, кешкі мектепке,
стенография оқуына түсті, таңдаулы шебер тігіншіге қыруар ақша төлеп,
сусылдаған əсем көйлек тіктірді. Лиззидің талпынып, тез көтеріле бастауы
Мартинге ой түсірмей қойған жоқ. Ойпыр-ау, менің осы қылығым жөн бе,
— деп ойлады ол. Лиззи не істесе де өзі үшін істейтінін жақсы біледі.
Қыздың Мартинге ұнағысы келіп жүруі анық. Ол өзінше Мартинге осы
жағады-ау деген əдетке бой ұра береді. Бірақ Мартин оған үміт еттірерлік
ешбір сылай көрсеткен жоқ. Сирек кездеседі, қарындасындай ғана
сыйлайды.
Мартиннің атағы шығып, дүрсіп тұрған шағында Мередит Лоуэл
баспасы «Кешіккенді» басып шығарды. Жəне бұл повесть көркем туынды
болуынан «Күн масқара болдыға» қарағанда елге ұнаңқырады. Сонымен
Мартиннің екі бірдей кітабы ең өтімді дүниеге айланып кетті. Бұл бұрын
болмаған оқиға. Тақырыбы қызық, жеңіл əңгімелерді ұнатушылар да, «Күн
масқара болды» сияқты қиын кітапқа құштар байсалды оқушылар да
повесті құмартып оқитын болды, шығарманың күшті жазылуына, автордың
айырықша шеберлігіне бəрі де риза боп, таң қалысты. Мартин Иден таяуда
ғана мистицизмге теория жүзінде шабуыл жасаса, енді əммеге өнеге
боларлық нағыз əдебиет үлгісін ұсынды. Сонымен бір өзі екі түрлі талант
иесі екенін — əрі білімді сыншы, əрі шебер жазушы екенін дəлелдеді.
Мартин ұлы əдебиет аспанының құйрықты жұлдызындай болды. Даңқы
жер күңірентіп, ақша деген ағылып келіп жатты. Бірақ азғана ермек еткені
ғана болмаса, бұған ол қуанған жоқ. Осы тұста бір болмашы нəрсе
Мартинді таң қалдырған. Естісе əркім-ақ таңданарлық оқиға. Бəлки, өзге
жұрт оқиғаның өзіне емес, Мартиннің оған түсінбегеніне қайран қалар.
Оқиға былай болған. Бір күні судья Блоунт Мартинді қонаққа шақырды.
Түкке тұрмайтын осы факт көп ұзамай Мартин үшін маңызы зор оқиғаға
айналды. Бір кезде ол судья Блоунтты жұрт алдында масқаралап, тіл
тигізген еді. Енді сол мырза көшеде көре сала Мартинді үйіне қонаққа

шақырды. Мартиннің Морз үйінде судьямен талай жолыққаны есіне түсті.
Ол кезде Мартинді үйіне шақыру Блоунттың ойына да келген емес. «Мені
мырза болса сол уақытта неге шақырмаған?»— деп ойлады Мартин.—
Сонан бері не өзгерді? Ештеме де өзгерген жоқ. Мен баяғы Мартин
Иденмін. Бұ қалай? Əлде жазғандарының жарық көруі себеп болды ма?
Соның бəрін баяғыда жазып еді ғой. Онан бері қалам тартқан жоқ. Өзінің
ең таңдаулы деген туындыларын судья Блоунт жұрт сөзіне еріп, Мартиннің
дүниеге көзқарасы мен Спенсерді дəріптеуін мазақ ететін кезде жазған.
Олай болса судья Блоунт Мартинді адал еңбегін қадірлегендіктен шақырып
отырған жоқ, еңбегінің жаңғырығын естіп, дақпыртқа еріп жүр.
Судья қонаққа шақырғанда Мартин жымиып, күле қарап, ризалық
білдірді де, оп-оңай ере кеткеніне өзі таңырқап қалды. Түскі асқа оның
үйіне əйелі мен қыздарын ертіп, алты-жеті игі жақсы жиылған екен, бəрінің
ықылас-назары Мартинге ауды. Судья Блоунт жəне оны қызу қолдай кеткен
судья Хэнуэл: «Стикс» атты клубымыз бар еді, соған сізді жазып қойғымыз
келіп отыр деп Мартиннен рұқсат сұрады. Оған өзі дəулетті болуының
үстіне ерекше көзге түскен адамдар ғана алынады екен.
Мартин онан сайын таңырқай түсті де, ұсынысты құптамады.
Мартин қазір бұрынғысынша қолжазбаларын орналастыру қамында.
Баспашылардан хат келіп жатады. Бəрі де Mapтин керемет стилист екенсіз,
шығармаларыңыздың түрі көркем, мазмұны терең деп дəріптейді.
«Солтүстік барлаушысы» «Сұлулық бесігін» енді осы тəрізді тағы бірнеше
мақала жіберуін өтінген. Мартин бұл тілекті орындамаққа кірісіп жатқанда
тағы бір хат келді. Бəсекенің қызығына ерген «Бэртон журналы» əр
біреуіне бес жүз доллар қалам ақы төлеп, бес мақаласын басуға ұсыныс
жасапты.
Мартин оған хат жазып, келісімін білдірді, бірақ əр мақаласына мың
доллар сұрады. Өйткені, қазір мақалаларына таласып жүрген журналдар
бір кезде соның бəрін керек қылмаған. Өтінішіне қайтарған бір сарынды
салқын жауабы да есінде. Кезінде олар аяған жоқ қой, ендеше Мартин де
аямайды «Бэртон журналы» саудаласпай сұрағанын беріп, бес мақаласын
алды. Тағы сондай төрт мақаласы қалған еді. Оның бəрін əрқайсысына мың
доллардан төлемек болып, «Макинтош айлығы» алып кетті. Ал «Солтүстік
барлаушысы» кедей болуынан, бұл журналдармен тайталаса алған жоқ.
Сонымен «Керемет абыздары», «Қиялшылдар», «Меніміздің өлшемі»,

«Бұлдыр қиял философиясы», «Құдай мен айуан», «Өнер һəм биология»,
«Сын жəне үлдірік», «Жұлдыз тозаңы», «Өсімқорлардың өр зорлығы»
жарық көрді. Бұл шығармалардың төңірегінде тағы үлкен шу көтерілді.
Баспашылар қаламақы хақында енді өз шамаңызды айтыңыз дейтін
болды. Мартин айтудан тартынған жоқ. Бұрын жазғандарының бəрін
бастыруға беріп жатты. Жаңа шығарма жазбады. Қолына қалам алайын
десе жаны безірейді. Себебі, Бриссенденнің тағдырын ұмытқан жоқ. Ол
марқұм тобырдың құрбандығы болды. Сондықтан қошеметшіл тобыр қол
соққанымен жүрегі жібімейді, жек көреді. Тіпті, өзінің атағы шығуын ол
Бриссенденнің аруағын қорлағандық деп білді. Бірақ жиіркенсе де,
шегінген жоқ, қапшығын алтынға толтыруға белін бекем байлады.
Ара-тұра Мартин баспашылардан мынадай хат алып қояды:
«Мұнан бір жыл бұрын лирикалық өлеңдеріңізді қабыл көрмей
қайырсыз іс жасағанға ұсаймыз. Сол тұста-ақ өлеңдеріңіз бізге үлкен əсер
еткен еді, бірақ кейбір жағдайларға байланысты пайдалана алмадық. Егер
əлі еш жерде басылмаған болса жəне қайырым етіп, қайта жіберер
болсаңыз, бəрін дереу басар едік те өзіңіз атаған қалам ақысын төлер едік.
Сізге мейлінше пайдалы шарт жасасып, өлеңдеріңізді жеке кітапша етіп
шығаруға да əзірміз».
Мартиннің есіне өлеңмен жазылған трагедиясы түсті де өлең орнына
соны жіберді. Жіберер алдында оқып шыққан еді, тым нашар жазылған
екен, таң қалды. Бірақ жіберді, журнал басып шығарды. Бұл ісіне Мартин
артынан өкінді де. Өйткені, ұнатпаған оқушылар наразылық білдіріп, мына
шалағай дүниені жазған айтулы Мартин Иден дегенге кім сенеді деп
сенімсіздік айтты. Бұл бояма нəрсе немесе Мартин Иден Дюма-əке сияқты
өз атынан бөтен біреуге жаздырған деп шуылдасты. Мартин бұл
шығарманы əдебиетке əлі шорқақ кезімде, жас шағымда жазған едім, оның
жарық көруіне себеп — қиылып сұраушылардың көңілін жықпағандығым,
деп түсінік бергенде, ел күлді. Сонан кейін журнал редакторы орнынан
алынды. Трагедия жеке кітапша болып шықпаса да Мартин шімірікпей,
алған авансын қайтармады.
«Колмэн апталығы» Мартинге ұзақ-сүре телеграмма жіберіпті. Кемі
оған үш жүз доллар жұмсаған болуға тиіс. Жиырма шақты очерк жазып
беріңіз, əрқайсысына мың доллардан төлейміз деген. Оны жазу үшін баспа

есебінен Құрама Штаттарды аралап, өзіңізге қызық көрінген тақырып
табыңыз, депті. Онан кейін баспа, ойы əріде жатқанын байқату үшін,
мысалға бірнеше тақырып атаған. Мартиннің алдына қойған бір ғана
шарты очерк Құрама Штаттар өмірінен болсын.
Мартин баспаның өзі төлеп алатын етіп, телеграмма соқты: мəртебелі
сеніміңізді ақтауыма жағдайым болмай тұр деп зор өкініш білдірді.
«Уоррен айлығында» басылған «Вики-Вики» повесі ерекше сəтті
болды. Көп ұзамай көркем кітапша болып қайта шыққан повесть бірнеше
күнде тарап кетті. Сыншылардың бəрі бір ауыздан бұл туындыны
«Бөтелкедегі рух», «Шегірен былғары» сияқты классикалық шедеврдің
қатарына қосуға болады десті.
Алайда, «Бақыт түтіні» жинағына жұрт қапелімде түсіне алмай, теріс
ыңғай көрсетті. Буржуазия қоғамы оның тым батыл айтылған моралі мен
ескішілдікті қырнауын жақтырмады Ал кітап француз тілінде басылып
шыққанда күллі Париж есінен танған. Сонан кейін Англия мен Америка да
жинаққа қызыға бастайды. Мартин «Синглтри, Дарнлей һəм К°»-ден
үшінші кітабына жиырма бес процент үлес сұрады. Бұл екі жинаққа
Мартиннің түрлі журналдарда басылған əңгімелері енген. «Қоңырау
күмбірі» мен «Үрей» əңгімелері бірінші томға енді де, екінші томға
—«Оқиға», «Қазан», «Өмір шарабы», «Иірім», «Көңілді көше» тағы
бірнеше əңгіме кірді. Мақалалары өз алдына бір том болып шықты.
Өлеңдер жинағы — оның ішінде «Теңіз толғаулары» мен «Сүйіспеншілік
туралы сонеттер» — жеке том боп басылды. Бұл екі поэма əуелі «Əйелдер
серігінде» басылған, оған журнал қыруар көп ақша төлеген.
Ең соңғы қолжазбасын орналастырғанда Мартин уһ деп демін бір алды.
Құрақтан өрген кең сарай, ақ желкенге қолы жететін болды. Бриссенденнің
нағыз көркем шығармаға журнал бетінен орын жоқ деген пікірін Мартин
бекерге шығарды. Өз тəжірибесі Бриссенденнің бұл тұжырымы қате екенін
тамаша дəлелдеп бергендей. Сонда да досының айтқаны рас екенін іштей
сезеді. Əуелде шығармаларының сəті түсуінің басты себебі «Күн масқара
болдының» жарық көруі еді. Қалғандары соның ізімен кездейсоқ кете
берді. Көп жылдар бойы соның бірде-бірін ешкім керек қылмаған. Бір күні
əлдеқалай «Күн масқара болды» жарыққа шыға қалды да у-шу пікір таласы
көбейіп, Мартиннің атағы жайылып кетті. «Күн масқара болды» шықпаса,
айтыс-тартыс тумас еді. Тегі кітап ғажап нəрсе. Мұны «Синглтри, Дарнлей

һəм К°»-де мойындаған. Олар алғашында жүрексініп, бір мың бес жүз
данадан артық баса алмаған-ды. Кейін жырынды болған баспашылар да
кітаптың өтімді боп шыққанына таң қалды. Бұл бір керемет сияқты көрінді.
Олар осы сезімнен əлі күнге арылған жоқ. Өйткені, Мартинге жазған əрбір
хатынан бұл айқын сезіліп тұрады. Себебін ешкім білмейді. Олардың
ойынша бұл ешқандай жорамалға, есеп-қисапқа үйлеспейтін сиқыр сияқты
ерекше оқиға.
Мартин даңқы жайылуына дандайсымады. Кітабын оқып, қапшығын
алтынға толтырып жатқан буржуазия. Оның сылайы өзіне мəлім. Бірақ
шығармаларынан буржуазияның не қызық, не бархадар тауып жүргенін
түсінбейді. Əлбетте елге атағын жайған, кітабын таласып таратып əкеткен
жүздеген мың адамның шығарманың сөз сұлулығы мен мазмұнында
жұмысы жоқ. Мартин əншейін тағдырдың еркесі, құдайлардың
қамсыздығын пайдаланып, абайсызда Парнасқа өтіп кеткен пысықсымақ.
Бриссенденнің «Фани дүниесіне» бір кезде бəрі жабылып, кейін тамтығын
қалдырмай құртып жіберетін жүздеген мың хайуан енді бəрі бірдей
Мартиннің кітабына үңіле қалыпты, түгіне түсінбесе де есі кетіп, еліріпті.
Күштінің алдында құйрығын бұлғап, əлсізді көрсе өңешіне шошқа тісін
қадай түсетін өңшең аш бөрі! Тек істің əлдеқалай сəті түсуі біледі! Мартин
бұрынғысынша «Фани дүние» өзі жазғандарының бəрінен жоғары деген
пікірде. Ол болашақта қаламынан шығатын қандай еңбегінен де жоғары
тұрмақ. Өйткені ол — дəуір поэмасы. Олай болса жуырда сол «Фани
дүниені» аяққа басқан тобырдан не рақым күтуге болады? Мартин үстінен
ауыр жүк түскен адамдай бой жазып, арқасы кеңіп, тыншу тапты. Ең соңғы
қолжазбасы сатылды. Енді көп ұзамай ісін бітіруі керек.

жүктеу/скачать 1.82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: