Әбікенова Гүлнат Төкенқызы Когнитивті лингвистика
Танымдық тіл біліміндегі концепт
жүктеу/скачать 378 Kb.
|
| Танымдық тіл біліміндегі концепт.
С. Р. Воркачев: «концепт - бұл мәдени белгіленген вербальдық мағына, сөйлеушілердің өзіне тән тілдік қолданыстарын айту үшін жеке концептіні тілдік тұрғыдан түсіну үшін, соған сәйкес лексика-семантикалық парадигма жасалады» - десе (24, 47), академик Д.С.Лихачев: «концепт қатарына кіретін лексемалардың (өмір, махаббат, ес, бақыт, іс-әрекет т.б) мағынасы ұлттық тілдік сана мен ұжым тілінің «қарапайым әлем бейнесін» жасайды. Бұндай концепттердің жиынтығынан тілде концептілік қабат құралады» - деп тұжырым жасайды (25,3). В.И.Поставалова «концептілік талдау мақсаты-бір ғана таңбаның аясында жинақталатын жалпы концептілерді тауып, когнитивті құрылымындағы сол таңбаның болмыс-бітімін анықтау» деп түсіндіреді (58, 80). Қазақ тіл білімінде концепт теориясы мен құрылымдары біршама зерттелді. Концепт теориясы қазақ тілі лингвистикасында Г.Снасапова, Ш.Елемесова, М. Күштаева, С. Жапақов, А. Әмірбекова т.б. зерттеушілердің еңбектерінде жан жақты қарастырылған. Тіл білімінің когнитивті саласы ақиқат дүниенің санадағы таңбасын зерттеуді қолға алғаннан бастап-ақ қазақ тіл білімінде де ұлттық мәдени таным өрістері мен дүниенің тілдік бейнесі және көркем мәтін тіліне концептуалдық талдаулар жасала бастады Сөзде заттың өзі белгіленбейді, аталмайды, зат туралы адамның санасында бейнеленген түсінік қандай да бір концепт аталады. Қандай да бір сөз болмасын оның толық концептісі семантикалық және тілдік единицалардың жиынтық өрісі арқылы айқындалады. Сөздің семантикалық және тілдік единицалардың, жиынтық, асроциациялық өрісінде пайда болған ақпараттың құрамында когнитивтік және прагматикалық, мағыналардың әлементтері міндетті түрде бейнеленеді. Біз бұдан жалқы есім лексемасының концепт құрудағы өзінің лексиконы, синонимдік қатары, ассоциациялық байланысы бар және семантикалық өрісі кең атаулар лексемасын концепт ретінде танып білеміз./ 57 /?? Концепт - ұлттық болмысқа негізделген ұжымдық және тұлғалық санадағы ақпараттар бірлігі ретінде танымдық лингвистиканың басты ұғымы болып табылады. Ол зерттеудің түрлі қырларына қарай лингвомәдениеттану, психолингвистика және когнитивті линвистикада жан-жақты қарастырылуда. Ал, А.В.Маслова концептінің бірнеше анықтамасын төмендегіше келтіреді: "... концепт - біздің санамызды ментальдік немесе психикалық ресурстарының бірліктерін және адамның білімі мен тәжірибесін бейнелейтін ақпаратты құрылымды түсіндіру қызметін атқаратын термин; концепт - сақтаудың, ментальдік лексиконның, концептуальдық жүйе мен тілдің, ақыл-ойдың, адам жүйкесінде бейнеленген дүниенің бүкіл бейнесінің мазмұндық бірлігі; концепт - өзінің іске асырылатын бүтін бір тілдік тобымен берілетін, тиісті лексика-семантикалық парадигма жасайтын, мәдениеттің таңбаланған вербалді мағынасы, сондай-ақ тіл арқылы айтылатын этномәдени ерекшелікте таңбаланған ұжымдық білім бірлігі" [26, 35]. В.А.Маслова концептіге өз ұғымы бойынша тағы да төмендегідей анықтама береді: "... ол лингвомәдени ерешелікті таңбалаған және белгілі бір тұрғыда этномәдениетті тасымалдаушыларды сипаттайтын семантикалық жасалым. Концепт этникалық дүниетанымды бейнелей отырып, дүниенің этникалық тілдік бейнесін белгілейді, "болмыс шаңырағы" құрылысындағы бір кірпіш болып табылады (М.Хайдеггер бойынша). Сонымен қатар ол - бүкіл адам әрекетінің мазмұнын бейнелейтін өзіндік бір білімдер жиынтығы. Концепт сөз мағынасынан тікелей туындамайды, ол өзінің сөздік мағынасының жеке адамның және халықтың тәжірибесімен түйісуі болып табылады (Д.С.Лихачев бойынша). Сондай-ақ концепт эмоциялық, экспрессивтік және бағалаушы қасиеттерге ие" [26, 36]. В.А.Маслованың концептіге берген келесі анықтамасы төмендегіше: "Сонымен, концепт дегеніміз - мәдениетке сіңдірілген ұғым (Н.Д.Арутюнова және В.Н.Телия бойынша). Ол коннотацияларға ие, өз табиғаты жағынан бағалы, аксиологиялық қасиеті бар, тілде атауға, есімге, атауларға, есімдерге ие" [26, 36]. "Концепт" терминін анықтауда логикалық, философиялық, когнитивтік, лингвомәдени әдістер өз ықпалын тигізеді. Концептіні анықтаудағы логика-философиялық әдісте концепт — ұғым мазмұны ретінде түсініледі, яғни мағына қалай ұғынылса, ол да солай ұғынылады. Философтар концептіні мағына сияқты түсіндіреді: "Дүниені қабылдаудың "жай" тәсілдері көру, есту, дәм сезу, иіс сезу— мағына жасаудың немесе концептілер, дүние нысандарын жасаудың бірден – бір тәсілдері болып табылады. Бұл объектілер мағынаға жатқызылатын немесе берілетін дүниенің таңбасы ретінде қарастырылуы мүмкін. Мұндай мағыналар немесе концептілер, өз кезегіңде, адам өміріндегі бар объектілер туралы не болған ақиқатты немесе жалған ақпаратты негізге алады. Жаңа мағыналар бүрынғылардың негізінде жасалады" Концепт сөздерді анықтау принциптері кейбір ғалымдардың топшылауынша субъективті түрде жүргізіледі. Мысалы, "Тіл логикалық тұрғыдан талдаумен" айналысушы топтардың өкілдері көптеген концепт сөздерді "философиялық ғылыми категориялар" және "практикалық философия ұғымдарың беруші сөздер" деп шектеуге тырысады. Олар концепт сөздерді бірнеше ондаған сөздердің төңірегіне шоғырландырғанды қуаттайды. Әрине, концепт сөздерге бұлай қарауға болмайды, себебі тіліміздегі мыңдаған деректі, дерексіз сөздер ондағаң концептінің аясына сия бермейді. "Концепт" терминін логикалық-философиялық тұрғыдан түсіну, өзіміз байқап тұрғандай лингвистикалық жұмыстарда да орын алған. Бұл әдісте концепт сөз мағынасына теңестіріліп, адамның ментальдік қызметіне жатқызылады. Ал сөздердің мәдени концепті қатарына енуі олардың прагматикалық, семантикалық сипаттарына байланысты. Біз концепт терминінің қазіргі тіл ғылымында қарастырылуы лингвистика мен философияның өзара сабақтаса байланысының күшейген тұсында өзіндік мәнге ие болады деп түсіндіреміз. Логикада "концепт" термині "ұғым, түсінік" терминдерімен бірдей мағынада қолданылады. Сонымен біз концепт ұғымын адамның әлем туралы өз бойына жинақтаған мәдени түсініктерін бейнелейтін ғаламның тілдік бейнесі ретінде танимыз. Концепт - тіддік ескерткіш болып табылады. Осы орайда "концепт тұрақтылықты сақтай ала ма немесе уақыт ағымына орай өзгеріске түсе ме?" деген заңды сұрақ туындайды. Бұл сұраққа бір жақты жауап беруге болмайды, бір жағынан концепт өзгермейді, ол сөздің тұтас мағынасын сақтайды, екінші жағынан концепт адам тәжірибесін бейнелей отырып толығуға, өзгеруге бейім» сондай-ақ беретін ұғымның толыққанды, жан-жақты тереңділігімен ерекшеленеді. Бұл арада концепт бүрынғы мағыналар мен жаңа мағыналарды біріктіріп ұстайды, онда сөз антикасындағы болатын өзгерістер "программаланған" болғандықтан концепт сөздерді меңгере отырып, тұрақты болып қалады, сонымен қоса концепт әр кезде біздің алдымызда жаңа бір кейпінде көріне алады, осылайша концепт ғаламның тілдік бейиесін ұғынуға мүмкіндік береді. Концептіні лингвомәдени тұрғыдан түсіну кезінде, ең алдымен концептінің этномәдени ерекшелігі аталып өтіледі. Сондай-ақ, концепт өзінің әрекетке асырылуының бүтін бір тобымен тиісті лексика-семантикалық парадигма жасайтын мәдени түрде таңбаланған ауызша мағынасы, тіл арқылы айтылатын және этномәдени ерекшелікте таңбаланған ұжымдық білім бірлігі. Ю.С.Степанов "Концепт - адамның ментальдік дүниесіндегі мәдениеттің негізгі ұясы",— деп жазады. Ол концептінің күрделі құрылысына төмендегідей сипаттама береді: бір жағынан алып қарағанда оған ұғым құрылысына қатыстының барлығы жатады, басқа жағынан алғанда концепт құрылысына оны мәдени факті ететіндердің барлығы, бастапқы формасы, этимологиясы, қазіргі ассоциациялар, бағалаулар жатады" [59, 41]. Атап айтқанда, концептінің лингвомәдени аспектілері концептіні түсінуде когнитивтік әдісті тілдік таңбадағы концепт мазмұнын (Н.Д.Арутюнова, Т.В.Булыгина, А.Д.Шмелев, Н.Ф.Алефиренко және т.б.) жаңа ғылыми парадигма - лингвоконцептология шеңберінде қалыптастыратын когнитивтік семантика бірліктері ретінде когнитивтік әдісті біріктіруге мүмкіндік берді./60/ Өзімізге белгілі болғандай, жалқы есімдер осы мәдениеттің өзіндік семантикалық ерекшелігін бейнелейтін этникалық мәдениеттің тілдік есімдері болып табылады. Жалқы есімдердің өз табиғатын құрайтын лингвомәдени және когнитивтік аспектілердің өзара Диалектикалық байланысына негізделген жалқы есімдердің осы бір онтологиялық белгілері, біздің қөзқарасымыз бойынша, оларды лингвистикалық концептологияның жаңа бағыты шеңберінде зерттеу тиімді болып саналса керек. В.А.Маслова орыс мәдениетінің концептілік саласын (концептосферасын) қарастыра келе былай деп жазады: "Барлық концептілерді: 1) дүние (әлем) - кеңістік, уақыт, caн, отан, тұманды таң, қысқы түн; 2) табиғат және апат — су, от, ағаш, гүлдер; 3) адам туралы түсінік — жаңа орыс, зиялы қауым, данышпан, ақымақ, ақылсыз, жиһанкез; 4) адамгершілік концептілер — ар - ождан, ұят, күнә, шындық, ақиқат, шынайылық; 5) әлеуметтік ұғымдар мен қатынастар - бостандық, ерік-жігер, достық, соғыс және т.б.; 6) эмоциялық концептілер: бақыт, қуаныш; 7)артефактілер дүниесі (әлемі) - гибадатхана (храм), үй, геральдика (гербтер мен олардың тарихын зерттейтін ғылым саласы), сакральдық заттар (қоңырау, шам және т.б.); 8) ғылыми білімнің концептілік саласы (концептосфера): философия, филология, математика және т.б.; 9) өнер концептілік саласы: сәулет, сұңғат (живопись) музыка, би және т.б. [26,70]. Осы жіктемеде атап айтқанда орыс мәдениетіне тән ұлттық және әмбебап концептілер берілген (мәселен, тұманды таң, қысқы түн, жаңа орыс т.б.). Жалпы адамзатқа тән концептілерден міндетті түрде ерекше бір ұлттық концептілер көрінетіндігін атап өту қажет, өйткені жалпы адамзат мәдениеті ұлттық мәдениет бояуларынан құралады. Қазақ жалқы есімдері материалдары негізінде қарастырылушы концептілер ұлттық, этникалық бояуға ие, сондай-ақ аталған концептілердің қазақ мәдениетінің түрлі жактары мен құбылыстарына қатысты болуы көңілге күдік тудырмайды. Адамның ақиқат дүниеге қатынасы тілдік құралдар арқылы беріліп, соның негізінде ақпарат жүйесі қалыптасады. Бұл ғалам бейнесін бейнелейтін ақпарат жүйесі ақындардың ғалам туралы концептуалды тұжырымдамаларынан көрінеді. Демек, көркем шығармаға тіліне (поэзия тілі болсын немесе проза тіліндегі философиялық этюдтерді) концептілік талдау ғаламның тілдік бейнесі туралы білімді анықтау үшін қажет. Қандай да бір көркем шығарманы тек лингвистикалық талдаумен, яғни шығарманың көркемдік ерекшелігін талдаумен шектеуге болмайды. Мұндайда автор шеберлігі, оның ақиқат дүние туралы таным-түсінігі, көзқарасы айқын көріне бермейді. Осы ретте концептілік талдау автордың ақиқат дүниеге қатынасын айқындап, көркем шығарманы талдаудың екінші бір қырын ашатын бірден бір тілдік құрал ретінде қызмет етеді. Концепт бір сөздің беретін ұғымы мен түсінігі емес, күрделі семантикалық бірлік. Концепт пен ұғым екеуінің аражігі бұл күндері толық ашылған логика лингвистикалық бірліктер болып табылады. Ол тілдік бірліктердің қандайда болса да (сөз, сөз тіркесі, сөйлем, дискурс) белгідей алатын, семантикалық өріс ретінде көрініс беретін мағына. Онсыз ол концепт деңгейіне көтеріле алмайды. жүктеу/скачать 378 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|