Еңбек нарығы дегеніміз

Кәсіпорынның түрлері: Кооператив — бұл пайда табу мақсатында емес, мүшелеріне көмек көрсету, қызметтеріне тиісті ықпал жасау үшін құрылатын қоғамдастық. Алайда, біздегі кооперативтер ең алдымен өндірістік қызмет көрсету және сауда-делдалдық салада дамып отыр. Көпшілік жағдайда кооперативтік кәсіпорындарда табысты капиталға айналдырмау ағымы байқалады. Мұндай жағдай өндірістің тиімділігін арттыруға тиісінше ықпал жасамайды, инновациялық процесті тежейді, құрылымдық қайта құру жұмыстарын қиындатады.

Мемлекеттік корпорациялар — кәсіптік немесе ортақ мүдделер принципінде біріккен қоғам, адамдар тобы; капиталистер кеңіңен қолданатын акционерлік қоғам нысаны, қазіргі жағдайда мұндай корпорациялар монополиялық бірлестіктердің негізгі түрі.

Ассоциациялap — шаруашылық есеп, өзін-өзі қаржыландыру және өзін-өзі басқару негізінде жұмыс істейтін кәсіпорындардың, мекемелердің бірыңғай экономикалық, әлеуметтік, мәдени мүдделер негізінде ерікті түрде заңды ұйым ретінде бірігуі.

Кәсіпорын мына түрде жіктеледі

• 
  салалық бағыныштылығына қарай;
  
• 
  шаруашылық қызметінің сипаты мен түрі бойынша;
  
• 
  құқықтық ережелер бойынша.
  

• 
  өнім өндірудің күрделілігі;
  
• 
  кәсіпорын өлшемі;
  
• 
  өндіріс процесінің сипаттары мен ерекшеліктері;
  
• 
  өндірісті механикаландыру мен автоматтандыру деңгейі;
  
• 
  орналасқан жері.
  

Кәсіпорынның оңтайлы құрылымының басты шарты — кәсіпорында еңбек келісімдерін жетілдіру арқылы жұмысшылардың әлеуметгік-материалдық жағдайын жақсартуды бірінші кезекте шешуді, өндіріс тиімділігін, еңбек өнімділігінің өсуін, жұмыс уақытын үнемді пайдалануды қамтамасыз ету.

Өндірістік процесс

Кез-келген кәсіпорынның алғашқы қалыптасуы өндірістік процестен басталады.

Кәсіпорындагы өндіріс процесі дегеніміз шикізатты өндеп, тұтынуға дайын өнім өндіруге бағытталған іс-қимылдар. .[3,59-бет]

Негізгі операциялардың жиынтығы негізгі технологиялық процесс деп аталады. Технологиялық операция — бір жұмыс орнында, бір немесе бірнеше жұмыстың орындалуы, әрбір еңбек заттарының немесе заттарды өңдеу тобының дәйекті және қосарлас атқаратын іс-қимылы болып табылатын өндіріс процесінің бөлігі.

Көмекші процесс кәсіпорынның ішкі жүйесінде пайдаланылатын өнімді дайындау мен қызметтер көрсету процесі (аспаптарды дайындау, қосалқы бөлшектер, бумен жабдықтау, сығылған ауа, электр энергиясы, құрал-жабдықтарды ретке келтіру және оны жөндеу т.б.).

Қызмет корсету процесі. Жұмыс нәтижесі ретінде белгілі бір өнім шығармайтын процесс, оған қатыстылар:

• 
  тасымалдау;
  
• 
  қоймалық операциялар;
  
• 
  технологиялық бақылау.
  

Белгілі бір деңгейдегі негізгі процестердің дер кезінде және сапалы орындалуы — көмекші және қызмет көрсету жұмыстарын қамтамасыз етуді талап етеді.

Өндірістік процестерді ұйымдастырудың тиімділігі мынадай принциптерді басшьшыққа алады:

• 
  жекелеген цехтарды белгілі бір өнім түрлерін өндіруге мамандандыру; мамандандыруды тереңдету — еңбек өнімділігін арттырудың шешуші шарты, өнімнің өзіндік құнын азайтудың кепілі;
  
• 
  үйлесімділік. Бұл принцип кәсіпорынның ішкі бөлімдерінің қабілет деңгейлерінің бірдей екенін білдіреді;
  
• 
  қатар даму — өндірістік процестердің кәсіпорынның жекелеген құрылымдарында косарласа орындалуы. Мақсат — еңбек аясын кеңейту;
  
• 
  аралас даму принципі - бұйымның өндірістік процестен өту кезендері, яғни шикізатты өндеуден бастап, дайын өнім шығаруға дейінгі іс-әрекеттерді қамтиды;
  
• 
  уздіксіздік принципі. Бұған мысал ретінде толассыз өндірісті алуға болады;
  
• 
  ырғақтылық — технологиялық операциялардың бір қалыпты ырғақпен қайталанып отыруы;
  
• 
  автоматтандыру принципі - өндіріс процесін әлемдік деңгейде автоматтандыру.
  

• 
  цехтардың, учаске мен жұмыс орындарының технологиялық жағынан мамандандыру деңгейінің басымдығы және бұлар үшін бұйымдардың үнемі бір түрін өндірудің міндетті еместігі;
  
• 
  әмбебап жабдықтарды пайдалану және оларды бір типті топтарға орналастыру;
  
• 
  қолмен атқарылатын жұмыстар үлес салмағының көптігі және өндірістік циклдің ұзақтығы;
  

Жеке-дара өндіріс типінің өнімдеріне қатыстылар:

• 
  бірегей станоктар;
  
• 
  темірді жұқарту стандары;
  
• 
  автоматты реакторлар;
  
• 
  қуатты электр машиналары,
  
• 
  құрылыс объектілерінің көпшілігі жатады.
  

• 
  аз сериялы;
  
• 
  орта сериялы;
  
• 
  көп сериялы болып бөлінеді.
  

Мұның жеке-дара өндірістен ерекшелігі: өнімнің белгілі бір бөлігін дайындау жыл бойына немесе жылдар аралығында қайталанып отырады, ал бұл өнім өндіруді технологиялық мамандандырылған учаскелер бойынша ұйымдастыруға бірден-бір қолайлы жағдай жасайды.

Жаппай өндіріске тән сипат: үнемі қайталанатын бір-екі операцияны орындауға бағдарланып, жұмыс орны мамандандырылады (көп жағдайда К_с=1).

Жаппай өндіріс типінің негізгі белгісі — шығарылуы ұзақ мерзімге көзделінген біртекті өнімді неғұрлым көп өндіру. Сондықтан жаппай өндіріске

Жаппай өндірісте мамандандыруды терендету өнімнің өзіндік құнын төмендететін өнім сапасын, оның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін негізгі фактор. Мәселен, жеке-дара өндіріс тәсілімен шығарылған автокөліктің өзіндік құны жаппай өндіріс әдісімен шығарылған автокөліктерге қарағанда 20—30 есе жоғары келетіні тәжірибеден белгілі.

Сонымен қатар жаппай және ірі сериялық өндірістерде кемшіліктер де жоқ емес. Солардың қатарынан мыналарды атап көрсетуге болады:

• 
  өндірістің нақты тұтынушы сұранымына емес, негізінен орташа стандартқа бейімділігі;
  
• 
  қолда бар арнайы жабдықтарды қайта құрудағы қиындықтардың техникадағы өзгерістерді қысқа мерзім ішінде атқаруға болмайтындығына байланыстылығы.
  

Кәсіпорындардың типтері және олардың бірігу нысандары

Шағын кәсіпорындардағы жұмысшылардың шектеулі саны:

• 
  өнеркәсіпте, құрылыста және көлік саласында (автобус, троллейбус парктері) - 100 адам;
  
• 
  инновациялық қызметтерде - 60;
  
• 
  көтерме саудада — 50;
  
• 
  ғылыми техникалық ортада — 60;
  
• 
  бөлшек сауда мен тұрмыстық қызмет көрсетуде — 30;
  
• 
  басқа да салалар мен қызмет түрлерінде - 50 адам.
  

• 
  алғашқы капитал салымдары мен айналым қаржылары тапшы болған жағдайында көптеген кәсіпкерлер үшін тиімді нысан;
  
• 
  нарықтық сұраным өзгерістеріне тез бейімделу мүмкіндігі мен икемділігі;
  
• 
  жұмыссыздықпен күресудегі орны мен рөлі. Жұмыс орындарын ұйымдастыруда кең мүмкіндіктің болуы;
  
• 
  үстеме шығын шамасының анағүрлым төмендігі;
  
• 
  басқару аппаратының ықшамдылығы;
  
• 
  жергілікті шикізат қорларын іске жарату, тіпті өндіріс қалдықтарын да іске асыру және басқа мүмкіндіктерді пайдалану.
  

• 
  меншік түрі (жеке меншік және мемлекеттік меншік);
  
• 
  қызметтерінің мазмұны мен сипаты;
  
• 
  өндірілген өнімдердің алуан түрлілігі және көлемі;
  
• 
  бәсекеде жеңіп шығудың әдістері мен тәсілдері;
  
• 
  әр түрлі одақтар мен бірлестіктерге мүше болу;
  
• 
  кәсіпкерлік қызметтің ұйымдық-құқықтық нысандары.
  

Мақтарал аулданынң 2004 жылы жершілікті бюджеттің орындалуы туралы мәлімет

келісім шартында және қызмет нұсқауында берілгендер көлеміне сай еңбеккетлер орындаған жұмысы үшін алады. .[4,354-бет]

Еңбек тиімділігін арттырудың әртүрлі ынталандыру жолдары бар, атап айтқанда: сыйлық, үстеме, кепілдік төлемдері. Жұмыс беруші нақты жағдайын ескере отырып, “еңбек ақы төлеу туралы” ережесін дербес әзірлей алады, сондай-ақ онда еңбеккерлердің категориясын, жұмыс уақытының тәртібін, “қызметкер туралы” ережесін белгілей алады. Аталған ереже жұмыс берушіге еңбек тәртібін ұйымдастыру мен еңбек келісім шартын жасау үшін ғана емес, сондай-ақ, ол шығыстармен ұсталымдарды негіздеу үшін де қажет. Төлем жеке және (немесе) ұжымдық еңбек нәтижесі бойынша жасалуы мүмкін.

Бұл жағдайда жұмыс берушінің белгіленген жалақысының деңгейі заңда белгіленген ең төменгі жалақының деңгейінен төмен болмауы керек.

Іс жүзінде еңбек ақыны ұйымдастырудың екі негізгі нысананы пайдаланылады- келісімді (өнім санына қарй ақы төлеу) және мерзімді (істеген күніне қарай төлеу).

Мерзімді еңбек ақысы деп, нақты істеген уақыты үшін еңбек ақының мөлшері немесе тарифтік мөлшерлемесі бойынша еңбеккерлерге есептелетін жалақының нысанын айтады. Мерзімдік еңбек ақының нысаны жай мерзімділік және сыйақылы-мерзімділік болып бөлінеді.

Жай мерзімділік жүйесінің кезінде өзіне берілген (иеленген) тарифтік мөлшерлемесі немесе нақты істеген уақыт бойынша еңбеккерлерге еңбек ақы есептейді. Енді осы жүйеге сандық және сапалық көрсеткіштері үшін қосымша еңбек ақы сыйақы-мерзімділік төлем болып табылады.

Тариф мөлшерлемесін және бюджет сферасындағы еңбекерлердің қызмет иесінің (лауазымды адамның) айлығын белгілеген кезде жалақының минималыд деңгейін және бірыңғай тариф сеткасын пайдаланады. Бірыңғай таиф сеткасы еңбек ақының 21 разрядыңның негізінде құрылады және әрбір разряд үшін өзіндік тариф коэффициенті белгіленеді.

Жұмыс мамандығы негізінен біріншіден сегізінші разрядқа дейін жіктеледі, ал қызметкерлердікі екіншіден жиырма біріншіге дейін бірыңғай тарифтік сетка бойынша тарификацияланады. Бірыңғай тарифтік – мамандырылған анықтама (БТМА) және мамандрылған анықтама( МА) бойынша еңбеккерлердің тарифмкациясын жасайды.

Тарифтік мөлшерлемесін және әртүрлі машықтық-мамандандырылған топтардағы қызметиесінің (лауазымды адамның) алығын жұмыс берушінің ең төменгі жалақыны сақтаған кәсіпорын бекіткен разрядтың мөлшерлемесіне сүйене отырып бірыңғай тарифтік сеткасында белгіленген тарифтік-мамандандырылған коэффициенттер бойынша анықтайды.

Тарифтік-мамандандырылған анықтама жұмысшылардың жұмысын тарификациялауға және оларға әртүрлі өндіріс пен жұмыс түрі бойынша разряд беруге пайдаланылады. .[4,359-бет]

Келісімді еңбек ақы төлеген кезде алдын-ала белгіленіп қойған деңгейде әзірленген өнімнің немесе орындалған жұмыстың әрбір бірлігіне есептейді (дана, ткм, килограмм т.б.). кесімді еңбек ақы нысанасы келесідей еңбек ақы жүйесіне бөлінеді:

Тікелей кесімді еңбек ақы жүйесі әрбір өнім бірлігі бойынша бағасын қою арқылы белгіленеді.

Кесімді-сыйлық-бұл қосымша марапаттау төлемін қарастырады, белгіленген көрсеткішті орындаған кезде ғана пайдаланылады;

Кесімді-прогрессивті еңбек ақы төлемі. Еңбек төлемінің бұл жүйесі жұмысшылардың белгіленген нормадан артық өндіргені үшін көтермелеу ретінде пайдаланылады. Норма мөлшерінде дайындалған өнім үшін жұмысшыларға төлемді тікелей кесімді бағалар бойынша есептейді, ал нормадан асыра дайындалған өнім үшін үдемелі бағалар бойынша есептейді;

Жанама кесімді еңбек ақы төлемі. Мұнда қосалқы және басқа да жұмысшылардың еңбек төлемі қызмет көрсететін уческесінің, цехтың негізгі жұмысшылардың төлем-ақысына шаққандағы процентімен анықталады;

Еңбек ақы төлемінің аккордтық жүйесі. Бұл жүйеде жұмысшылардың еңбек төлемін нормаланған тапсырманың немесе жұмыс көлемінің (уақытның, өндірім нормаларының) орындалуы және алдын ала кешендік жұмыстың тұтастай орындалуы белгіленген жалпы кесімдік бағасы (расценкасы) бойынша анықтайды. Еңбек төлемінің бұл жүйесі жұмысшылардың бөлек топтары немесе бригадалардың бөлек ұжымдары үшін еңбек өнімділігін арттыруда және жұмыстың орындалу мерзімдерін қысқартуда, олардың материалдық ынталығын күшейтуге ықпал ету үшін пайдаланылады. Еңбек төлемінің аккордтық мөлшерін қолданыстағы нормаланған тапсырмалар (уақыт нормалары, өнімдер) мен бағалар негізінде белгіленеді, ал олар болмаған жағдайда –онда ол осы тәріздес жұмыс үшін қолданып жүрген, нормативтік тапсырмалар мен баға (расценок) бойынша белгіленеді. Еңбек төлемінің бұл жүйесі бойынша аккордтық тапсырманы мерзімінен бұрын орындағаны үшін сыйақы беру тәртібі белгіленуі мүмкін.

Болашақта өндірісті кешенді түрде механикаландыру мен автоматтандырудың дамуы, мамандарының жетілуі, еңбек төлемінде нақты саралаудың кемуі кесімді жүйенің қолданыс аясын қысқартады, ал олардың жұмысшылардың еңбек төлемінің мерзімдік-ұжымдылық және мерзімділік-сыйақылық жүйелеріне алмастыру мүмкін.

Мысал. Еңбек ақы төлеудің әртүрлі жүйесін пайдаланған кезде жалақыны есептеудің жолдарын қарастырып көрсетейік.

1. 
   Мерзімді еңбек ақы төлеу жүйесі. Кәсіпорында 200 адам жұмыс
   

он бес адам (маман) -11-ші разрядпен;

бес адам (маман) -14-ші разрядпен;

бес адам (маман) -16-шы разрядпен;

үш адам (маман) -19-шы разрядпен;

екі адам (маман) -21-разрядпен жұмыс істеген.

Жалақысы = белгіленген х қатынасы (Бірыңғай тарифтік (оклады) мөлшерлемесі сеткасының разрядтарына

сәйкес)

1-ші разрядтың мөлшерлемесін ұжымдық келісім-шартта 15000 теңге мөлшерінде бекіткен. Кәсіпорынның жұмыс тәртібі бойынша аптаның

бес күнін жұмыс күні етіп белгілеген (ағымдағы айда 21 күн жұмыс күні болған). Кәсіпорынның 14-ші разряды бар үш маманы ағымдағы айда 18-ақ күн жұмыс істеген.

Ағымдағы айдағы еңбеккерлердің жалақысын есептеп көрейік:

9-шы разрядтағы мамандардың жалақысы =15000 х 1,74 х 10=26700 теңге;

11-шы разрядтағы мамандардың жалақысы =15000х2,07х15=461250 теңге;

14-шы разрядтағы мамандардың жалақысы =15000х2,55х2= 76500 теңге;

14 разряды бар үш маман, ағымдағы айда толық жұмыс істемеген, сондықтан оларға нақты істеген күні үшін жалақы есептеген

16-шы разрядтағы мамандардың жалақысы =(15000x2.55)/21x18x3=98357 теңге;

19-шы разрядтағы мамандардың жалақысы =15000x2.95x5=221250 теңге;

21-шы разрядтағы мамандардың жалақысы =15000x4.24x2=127200 теңге;

Мерзімді еңбек ақы нысанасы кезінде,

еңбеккерлерге есептелген жалақысының жиыны = 1416707

2. Кесімді-прогрессивтік төлем ақысының жүйесі. Сату бөлімінің он жұмыскеріне (еңбеккеріне) келесі еңбек ақы белгіленген: 100 тауар бірлігіне 1000 теңгеден және одан әрі сатылатын 100 тауар бірлігіне 200 теңгеден төленетін бес жұмыскері – 160 тауар бірлігін сатқан.

Енді біз осы ағымдағы айда тауарды сатумен айналысқан еңбеккерлердің жалақысын есептейміз.

230 тауар бірлігін сатқан

еңбеккерлердің жалақысы =(100+(230-100)x200)x5=135000 теңге;

190 тауар бірлігін сатқан

еңбеккерлердің жалақысы =(100+(190-100)x200)x3=57000 теңге;

160 тауар бірлігін сатқан

еңбеккерлердің жалақысы =(1000+(160-100)x200)x2=26000 теңге;

Тауар сатумен айналысқан

еңбеккерлердің жалақысыныңжиыны 218000 теңге.

2. 
   тікелей кесімді төлем ақысының жүйесі. Негізгі өндіріс цехында
   

Сонымен, негізгі өндіріс цехында жұмыс істейтін еңбеккерлердің жалақысының жиынтығы – 2 550 000 теңге құраған.

4. аккордты төлем жүйесі. Жөндеу цеххында (көмекші өндіріс цехында) жұмыс істейтіндерге аккордты төлем жүйесі бойынша еңбек ақы төленген.

Негізгі өндіріс цехының жалпы жалақысы 30000 теңге құраған, жөндеуді орындауға жұмсалған уақыты 140адам/сағатты болған, оның ішінде: 40 адам/сағаты-екі ағаш ұстасына; 30 адам/сағаты-бес дәнекерлеушіге, 10 адам/ сағаты-үш энергетикке: 50 адам/сағаты – жиырма бес сылақшы-майлаушыға; 10 адам/сағаты – бес слесарьға келкен. Топтағы жұмысшылардың әрқайсысы бірдей жұмыс уақытын жұмсаған деп шартты түрде аламыз.

Атқарған жұмысы үшін еңбеккерлердің жалақысы мынаны құрайды:

Ағаш ұстасы =300 000/140=85 714 теңге (бір жұмысшының

Жалақысы – 42857 теңге (85714/))

Сварщик =300 000/140 x 30=64 286 теңге;

Электрик =300 000/140 x 10=21 429 теңге;

Штукарурщик =300 000/140 x 50=107 142 теңге;

Слессар =300 000/140 x 10=21 429 теңге;

Жөндеу цехының еңбеккерлерінің

жалақысының жиыны = 300 000 теңге.

Кәсіпорында жұмысшы-жөндеуші негізгі өндіріске қызмет көрсеткені үшін негізгі өндіріс еңбеккерлерінің жалақысынан (2 550 000) 12% мөлшерінде еңбек ақы есептелетін болып белгіленген, яғни жанама-кесімді еңбек ақы төлеу нысанын пайдаланған. Демек, жұмысшы-жөндеушінің жалақысы 306 000 теңге (2 550 000 х 12%) құраған. Топ ішінде жалақы нақты істеген уақыты, не машықтығы (квалификациясы) бойынша таралуы мүмкін.

Сонымен, көмекші өндіріс еңбеккерлерінің жалақысы 606 000 теңге (300 000+306 000) құраған.