Ецбекп коргау караганды 2011

жүктеу/скачать 3.25 Mb.

бет	2/4
Дата	14.05.2023
өлшемі	3.25 Mb.
	#473697

1 2 3 4

Еңбек-процестеріне-талдау-жүргізуге-қатысу.

kipicne

«ЕцбекМ коргау» T13Hi ондђМстей ецбек kayirrci3JAir-i жагдайларын зертгећн, жаракаттар мен каст аурулардыц алдын алу гылыми пан больш есептеле;ј.
2007 жылы 15 мамырда кабылданган Казакстан Республикасыныц Ецбек k0№kciHe сайкес (1 тарау, бап) eH6ekTi коргау — бул кукьщтьщ, элеумежкЭКОНОМИКЂЛЫК, *мдастыру-техникалык, СаНИТаРЛЫК-ЭПИдеМИОЛОГИЯЛЬЩ,
ТТ ттП ттт т V.)L гч-}ја-ддардт камтитын ецбек-кызмет [1po№ciHlle кызметкерлердјц eMipi мен денсаулыгыньщ камтамасыз ету )kYiieci.
Ецбек коргау саласында казђ)й кезде kejreci нейзй угымдар 6eJII'iJ1eHe)Ai: kayirni eHJlipicTik фактор, зиянды 0HIlipicTik фактор, кумыс орны, 0HllipicTik санитария, «ayinci3 техника, орт кауйтсЬдЖ, ендђ-йстјк сатсћ окига тб.
kayi11Ti 0H2Aipic•rik фактор деп оньщ асфнен, кызметкер уакытша немесе туракты ецбек каблетйЈййнен (0HilipicTik жаракатка немесе кэсби ауруга) айрыльш немесе елћтге акеп соктыратын 0HllipicTik факторды айтады.
Зиянды ендфћк фактор деп, оньщ асфнен кызметкер сыркаттанып немесе енбек rqa6iJ1eTTiJIir-iHiii темендеуйне акеп соктыратын факторды айтады.
Маселен, kayi11Ti ендфћк факторлар больш кондыргылардыц ток eTki3eTiH ашык белшектер( машиналар мен механизмдердјц ашык козгалмалы белшектер( ыстьщ запар, сыгылган ауа, газ ыдыстары тб. жатады.
ендђМсте жагымсыз санитарлы-гигиенальщ жардайлардан eHJAipicTik зияндылыктар болады. Маселен, ЖУМЫС орындарындагы жагымсыз микроклимат, жумыс зонасында зиянды косындылар, ЖаЕЪIМСЫЗ жарык, шу, JAipiJ1, иондагыш саулелер тб.
ОндђМстЈк xayiITTiJ1ikTep мен зияндыльщтар арасында айкын межекй оттбзуге болмайды, Ыр жагымсыз фактор жаракатка жане касби ауруга акејйп согуы MYMkiH (мысалы, козге тускен ендђМс шаныньщ болшектф жаракатка, ал шацнан — силикоз ауруы пайда болады; жылудыц артьщ молшфнен адам куйй1 жаракат алса, opNHld3T№i ыстьщ согуы MYMkiH).
ецбек kb13MCTi про*нде, ецбек MiH№nepiH орындауы кезйчде туракты немесе уакытша болатын орын КУМЫС орны деп белгй1енедЈ.
0H)jpicTik санитария деп кызметкерлерге зиянды eHJAipicTik факторлардьщ acepiH тибзбећн немесе азайтатын санитарлык-гигиенальщ, уйымдастыру icшаралары мен техникалык куралдар )kFeciH айтады.
Касби ауру деп кызметкерлерјјц зиянды ондфћк факторлардьщ асфнен болатын ауыр немесе созылмалы ауру турлфн айтады.
ендђМсте сатсЬ окигалардыц алдын алу уйымдастыру жане техникальщ шаралар мен куралдар k0M11,^rrewi - техника kayirrci3X(iri деп аталады.
0H2lipicTik cxci3 ОКИГа деп кызметкердјц жаракатгануы, денсаулыгыньщ кенетген нашарлауы немесе улануы салдарынан оныц ецбек каблетйЈй1Јнен №^гякктттття немес.е тялпякты яцктпктгшктия к-зе\би nvnvr•a тття гтпктгжл-тпа и. п акеп согатын 0HJAipicTik факторларды айтады. Адам организмйже зиянды 0HllipicTik фактордьщ эсер eTYi каст ауруга акелЙп согуы MYMkiH.
Тольщ kayinci3 жене зиянсыз ендђМс болмайды. «EH6ekTi коргау» курсыньщ максаты — студенттердј eHeprcaciTI kaci110pbIH№pblH жобалау, курылысын журнзген жане оларды пайдаланган кездфнде ецбек коррау маселелфн теорияльщ жане практикальщ жарынан шепйм кабылдап дайындау.
№HHiH MiHl(enepi келесђцей:

erw.ioicTik санитапия: техника k.avirrci3JliT'i, ерттен щопгану жане енбек коргау жерйнде уйымдастыру шаралары туралы TvciHiI'i болуга:

негРзгЈ kayi11Ti жэне зиянды ендђМй< факторлардын сипаттамасын, олардьщ адам cwaHA3MiHe тигбзетйн acepiH, енбек kayiTlci3JAil'iH камтамасыз ету жане нормалау принциптфн•, инженерјйк есептер;јц адјстфн жане технологияльщ жумыстарды kayirrci3 жане зиянсыз жургрзу жагдайыньщ UleL-uyiH 6iryi керек; eHJAipicTi}i kayinci32lir•i жене ЗИЯНСЫЗДЬГГЫ жардайына талдау жургЬу; жагымсыз жагдайлардьщ алдын алуга жане оларды болдырмау жерйнде дурыс шепйм кабылдап, казфтЈ заманауи адјстермен жогарыда келтфћген факторлардьщ олшеулфн журйзудЙ iCTeii алуы керек;

0Hl-xipicrreH байланысты болган сатсЬ окигалармен касби ауруларды тергеп - тексеру жэне оларды есепке алу тэртб, олардын талдау allicTepiH игеру; ецбек коргау жерЙнде kayinci3 жумыс адјстфне окыту жане ондђМсте нускауды журйзу дагдыларын Eiejrerayi керек.

ЕЦБЕК КОРГАУ женшдЕ КУКЬЩТЬЩ КАМТАМАСЫЗ ЕТУ

1.1 Ецбек «ayinci3/Airi жане ецбек•й коррау саласындагы мемлекетйс баскару органдары жане олардыц нейзй багыттары мен »йндеттф
Ецбек xayi11ci3l(i1'i жене ецбектј коррау саласындагы MewrekeTTik баскаруды, бакылау мен кадаралауды:

Казахстан Республикасыньщ YkiMeTi',
Казакстан Республикасыньщ ецбек жекйндей уакћетй мемлекет-йк органыныц мемлекетйк енбек инспекциясы жэне езгеде мемлекеттй< органдар жузеге асырады.

Казакстан Республикасы YkiMeTiHiii нейзй барыттарына келесйтер жатады:

ецбекй коргау жэгйнде нормативтјк akTiyrepiH азфлеу жане оларды кабылдау;
ецбекй коргау жане ецбек жагдайларын жаксарту жорйнде мемлекетлјк багдарламаларды азфлеу;
ецбектЈ коргау >keHiHgxe мамандарды даярлау жане олардьщ 6iJIikTiJ1il'iH артгыру жане тб.

Мемлекетйк ецбек инспекциясынын негЬIЈ MiH№nepi:

уйымдарда Казахстан Республикасы ецбек зацнамасыныц сакталуын мемлекеЖк бакылауды камтамасыз ету;
кызметкерлердјц сактауды жане коргауды камтамасыз ету;
кызметкерлер мен жумыс 6epYIJIiJlepgxiH 0TiHiunepiH, арыздарын жане шарымдарын карау больш табылады.

1,2 Казакстан Республикасы ецбек зацнамасыныц сакталуын кадара.лау
Ецбек «ayiI1ciui1'i жане er-(6ekTi коргау саласындагы кадагалау мен бакылаудьщ мынадай турлф колданылады: мемлекетйк, i111ki жане когамдык кадагалау.
Бул кадагалау мен бакылаудыц максаты - ендђјсте ецбек kayi№iuiri жане ецбектј коргау зацдарыныц барлык талаптарын орындау больш табылады.
Мемлекетйк кадагалау .
Уйымдарда Казакстан Республикасыныц енбек зацнамасын сакгалуын мемлекежк бакылауды ецбек инспекторлары жузеге асырады. Олар Казакстан Республикасыныц ецбек жане халыкты алеуметйк коррау Министрјййкйц облыстьщ lle.rrapTaMeHTiHiH курамында болады. Бул органныц нейзй функциясы больш ецбек xayinci3)liI'i жане сцбек is-opFay маселелфн баскару жане ецбек жардайларын жаксарту жумыстарын уйлестфу больш табылады.

Барльщ kacirropbIH2(ama eOkTi коргау маселелфн шепту олардыц 6ipiH111i басшылыгына жуктелед[ Сондьщтан ецбектЈ коргау саџ^чау максатында жумыс беруцй ецбек xayiTIci3l\ii жане eH6ekTi vCJTi5i€iii-eii TtiJittilTdPblH орындау больш табылады. Бул КЫЗМеТ 03iHiH MapTe6eci бойынша нейзй ендђэћк кызмеперге TeilecTipiJIQi.
Когамдьщ кадагалау.
Кэсћторындарда ецбек кајпсЬдЖ жане eH6ekTi коррау саласындагы корамдык бакылауды ецбек коргау жегйндетЈ когамдьщ инспекторы жузеге асырады. КОГаМДЬЩ инспекторлары мысалы, 0H21ipicTeI'i
ОК— ИГА ПЯЛ ПТ.Т КУКЫКТЩ)ЫН коргауга, ецбек дауларын карауга катысута жане тб. кукыгы бар.
1.3 Ецбек каујпс?здйј эко[йнде стандарттар
Казахстан Республикасыньщ стандартгар уйымдастыру курылымы темендегИей :

стандартгау, метрология жане сертификатгау уакћетйк орган, олардыц аймактьщ бојймшелф мен уакйтетке карайтын касйјорындар;
стандарттау саласындагы Казахстан Республикасыныц мемлекетйк баскару органдары;

З) жеке жане занды тулгалар, сол сиякты техникалык комитетгер, стандартгау бойынша эксперт-аудиторлар;
4) Казакстан Республикасыныц мемлекеттйс стандартгар коры.
Казахстан Республикасыньщ мемлекетйк H01)MaTIdBTi кужаттарына жататындар:

Казакстан Республикасыныц мемлекетйк стандарпары;
технико-экономикальщ акпараттарыныц мемлекетйк топтасуы; мемлекетаральщ стандартгар МАСТ, технико-экономикалык акпаратгарыныц мемлекетйк топтасуы, ережелер мен кепћдемелер; хальщаральщ, регионалды жане улттьщ стандарттар, техникоэкономикалык акпараггар топтасуы, ережелер, нускаулар, методикалык нускаулар жане стандартизация бойынша кекйлдемелер;
рылыми-техникальщ стандартгар, инженерјйк когамдар жане баска да когамдьщ бфлес'йктер;
кетйлдемелер;
фирмальщ стандартгар; - техникальщ жагдайлар; - салалык стандарттар.

Ецбек kayi11ci3llik стандарттары жуйелф (ЕКСЖ) бекжле;ј:

стандартгау, метрология жане сертификаттау бойынша ТМО (ТауелсРз

Мемлекеттер Одагы) мемлекетаралык Кецесћмен — мемлекетйк стандартгары (МЕСТ);

kepekTi министрМктермен, yakiJ1eTTiJ1ikTeprvEH, баска да орталык аткару органдарымен — салалык стандарттар (СТ);

КсСIПО}е'ЬЖ С 2
Стандартгар уйымдастыру-методикальщ нег?зй курылымы келес[лерден турады:

ЕКСЖ максатгарын, таралу саласын, ЕКСЖ структурасын;
ецбек коргау жане xayi11ci32(ik саласындагы сезтацбаларын;
xayiITTi жане зиянды ендђ)Ек факторларыньщ классификациясын; - кызметкер мен ецбек xayinci3JAiriHe окыту тартбн.

Ережелер мен нормалардьщ iILIiH№, ецбек rqayirrci311ik стандартгары (ЕКСЖ) мацызы зор. ЕКСЖ дегенй•уйз ецбек kayiI1ci3L(iriH камтамасыз етуге багытталган озара байланыскан стандартгардын ЖИЫНТЫГЫ.
Казфй кезде барльщ стандартгар терт классификацияльщ топка бегйнедј:
«ЕКСЖ. Hui31'i жагдайлар»; «ЕКСЖ. Негјзгј жардайлар, сезтацбалар жане TyciHikTerquep»; «ЕКС)К. kayirITi жане зиянды 0HllipicTik факторлар. Классификация»; «ЕКСЖ. ецбек kayirrci3JliiHe ОКЫТУЫН уйымдастыру. Жалпы жагдайлар».
Мысалы, МЕСТ 12.1.004-91. ЕКСЖ. ерт kayi11ciuiI'i. Жалпы талаптар,
Мунда: 12 — Мемлекетйк стандартгар )kyiieciHlle ЕКСЖ-)јц шифры;
1 — жуйе 60J1irvfiHiFl шифры; 004 — жуйе белМнде рет HeMipi; 91 — тфкелген жылы.
Мемлекетйк стандартгар талаптары мен нормалары, xayirni жене зиянды ендфћк факторлар бойынша «ayirni жане зиянды 0HJlipicTik факторлардыц шартты сипатгамасымен орындалады @ypi, эрекет сипаттамасы, осы факторлардыц акыргы ruekTi магынасы мен баскару а;јстерђ; «ayirri жане зиянды касиетгф бар заттармен жу-мыс iCTey барысындагы xayi11ci3llik талаптары,
Жарылыс xayi№iuil'i, ерт жане электр радиациялы, ;xipiJI жэне биологияльщ камтамасыз eTiJIYi боЙынша, бул классификациялы жуйе, жалпы талаптардыц стандартгарына ие болады, сондай-ак шу, ультрадыбыс, электромагнитлј фстен корранудыц жалпы стандартгарына ие болады жане жумыс орнындагы ау^та жане жарыктыльщ ортасыныц стандартгарына сайкестелед[
0HllipicTik кондыргыларга койылатын стандартгар талаптары былай белйленедј: кондыргылар тобына - жалпы жане жеке турлф}-йц талаптары, эргономикалык нормалар мен талаптар, осы талаптарды орындау ke3iHJ(e бакылау адјстер[ Бул жуйерйц негЕIЈ стандарты, ол «ЕКС)К. 0HJlipicTik КОНДЫРГЫ. kayirrci“ik жалпы талаптары». Онда кондыргыныц ж-а-ППЫ xayirrciuik талаптары жане НаКТЫ кондыргы топтарына ерекше курылган kayirrciuik стандарт талаптарында айтылган.
Ен алдьтмен, кондыргы бойынша стандартгар олардыц жогаргы kayiIITiJIikTepiHe байланысты улкен топтарга 60J1iH4(i. Мысалга, электротехникальщ буйымдар, компрессорлы кондыргылар, металкес1бш станоктар, жук кетербш крандар тб.
0HllipicTik урдјстей xayi11ci3Nk стандарт талаптары былай белгй1енеЈђ•. 0HNpicTik жалпы kayirrciuik талаптары; технологиялык урдјстердјц ж-еке топтарына койылатын каупсвдж талаптары, жумыс орнын
уйымдастырумен кондыргыларды орналастыру, шыгарылатын материалдарды тасымалдау мен сактау, eHllipicTik калдыктар мен дайын енжаге койылатын каушсвдж талаптары жане тб.
Бул нейзй стандарты: «ЕКСЖ. 0Hl(ipicTik урдКр. kayi11ci3llikTiH жалпы талаптары». Бул стандартгар Her•i3iHJae енделген жане ондејйп жаткан ар турјй технологиялык y№ic^rrepre арналган kayirrci32(ik стандарт талаптары, ен алдымен енбек жардайыныц колайсыздыктары мен жогаргы kayi11TiJ1iI“iHe байланысты болады (термияльж ондеу боя№', электр-^тј данекерлеу, тиеу-арту жумыстары, агаш ендеу жумыстары жане тб.).
жеке коргану куралдарыныц стандарт талаптарына байланысты мынадай коргану куралдарынын классификациялары белтјленедј: конструктивт( пайдалану, корганыс жане гигиенальщ жеке кэрсеткйптер турлф бойынша талаптар жане коргану куралдар турлере бакылау №icTepi мен коррау куралдарын багалау.
Сондай-ак бул классификациялык топтарда техникалык жагдайлар бойынша стандартгар мен косымша курылгыларга койылатын жалпы техникальщ талаптар; коргау курылгылары, автоматы корраныс, сигнализаторларга, блокка Tyciwiunewe (блокировка) жане корганыс kpriM;aepi мен жеке коргану куралдарына (аяк, бас, бет, тыныс алу жуйелф мен есту мушесђ койылатын стандарт талаптары бар.
Сондай-ак xayirrci3/lik 6e№iJIepi мен тус сигналдары. Бул жуйе стандарттары ЕКСЖ мемлекетйк стандартгардьщ нейзб 60JIiiH курайды.
He№I'ici «ЕКСЖ. коргану куралдары, классификациясы» больш табылады.
«Ецбек kayinci31liI'i бойынша к“порын стандартгарын дайындауга усыныс» нег?јнде касТюрьгн стандарттарын эзфлеу жузеге асырылады. Касйторында стандарттарды азфлеуде жалпы басшыльщ, басшы арКЫЛЫ немесе касйторынныц бас инженф аркылы жузеге асырылады, ал ајстемелй<уйымдастыру басшылыгы ецбек коргау kb13MeTiHiE{ катысуымен орындалады.
Ецбек kayirrciuil“i бойынша какјпорын стандартгары (КС ЕКСЖ) ЕКСЖ нейзтЧ 60J1iH больш табылады. Олар ЕКСЖ мемлекетйк жане салалы стандартгьщ кайталамасы болмауы керек.
Уйымдаскан-адјстемејйк kaciT101)bIH стандарты (КС) ЕКС)К касйюрында енбек коргау бойынша жумысты уйымдастырады, сондай-ак ецбек kayi№i31Airi бойынша нускау (инструктаж) мен уйымдастыруды уйретедђ kayiIITiJ1il'i ж-огары бакылауды уйретед( жаракаттану себебне талдау жасаудьщ тартПн калыптастырады, сонымен катар k0HcTpYkTPiBTi жане технологиялык кужатгамага kayirrci31jk талаптарынын шыгару тартбн карастырады тб.
Жумыскерлер;јц жеке коргану куралдарына КОЙЫЈИТЫН стандарттары (КС ЕКС)К) корганыс курылгылары мен гигиеналык kauerepiHiii талаптарын белнлемейд[ Олар тек корганыс куралдары мен пайдалануын камтамасыз етедђ уйымдастыру талаптарын орындайды. Касйторын стандарты сондай-ак. корганыс тпалпапын 6env жане оныц жарамсыздыгын 6eJII'iJley тартбн уйымдастырады, оныц кабылдау мен тексеру тартбн де уйретед[
Стандартгарды енйзу мен кадагалау жане бакылау, техникалык ецбек инспекциясымен коса мемлекетйк стандарттардыц шекаральщ баскару органдары аркылы жузеге асады жане баскада kayinci3 ецбек жасауды бакылайтын мемлекетйк органдармен жузеге асады.
1.4 kacinopb1HJAapxa ецбек-й корга,уды баскару )kYiieci
Ецбет коргауды баскару деп (ЕКБ) - уйымдастырушыльщ, техникалык, санитарльт - гигиеналык, емдеу - профилактикальщ шараларын iCke асыратын жоспарды жузеге асыруды уйымдастыра отырып, жумыскерјјц денсаулыгын, ецбекке жарамдылыгын жане xayirrci3lliI'iH сактауга багытгалган ецбек y№iciH айтамыз.
EH6ekTi коргаудыц баскару 06RkTici — жумьтс орындарында, ewxipic^rrik белймшелерде, цехтарда жэне тутастай мекемеде xayi№iuik енбек жагдайларымен камтамасыз cneTiH курылымдьщ бојймшелер мен функционалды кызметгердјц ареке“й больш табылады,
Эр уйым (мекеме) 03iHiF( баскару ^rrypi мен жумыскерлер санына карамастан «EIi6ekTi коргау кызметћ уйымдастыру туралы» буйрьщ шыгарады. Бул буйрьщта мекемеуйц ецбекй коррау саласында kiM жауапты ercer-{i аЙкын керсейле;ј.
EEi6erri коргаудыц баскару )kYiieciH HWi3iHeH - жалпы мекемекйц )ke^rremrici (бас инженер), e116ekTi коргау kb13MeTiHiF( жумыскерлерђ ар цех пен ендфКк Y4ackiHi}i caneciHIJe жетекцйлф баскарады.
Ецбек'й коргауды баскару )kFeci бойынша uicTervreJ1ik - уйымдастыру жумыстарын, баскарушыльщ шеиймдер;ј дайындау жане олардыц орындалуды кадагалауды ецбек“й коргау кызметј мекемеге тјкелей багына отырып аткарады.
Ецбектј коргауды баскару keyreci функциялардыц орындалуын камтамасыз eTYi керек:

ецбек“й коргау саласында кумысты уйлестфу мен уйымдастыру;
ецбек'й корму жумыстарын жоспарлау;
ецбеМ коргау жагдайы мен функционалдануын бакылау;
eH6ekTi коргаута байланысты жумысы *f111iH ынталандыру;

EE\6ekTi коргау саласында ЖУМЫСТЫ уйлестфу мен уйымдастыру ЕКБ курылуын карастыру керек, сондай ак баскаруга катысатын жане баскарушылык орындалуын кабылдайтын (буйрьщ, уйгарым, жарлык) жумыск-ерлердјц езара MiH№vrepi мен тартбн орнату.
EH6ekTi коргау бойынша жоспарлау жумыстары — баскару MiH№nepiH орындауга катысатын мекеме кызметкф мен бејймшелерге 6epiJIeTiH тапсырмаларды аткаруды косады.
EF(6ekTi коргауды жоспарлау жумыстары келесј багыттар бойынша орындалуы “Mic:

11epcIW
агымдьщ (жылдьщ) - eE(6ekTi коргау шараларын жоспарлау, ягни бран мекеме}йц ецбектј коргау жорйнде ужымдьщ keJIiciM шартгары мен жоспарлары
ПГУГЫЛДЫ (токсандьщ, айльщ) — цехтар мен бојймшелер бойынша жоспарлар.

EH6ekTi коргау kYiiiH жане ЕКБЖ жумысшылардьщ ецбек жагдайларын тексеруге ЕКСЖ талаптарынан ауыткуын табуга, eii6ekTi коргау бойынша rvfeyrjrekevrik бакылау нормалары мен ережелфне жане баска да норматшЖ кркаттарга, табылган кемийЈйктердЈ жоюга багытталган, кызметгер мен бојймшелер;јн шараларды орындауын тексеруге батытталу керек.
Бакылаудьщ Hui31'i турлф болып табылады:

жумыс жетекпйлф мен баска да лауазымды тулгалардыц нормативтј бакылауы;
алеуметйк-акКмпйЈйк (уш сатылы) бакылау;
мемлекетгж кадагалау мен ецбекн техникальщ инспекция MYIIIuepiHiH бакылауы.

Ецбек kayirrci3lliI'i куйбн бакылау ецбек жагдайларыньщ параметрлфн, технологияльщ жабдьщтар мен технологиялык kayiI1ci3I(iI'iH, жумысшылардьщ коргану буйымдарыныц сапасын бакылайтын елшеу буйымдары мен адјстфн косатын метрологиялык камтуды карастыру кажет.
EH6ekTi коргауды жумыскерлердй моральдј жэне материалды мадактау 0H2Aipic “lMiMlliJlir'iH жогарлатуда, ауру мен жаракаттгану децгеЖн темендетуде, ецбек жагдайларын жаксартуда улкен магынага ие.
Моральдј ынталандыру турлфне: маман» атагын беру, cypeTiH курмет тактасына iJlY, мактау кагазын беру сиякты мактау мен мадактауды жаткызуга болады.
Материалды мадактау ецбек kayinci3lliI'i бойынша жоспарды орындаганы упјн, жаракатсыз жане апатсыз кумыстары YIJiH акшалай сыйльщ ретйнде бередј.
Ецбек kayrrci3JAiI'i бойынша стимулдауды орындау уийн, кумыс орындарында жане eHllipicTik бојймшелерде ецбек кауйпсћдйймен камтамасыз ететјн ж№мыстардьщ децге1Жн багалау Y111iH керсеткйптер болу кажет. ka3iyi кезде мынадай kopceTkiunewi колданады:

нормаларга сайкес келу коэффициентј•,
жаракатганудьщ ауырльщ жане )wiJ1ik кэрсеЖштф•, - ецбек

Ецбектј коргау kyMiHilA тажфибејйк багамын шыгару уц.йн (цехта) базалык коэффициент Кбаз колданылады:

мундагы: Ко,к - ендђМстй< xayi11ci3llik коэффициент( кумысшылардьщ ецбек kayinciuiI'i нормалары мен epe)keJ1epiH орындауды сипатгайп,ы. от xayirrci3llik талаптарын катан турде орындайтын жумысшылардьщ цехтары саныньщ жумысшылардыц жалпы санына катынасы; rqayinciuik талаптарын тольщ канагатгандыратын машиналар, механизмдер жане баска да жабдьщтар саныныц цехта орнатылган жалпы жабдьщтар санына катынасын керсететй1 техникальщ kayi№i3lXik коэффициентђ
Кол — инженер — техникальщ жумыскерлерјјн TapTiTITi опынгта№' коэффициент[
9HI\ipicTik xayinciuik eii6ekTi коргау kb13MeTiHiEi инженф бекћедј. Ол жумысшылардыц нускаульщтарды, ецбек нормалары мен ережелердј орындауын тексеред[
Касй-юрында xayi11ci3 ецбек жагдайларына багытталган басты максат адамды ецбек apekeTiHe дайындау.
1.5 Ецбек «ayinci3l\i1'i жане енбеюј коргау ережелфн бузганы Y111iH кызметкерлердјц жауапкерийјйй
Казахстан Республикасыньщ Ецбек кодексЈнде, кызметкерлердјц ецбек корму зандарын бузганы YIIIiH жауапкерийЈйктер карастырьшган.
ЖауапкерцЈЈйкйц мынадай турлејм болады:

тартћтћс,
akiMIIIiJIir,
материалдьщ; - кылмыстык.

Тартћк >kayalrepIHiJIik.
TapTi11Tik жазаларга мыналар жатады: ескерту, сейс, катан собс, ецбек шартыныц бузылуы. Жумыс беруцй тартйЖк жазаны колдануы туралы arriHi (буйрьщты) шыгарады. Жумыс 6epYIIIiHii\ akTici keyreci жагдайларда шь№арылмаиды, егер кызметкер:

ецбекке уакытша жарамсыздьщ 1бнде•,
мемлекетйк немесе когамдык губндеттер аткару уакытында жумыстан босатылганда;

З) демалыста болганда;
4) iccanap,aa болтан кезде.
Кумыс 6epY111iHiH anici туралы, TapTi11Tik жазага тартылган кызметкерге уш кумыс kYHi й1йнде (ШЬ№аРЫЛГаН кутбнен бастап) хабарланады. Кызметкер TapTiIlTik жазага тартылганы жен1нде сол актјге КОЛЫН кояды. TapTi11Tik жаза кызметкерге 6ip айдыц йгйнде колданылады. Егер кызметкер актЖаен танысканы туралы жане колын койып растаудан бас тарткан жагдайда, ол туралы сол актђр жазба жазылады. Сол себептен, кумыс беруцй akTiHi кызметкерге хабарлама хатпен жберуге MiH№TTi. 0kiMIIIiJIik жауапкерпйЈйк.
Ецбек коргау зацдарын бузк-аны жерйнде лауазымды адамдарга акшалай айыппул салу 3kiMILIiJ1ik жауапкерп-йЈййнде болады. Айыппуллы мемлекет“к кадагалау органдарыныц инспекторлары салады (Казакстан Республикасынын енбек жане халыкты алеуметгй< коргау wmpmpJIiI'iHiH Департаментђ Тетенше Жагдайлар Министрлйј}йц ортке карсы кызмет Комитет( Мемлекетйк санитарлык-эпидемиологияльщ кадагалау комитет).
Материалдьщ жауапкерийЈйк.
Кызметкер мен ж-риыс беоупй ужымдьщ жане ецбек шарттарында корсейлген, езара материалдык жауапкерпйгпкте болады. 6envLLTiHiH жауапкерцйЈйН мынада:

сгер кызметк-егАц емф1не немесе денсаулыгына зиян келтђМлсе;
егер kb13MeTkemi ез жумыс орнында ецбек ету мушбндјбнен зацсыз айырса;
егер кызметкеиц мујпбне залап келтђМлсе. Кызметкердјц )kayaI1kepLLIiJ1il'i мынада:

мулкйче залал (жогалту, булдфу) келтђМлсе;

a perceTi (арекетсЬдћ-ђ залап туындаганда.

Кылмыстык жауапкерпйјйк.
Егер ецбек кортау зацдарын бузган адамдардыц арекетй ,сатсЬ окига не баска да ауыр kayirni жагдайлар тугызатын болса немесе тутызса, kiH3JIi адамдар кылмыстык жауапкерийЈйкке тартылады. Казакстан Республикасыньщ Кылмыстьщ ko№kciHe сайкес лауазымды адамдар ецбек коргау ережелфн бузганы YLLIiH жазага тартылады. kiH3JIi адамныц жауапкерп-йЈйгЈ оныц жасаган арекетйче байланысты больш, кумыс 6epyLIJiHiH бастамасы бойынша ецбек ШаРТЫН бузуынан, 2 жылдан 5 жылга деЖн бас epkiHeH айырылуынан турады.
1.6 kayinci3 кумыс uicTepiHe окыту жане ендђМстекЈ нускау
Касйторындарда xayirrci3 енбек жагдайларына багытталган басты максат — адамды ецбек apekeTiHe дайындау, оныц усынылган немесе дайындалган мамандыгына жарауы больш саналады.
Дайындаудьщ lCJTeci этапы окыту больш табылады жане мундай окытулар сипаты мен TayeJ1ci3 барльщ

жаца жумысшыларды дайындау (жацадан жумыска алынган, мамандыгы жок немесе мамандыгын ауыстырган);
ар турјй нускауларды откьгенде;
квалификацияны жогарлату Ебнде•,

Жаца жумыскерлердј ецбек kayiITciuiI'iHe окыту — оларды касби техникальщ окыту кеМнде Енбек kayir-rci3iliri бойынша 6iJliM №pexceci квалификацияльщ комиссияга емтихан тапсыру ke3iHlle тексерћед[
Касћэрын akiMLIJiJ1i1'iHe нускауды журнзу MiH№neJIQi. Олардьщ бфнеше турлф болады: kipic11e, кумыс орнында 6ipiHIIIi нускау, кайталанган нускау, жоспардан тыс 1--LVCktiV жане кутнл.егйк+
12
kipicrre нускауды rcacirropbIH№ ецбектј коррау kb13MeTiHi}i ецбекй коргау бойынша инженф журбзедј. Бул нускау жумыс стажы мен 6iJIiMiI--re тауелсћ жанадан жумыска келген барльщ жумыскерлерге, енд*ге тажфибе алуга келген студентгер мен окушыларга )kypi3iJ1exxi. kipic11e нускауды жургћу барысында жумысшылар ондфћц eweIIJiJIil'i, «ayirriJ1ik пен зияндыльщ кездерђ жеке КОРГаНЫШ куралдары, жаракатганган адамга 6ipiHLIJi медициналык кемек корсету uicTepi тагы баска жагдайлармен танысады. Нусщау багдарламасын ЕКСЖ стандартгарын жане 0HI\ipic ерекшејйктфн есепке ала отырып жасайды. kipic11e нускаульщты жургјзгегй туралы мајйметтео жане жумысшы мен нускаушы колдары арнайы есепке алу журналында койылады.
Кумыс орнында 6ipiHIUi нускауды бфлген жчмыс туфте 6ipiHLlJi рет кегйп турган барльщ жумысшыларга ^rrikejre(i жумыс жетеюшй(ј жеке 0Tki3Qi. Мунда жумысшылар технологиялык процеспен, жумыска kipicy дайындьщ ретћлен, коргану куралдарын пайдалану ережелфмен тагы баска жардайлармен танысады. Нускау журйзгеннен keiiiH жэне 6iJIiM№pi тексфлгеннен кећн 2...5 ауысым iIHiHJAe жумысшылар шеберлер немесе бригадирлердјц бакылауымен жумыстарды орындайды. Содан кейн ез бе^ейнше жумыс icreye руксат е^гйледЈ жене муньщ 6api арнайы журналда нускаушыныц колымен тђэкелеј.
Кайталанган нускау ap6ip 3-6 айда жогары «ayiwri жумыстарды аткаратын жумыскерлермен 0Tki3iyre)li. Мысалы, электр жане газ данекерлеупйлер, этилденген бензин мен КЫСЫМ астында жумыс icTeiiTiH кондыргылармен жумыс адамдар, тиеупйлер. Бул нускауды жумысшылардыц ецбек коргау ережелфмен 6iJ1iM№piH тексеру жане оны жорарлату максатында )kypI'i3Qi.
Жоспардан тыс нускау. Ецбек коррау ережелф немесе технологияльщ процестер езгергенде, жумыскерлер «ayi№i3llik талаптарын бузган жагдайларда, eH/lipicTe жаракат, апат, жарылыс жане ерт болган кезде, узак уакыт Y3iJ1ic (30-60 кун) болганда 6Tki3iJIQi.
kYH№JIikTi нускау. Бул нускаульщты жургЬгекй туралы мэМметтер наряд — руцсаттамада жазылады. Наряд-руксатгама дайындап icTeyreTiH жумыстарды жургЬу алдында 0Tki3iJIui.
Эрбђэ нускау етт&јлгеннен кећн жумысшылардыц 6iJ1iMi тексфЈйп, нускау еткендјй жокйнде арнайы есепке алу журналында койылады.
13

ОНДШСТПС ЖАРАКАТТАР МЕН КЭСЊИ АУРУЛАР

2.1 0HJlipicTik жаракатгар мен касби аурулар туралы негЬй утымдар
Жаракат деп (грек. trauma — закым, жаракат) сырткы арекет жагдайлардьщ эсфнен адамньщ дене мушелфкйц 6ip тутас бузылуы.
жумыс жагдайларында сатсЬ окигага акеп соктыруы MYMkiH коптеген xayi11TiJ1ikTep болады.
езгешелжтерМне караи закымлаплы мьтналяй тпптапга

механикальщ жаракатгар: kecirr алулар, СОГЫП алулар, буынныц орнынан kCTY'i, суйектердјц сынулары жане баскалары;
термияльщ жаракатгар: ыстьщ судан, будан, балкыган жане катты кызган заттардан кую жане суьщтан yciHy; химияльщ жаракатгар: зиянды булармен, газдармен улану жэне КЫШКЫЛ№Н, ciJITi№H, аммиактан жане баска химияльщ затгардан кую;
электр кондыргыларын пайдалану ke3iHl1e электрјйс закымдар мен электр соккысын алу;
аралас жаракаттар (6ip мезйлде бфнеше закымдардын болуы).

Жаракатгар натижесйче карай былай 60J1iHQi:

жецђт•, - ауыр;
eJ1iMlli.

Касби ауру деп кызметкерлердјц зиянды 0HipicTik факторлардьщ асфнен болатын ауыр немесе созылмалы ауруды айтады. Каст ауруларга кобнде каст уланулар жатады.
0Hl(ipicTik сатс?з окига деп кызметкердјц жаракатгануы, денсаулыгыньщ кенеттен нашарлауы немесе улануы салдарынан оньщ ецбекке ka6iJETiJlir-iHeH уакытша немесе туракты айырылуына, каст ауруга шалдыгуына не eJIiMiHe акеп соктырган 0Hl(ipicTik факторды айтады.
2.2 0HllipicTik жаракапар мен каст аурулардыц себептф
Сатсћ окигаларды тергеп-тексеру барысында ец жауаптысы мен киыны оныц ce6e6iH аныктау болады. Сатсћ окигалар ce6ernepiHiH жалпылай классификациясы жох, брак коп авторлар бфнеше топтарды ерекшелейдј.
Техникальщ себептер, олардыц касћэрьтнда ецбектЈ уйымдастыру децгеййне байланысты еместЖн сараптамалауга болады, ягни:
технологиялык процестер;јц жетћмегендјб, жабдыктардын конструктшж keMLIIiJ1ikTepi; ауыр жумыстарды )keTkiJ1ikci3 механикалау, коршау жане сактык куралдардьщ жетћмегендјгј•,

материалдардыц 6epikTik кембй тб. Осы себептердј конструкторльщ немесе инженерјйк деп атайды.

Уйымдастьтттџ себептепђ оцап 6'.1
;xeweiiiHe байланысты. Оларга мыналар жатады:

материалдармен буйымдарды тасымапдау, ую жане сактау ережелф мен нормаларын бузу;
жумыс орындарын дурыс уйымдастырмау;

«ayiTITi жумыстарды орындау ke3iHlle техникальщ кадагалаудьщ нашарлыгы; жеке коргану куралдардьщ ЖОКТЫГЫ, пайдаланбауы немесе тузу болмагандыгы;

)КУМЫС сайкес емес куралдапды колдану;
жумыскерлердј ецбектщ каушсвјйк тасћлет-јне кондыргыларды, келйк куралдарды, аспаптарды колданган кезде ережелфн бузу т.б.

Санитарлы-гигиенальщ себептерге мыналар жатады:

жумыс зонасында зиянды затгардьщ жораргы (АШК-дан жорары);
жарьщтыльщтыц keMicTiri;
шу жане JIipiJIJli1l ЖОРаРГЬ1 децгейй•,
метеорологияльщ жагдайлардыц КОЛаЙСЫЗДЫГЬЦ
жеке гигиена ережелфн бузу тб,

Психофизиологиялык себептерге криыскердјц физикалык жане нервпсихикальщ шамадан тыс жатады:

укыпсыздьщ;
шаршагандык; - умытшактьщ тб.

keJITipiJINH Ti3iM ендфћк жаракаттар мен каст аурулардыц барльщ себептфн толык камтымайды, тек олардыц бастылары гана керсетћген.
2.3 Жаракатгардыц талдау uicTepi
Жаракатгарды талдау MGHici - ендфћк сатсЬ окигалардыц алдын алу шараларды )keTiJlllipy болады. Ол yruiH жаракатгардьщ себептфн жуйејй талдап отыру керек.
Жаракатгар талдауыныц статистикальщ, топографиялык, монографияльщ, топтау жане экономикальщ болады.
Статистикальщ адјс касйторындарында 6ewiJIi 6ip уакытга тфкелген caTci3 окиралардьщ кркаггары бойынша жаракатгардыц себептфн зерттеуге нейзделген. Бул талдаудыц M0JIiMenepi акт Н-1 формасында келтфћген. Статистикальщ жаракаттардыц корытындылары кесте, диаграмма жане графиктер ретйнде келтфйтедј.
0HllipicTik жаракаттарды азайту шаралары бойынша к"порындар ЖУМЫСЫНЫН корытындысы карастырылганда жаракаттардыц )kViiJ1ik жане ауырльщ коэффициенттфн пайдаланады,
Жаракаттардыц >kIdiJlik деп 6eJII'iJ1i 6ip уакытга 6ip мыц жумыскерлерге kueTiH сэтсЬ окигалардыц санын айтады.

с •iuv, (2) ж
15

МХ•^ТНТИГКТ' С — • v.,y ОКйГДЈА.)дЬIЦ СЕ±НЬК Ж — сол уакыттагы орташа саны.
Жаракаттардыц ауырльщ деп 6ip сэтсћ окигаЕа kueTiH енбекке жарамсыздьщ kYH№piHiH санын айтады:
(3)
мундагы: К — ецбекке жарамсыздьщ kYH№piHiii жалпы саны; С — сол уакыттагы сатсь окигалардыц саны.
Статистикальщ rcejreci этаптарды карастырады:

байкау, статистикальщ кужаттарды жинау жане талдауды журнзу•,
алынган магйметгер бОЙЫНШа корытынды жасау жане жаракатгарды азайту шараларын усыну.

Топографиялык адјсте барлык сатсЬ окигалар учаскегйц немесе цехтыц кондыргыларыньщ орналасу планына тацбалармен белгћенедј. Кай жерге тацбалар коп койылса сол жумыс орны xayi11Ti деп есептеледб жане kayirri ендфћк факторларды азайту жеђйнде шараларды енйзудб кабылдайды.
Монографияльщ ајс сатсЬ окигалар болган жагдайлардьщ жиынтыгын мукият Tekcep№i енг?зедј, ЯГНИ, енбек жане технологияльщ процестер, жумыс орны, нейзб жане косымша кондыргылар, онделей{ материалдар, жеке коргану куралдары, ендђМстЈц жалпы ецбек жардайлары т.с.с. Бул эдјс ендфћк жаракаттардыц себептфн терец турде талдаута MYMkiHl(ik бередб.
Жаракатгардыц топтау uici сатсћ окигалардыц ауырлыгына карамастан кайталану >k1iiJ1iIiH аньщтаиды. СатсЬ окигалардыц кужаттары бфнеше топтарга бејйнед( оныц максаты 6iprceJIki жагдайларда болтан сатсјз окигаларды аньщтау.
Экономикальщ a2(ic ендђМстй< жаракаттардан болган шыгындарды аныктауга жане caTci3 окигалардыц алдын алуга багытгалган шаралардыц T14iMlXiJIiiH баралауга нейзделген.
Жаракаттарды талдау адјстфнде - адамньщ денсаулыгы мен жумыска rqa6iJMTiJ1il'iH, сонымен катар организупйн функционалды биологиялык риткйн жане гелиогеофизикалык кубылысын да (kYHHiFl белсендјЈйй, айдьщ киыршыгы, жердй\ магнитй< жане киыршьщ epici) есепке апу кажет:
2.4 Ондђјстеб сатсјз окигаларды жалпы тексеру жэне тфкеу тартб
ka3ippi кезде енд*ге болган барлык жаракатгар мен каст аурулар «Ецбек kb13MeTirvfeH байланысты caTci3 окигалар мен жумыскерлер денсаулыктарына kejnipiner-l баска да закымдануларды тергеу жане тфкеу Ережелфне» сайкес тексерћедј. Бул Ережелер З наурыз 2001 ж Казакстан Республикасы YkiMeTiHi1i каулысымен бекЖлген.
v05iFaii ар сатсгз окига, егер ол спр ЖУМЫС бойы жане одан артык мезйлде жумыска жарамсыздьщ тудырса жане кызметкердј туракты немесе eyrir№i жагдайга акејйп соктырса, онда Ережелерге сайкес тексерћу жане тфкелу керек,
0HJ3ipicTeI'i сатсь окигаларды жумыс берушй-йц akTiciMeH жиырма торт сарат iIIIiHJle курылган комиссия журйзедб. Сатсћ окиганы тергеп-тексеру мерзм комиссия курылган куннен бастап он жумыс кугйнен аспау керек.
kb13Menik тергеп-тексерудј (енбекке уакытша жарамсыздьщ тугызган сатсћ окиганы немесе 6ip kiciJlik, ауыр емес) мынадай комиссия журйзед[•

торагасы — уиымньщ басшысы немесе оньтц орынбасары;
мушелф — уйымньщ ецбек kayiI1ci3lliI'i жане енбек+ басшысы жане кызметкерлерјјц ekiJ1i.

Арнайы тергеп-тексеру КОМИССИЯСЫНЫЦ курамы мынадай:

торагасы — мемлекетйк ецбек инспекторы;
мушелф — уйымныц баСШЫСЫ жене кызметкерлердђц ekiJli.

Арнайы тергеп-тексеруге:

тобымен болган сатсЬ окига (жаракаттанган адамдардыц саны eki не одан артьщ болса);
ауыр натижејй сатсЬ окига (мугедектјк жагдай орын ала);
eJ1ir№i сатсћ окига;
каст аурудьщ немесе уланудыц топтык окигалары жатады.

Касби улану кбнде комиссияньщ тергеп-тексеруйне халыктыц санитарлык-эпидемиологияльщ салауаттылыгы саласындагы мемлекетйк органныц ercimxepi катысады.
сатсћ ОКИГаНЫ тергеп-тексеру ке“јнде комиссия зардап шеккен адамнан, окига куагерлфнен, жумыс беруийден «a)keni акпарат жэне MYMkiH болса, тубгйктеме алады.
Тексфс HaT14)keci бойынша ap6ip сатсь окига медицинальщ корытындыга сайкес ецбек жекйндей yakiJETi орган белйлеген нысан бойынша сатсЬ окига туралы akTiMeH кажетй данасы жасалып peciM№JIQi.
Техногендјк сипатгагы тотенше жагдайлар ке“јнде болган сатсь ощигалар ke3iHlle тетенше жагдайлардыц алдын алу жане оларды экою жерйндей мемлекеЖк инспектор арнайы тергеп-тексеру комиссияныц терагасы больш тагайындалады, Мемлекетйк ецбек инспекторы бул жагдайда комиссия Myureci больш табылады,
Егер, eki адам каза болса сатсћ окиганы облыстьщ, республикальщ мацызы бар каланыц бас rqeMJ1e1QTTik ецбек инспекторы баскаратын комиссия жургЕедК
Каза болган адамдардыц саны З-тен 5 адамга дећн болса, ca№i3 окиганы ецбек жорйндегј yakiJIeTTi мемлекетйк орган, ал каза тапкан адамдардын саны 5 жане одан да кеп болганда - Казахстан Республикасыньщ YkiMeTi курган комиссия
З ОНДТРIС САНИТАРИЯСЫ
3.1 Жумыс зонасыныц метеорологиялык жагдайлары
3.1.1 Микроклиматтыц нейзй параметрлф жане олардыц енбек жагдайларына тийзетјн acepi
К .асЛпорын микроклиматы
(метеооологияльщ

ауаньщ температурасы;
ауаньщ дымкылдыгы;
ауаньщ Козга-ЛЫС жылдамдыгы.

Сондыктан микроклиматгьщ параметрлфн жеке карастырайьщ.
Ауаньщ температурасы. Терморегуляция деп адам
температурасын туракты мелшерде сактау упйн, сырткы ортаныц арасындагы жылу алмасуын iCke асыратын организмуйц физиологияльщ «a6iJreTTiJIiI'iH айтады. Терморегуляция адамныц ой-сезЖймен байланыспай, euir•iMeH орындалады. Ырак метеорологияльщ naparvreq-yre№iii шектен шыгып кетсе, адамньщ терморегуляциясы бузылып, денегйц кызуы немесе тоцуы басталады.
Ауаныц жорары температурасында, денекйц 6eTki кабатында кан тамырлары кецеййп, кан агысы улгаяды. Сондыктан, денеден жылу шыгу кушейедј. Ырак ауаньщ температурасы t > +35⁰С болса, онда жылу беру [Iporxeci токгатылады. Бул жагдайда жылу беру про* тердјц булануы аркылы журед[
Ауаньщ темен температурасында адам организкйЕЈц реакциясы баскаша: кан тамырлары )ki14iIIlkepiI1, канныц агысы басецдеп, жылу шыгу rrporxeci азаяды.
Санитарлык нормага сайкес жумыс орындарында ауаньщ температурасыныц молшерђ ауаньщ жылы мезгЈЈйнде (сырткы ауаныц температурасы > +1 СС) 18-25⁰С, ауаныц суык мезйЈйнде (сырткы ауаныц температурасы < +1 СС) 16-23 ⁰С —ка болу керек.
Ауаныц дымкылдыгы. Осы параметр;ј аныктау уц.йн keJ1eci урымдар кабылданган:

максималды (жогары) дымкылдыгы — белгйй 6ip температураньщ ауадагы максималды су буларыныц жогары денгейден мелшф•,
a6c0J1k)TTik ДЫМКЫЛДЫЛЫК — 6ewiJIi 6ip температураньщ ауадагы

салыстырмалы дымкылдыльщ — абсолютйк ылгалдыльщтьщ максималды ылгалдыльщка процентйк катынасы 94;

Салыстырмалы ДЫМКЫЛДЫК санитарльщ нормаларда керсеткйд ре^ейнде кабылданган. Ауаньщ жогары дымкылдьн-ы (8594 жогары) тердјц шыгуын азайтып, терморегуляцияны киындатады. Ауаньщ ете темен дымкылдылыгы (20⁰/0 ла ппгп„г. пр;-џ. жа1даида адамньщ жогары тыныс жолдарыныц ШЫРЫШТЫ кабыгын кептђэед[
Санитарльщ нормага сайкес ауаныц дЫмкылдыГы 40-6094 шамасында болу керек.
Ауаныц козга.лыс жылдамдыгы. Ауаньщ козгалыс eH,aipic жагдайында адам организуйне артурјй acepiH тибзе;ј. Ыстык жагдайда ауаныц козгалысы денеден жылу ШЫГУ 11p01.xeciH улгайтады, ал суьщ кезде адам №HeciH тождырады. Норма бойынша ауаньщ козгалыс жылдамдылыгы, )кылы мезйлде 0,2-0,5 м/с, ал суьщ мезблде 0,2-0,3 м/с болуы керек.
Адам №HeciHeH жылу kueci жолдармен ШЫГУЬТ мх^гмубн:

денеден коршаган ортага шыгатын жылу - конвекция О.:
денеден коршаган ортага ШЬ№аТЫН саулелер (Эс; - денеден коршаган ортага ШЬ№аТЫН бу (26', - дем алганда ШЬ№аТЬIН жылу ф, ягни:

(4)
Жылульщ Te№ik кеп факторлармен байланысты болады:

адамныц ецбек ету каркындылыгынан; ауаньщ температурасы мен адамды коршайтын заттардыц температурасынан;
жумыс орындарындагы ауаныц температурасынан;
ауа ДЫМКЫЛДЫЛЫГЫНаН, ауа кысымынан, адамньщ кий*уйнен.

Белмелердјц кумыс зоналарында, оптималды немесе шектелген метеорологияльщ жагдайлар, санитарльщ нормалар жане ережелермен белйленген. Олар kueci жагдайларда ескерйте;ј:
1, Жылдыц ruewiJ1i — суык жэне отпејй кезенде, СЫРТКЫ ауаньщ орташа температурасы +1 СС темен, жылы кезекј +1 СС жогары.
2. ЖУМЫС категориясы. Барльщ жумыстар ауырлыгы бойынша уш категорияга бејйнедј :

6ipiH111i категорияга жумыстар жатады — энергия ШЫГЫНЫ 172 Д-ж/с

№iiiH (немесе 150 ккал/саг);

ekiHLlIi категорияга орта салмакты физикалык кумыстар жатады — энергия ШЫГЫНЫ 172-293 Дж/с (немесе 150 — 250 ккал/саг);

YIHiHLIli категорияга ауыр физикальщ жумыстар жатады — энергия ШЫГЫНЫ 293 Дж/с жогары.
Сондыктан жумыс орындарында колайлы микроклимат жасау керек. ОндаЙ жардайлар eHJAipicTik жаракатгар мен каст ауруларды азайтып, ецбек 0FIiMIliJIir•iH жогарылатады.
3.1.2 Ау^та ОРТаСЫН сауыктыру жекйндей шаралар жане колданылатын аспаптар
Микроклиматка койылатын талаптар жер астындагы жумыс орындарына жане тау-кен казбаларына, кејйк куралдарына, мал жане кус шаруашыльщ болмелфне, ауылгцаруашыльщ eHiM№piH сактайтын белмелеЫне, тоцазыткыштар мен коймаларга таралмайды.
Жумыс зонасы ауасыньщ нормаланган жагдайы, keJ1eci шараларды опьтнлау бапктсктипа технологиялык процестердй механикаландыру жане автоматтандыру, оларды алыстан баскару. Бул шаралардын адамдарга зиянды заттар, жылу кездф асер еткенде, ауыр физикалык жумыстарды аткарганда улкен мацызы болады; теХНОЛОГИЯЛЫК процестердй жане жабдьщтарды колдану барысында,
ЗИЯНДЫ затгардыц ШЫГУЫН жэне олардьщ жумыс зонасына таралмауын кямтамяоьтт отм•

0Hllipic белмелфнде жалпы жане )kewiJ1ikTi желдету орнату;
жумыскерлерге ЫСТЫК цехтарда iLI-reTiH сусын уйымдастыру жане оларга аз уакыт дем алатын орын уйымдастыру;
жеке коргану куралдарын колдану;
жумыс орындарындагы микроклимат параметрлфн бакылау.

Ауаньщ температурасын елшеу.
Ауаныц температурасы суйьщтьщ термометрлермен, термографтармен елшерйлед[ Термометрлердбц жумыс iCTey принцигй ауа температурасына сайкес суйык затгар езгеруйне нейзделген. Термограф — автоматы аспап, мунда ауа температурасыньщ езгеруй жылжымалы кагазга жазу аркылы орындалады.
Ауаньщ ДыМКЫлДыгын елшеу.
Ауаньщ дымкылдыгын елшеуге психрометрлер, гигрометрлер, гигрографтар тб. аспаптар колданылады. Луаньщ дымкылдыгы психрометрмен аньщтаган жагдайда, оныц ылгал жане кургак термометрлер kepceTkiunepiHiH айырымы аркылы жане психрометриялык кесте[й пайдалана отырып аньщталады. Гигрометр аспабыныц apercei майсызданган КЫЛДЬщ ауа ДЫМКЫЛДЫГЫНЬЩ езгеруйне сайкес e3iHil( узындыгын езгертуйче нейзделген, Егер ДЫМКЫЛдЫК улгайса кыл узарады, ал азайса — кыскарады. Гигрограф ауа дЫМКЫЛДЬТГЫНЬЩ owepiciH p;xikci3 жазып туратын аспап.
Луа козгалысыныц жыл№мДЫгЫН елшеу.
Ау^та козгалысыныц жылдамдыгын анемометрлермен елшейд[ Олар канатша жане табакшалы больш, ауаныц аныкталатын козгалыс жылдамдылыгына байланысты бејйнед[ Баска жагынан анемометрлердјц 6ip 6ipiHeH айырмашылыгы жох.
З. 1. З 0Hl\ipic болмелфн желдету
0HJlipic белмелфндей колайлы микроклимат шараларын калпында устап турудыц ец TMiMlli жолы 0HllipicTik желдету )kYiieciH колдану больш табылады.
Желдету дегенМз - жумыс 60JIMeciHJle жагьтмды микроклимат жасау
Болмеде ауанын таралуына байланысты желдетудЈц уш Typi болады:

табиги желдету;
механикальщ желдету;

Табиги желдету №NHiMi3 - сыртгагы ауа мен белме ауаньщ температураларыныц айырмашылыгы. Табиги желдету ягЙымластыры_цмаган (инфильтрация) жане уйымдастырылган (аэрация) аркылы орындалады. Инфильтрация - бул жагдайда курылгылардыц TecikTepi аркылы белмеге kipeTiH ауа, жел;јц багыты мен куцйне байланысты, курылыс материалдарыньщ тыгыздыгыныц нашарлыгына байланысты болады.
Аэрацияда ауа алмасу терезе, ecik тагы баска курылгыларды керейнде a№iii ашып-жабу аркылы Мысацы, жылдыц )кылы мезгийндс аэрацияны жылу мен ылгал шыгатын болмелепде бо_цапы
Аэрация keJIeci турде орындалады (1 - сурет). Цехтьщ гимаратында катарынан уш ойыктар (1, 2, З) жабдыкталып, жаз маусымында I жане З (1сурет, а) ойыктар ашылады.
Таза ауа теменде, еденнен 1-l 62fikTikTe орналаскан ойьщ аркылы белмеге kiPQi. Ал болмеден гимараттыц фонафще орналаскан З ойык аРКЫЛЫ шыгарылады. Сыртган keJIeTiH ауа, кыс мезгЁйнде еденнен 4-7м 6ViikTikTe орналаскан 2 ойьщ аркылы iu.Ike енедј (1 - сурет, б). Ойыктардьщ куйбн ауыстыра отырып, ау^та алмасуын ретке келтфуге болады.

а, б — жылдьщ суык жане жылы желсь мезгййндей ойьщтардьщ ашылуы; в, г — буйфден соккан жел;јц есебнен ашылу
- сурет — Еимарат аэрациясы
Керсетћген (бул) 6EiikTik мынадай есептен алынады: сыртган кфген суык ауа, ЖУМЫС аумагына ;xeiiiEI томендеп, белме iILIiH№I'i )кылы ауамен араласып, ЖЫЛЫНЫП ymepyi керек.
Механикальщ желдету кемнде^тбелмеге ауанын 6epimyi мен шыгарылуында желдеЖпЖ колданады. Механикальж. желпеткйтт ava агысынын багытына карай СОРГЫШ, урлейш жане урлеп-соргыш турлфне 6eJ1iHeJAi (2 - сурет). Сорып кондыргылары (2 - сурет, а), ней'јнен keJ1eci элементгерден турады: (1) ауажинагыш курылым - таза ауа жинактау рн•, (2) ауажуреЖ куыс корапша - белмеге ауа беру YIIliw, (З) сузйлер - шац-тозацнан ауаны тазарту уцйн; (4) колориферлер сырткы суык ауаны жылыту YLUiw, (5) ортаара-цьщ (6) ауыспалы салгыштар балмсгс 6cpiJie;ai•, ауакабьтллагыттт к-хтктпктмля опняпаскян
Фильтр, колориферлердј жане )keJIlleTkiLIlTi адетге 6ip болмеде орналастырады, оны желдету камерасы деп атайды. Сорып желдету кондыргылары болмеден, iIIITer•i ауаны сыртка сорып шыгаруга арналган. Урлебш желдетудјц кондыргылары (2 - сурет, б), IQJIeci элементгерден турады:
(7) ауыспалы салгыштар - ауаны белмеден шыгару упйн•, (5) ортааральщ (2) ауажуре'йн корапша; (8) газ-шац-тозацнан ауаны тазартуга арналган кондыргы; (9) irrnel'i ауаны шыгаруга арналган кондыргылар, олар тобеден 1 - 1,5 м 6№dikTikTe орналастырылады. Урлегјш желдету кондыргылары сыртгагы ауаны белме iIHiHe енйзедј.

а — соргыш•, б — урлебш•, в — урлеп-соргыш
2 — сурет — Механикальщ желдету
Желдетудјц урлейш-соргыш ауа белмеге соргыш желдетк•йп аркылы енејј де, бђэге жумыс жасайтын урлегйш аркылы шыгарылады.
)Келдеткй1Жц урлеп-сору )kxMeciHiH еоекшелйј сол ЯРНИ. (1 Т с.опгытп ж№^гйе. аркылы болмеден сорылган ауа, (11) куыс корапшалардьщ YI)JIeT'iLIJ жуйелфмен байланыскан сору аркылы ilIliHapa я болмаса ТОЛЫГЫМеН кайтадан болмеге 6epiJIQi, Кайта енген жане шыгарылган ауаныц, таза ауанын калыпты жардайын ретгеу (12) калкандар аркылы жузеге асады.
Мундай желдету жуйелфн колданудыц HaTWkeciH№, суык уакытга ауаны кыздыруда жане оны тазартуда шыгатын энергия унемделедј.
Табиги желдету )kFeciHe караганда, механикальщ желдету
6epiJ1eTiH ауаны алдын ала тазалауга, кыздыруга, салкындатуга жане дымкылдауга болады, сонымен катар атмосферага шыгарылатын ластанган ауаны тазалауга rvfYMkiHlliI'i бар.
Механикальщ желдету орнатылган )kepiHe байланысты жалпы алмасу, )kepiJIikTi алмасу жане арапас алмасу болып белнедб. Жалпы алмасу болмедей барлык ауаны желдетуге, желдету;ј - ap6ip жеке жумыс орнын арнайы желдетуге колданады, ал аралас желдету — жалпы алмасу жане )kepr-iJ1ikTi желдетумен бфге пайдалану больш табылады.
)kewiJIikTi желдеткйптй-( СОРГЫШ жане урлейтп турлегм болады. )kepI'iJIikTi соргыш желдету жумыс орындарынан шыгатын зиянды затгарды сорып акетедђ ал урлейш желдетудјц нейзй максаты жумыс орындарына таза ауаны >ki6epy. )kepiJIikTi урлегйп желдетудјц 6ip vypi ауалык душтандыру (З - сурет).
Ауалык душтандыру — туракты жумыс орнында »чмыскерлерге КОЛаЙЛЫ метеорологиялык жагдайларды жасау максатында жумыс орнына немесе уакытша дем алу орындарына 6epiJ1eTiH ауаны багытгау YIIIiH арналган желдету кондыргысы. Ауалык душтандыруды жылу мелшф 300 ккап/с•м ²жогары шыгатын цехтарда колданады. —JleTiH ауаныц жылдамдыгы саулегйн каркыньгна байланысты болады 1 - ден 3,5 м/с.

3-сурет- Жумыс орындарыныц ауасын душтандыру
ОндђМсте ен коп колданылатыны аралас желдету больш табылады, ал iLIIiH2(e соршш желдеткй_ц кебфек колданылады. )kewiJIikTi соргыш желдету аккумулятор, данекерлеу, сырлау жумыстары
)kypI'i3iJINHJle колданады, ягни зиянды заттар шыгатын цехтарда,
3.2. Зиянды химиялык 0HJAipicTik факторлар
3.2.1 Зиянды заттардыц адам owaHE13MiHe тибзетй-{ acepi
организт»бне 6ur•iJ1i 6ip каст №йндеттфн орындау ke3iHlle зиянды затгар эсер eTYi MYMkiH. Зиянды заттарга технологиялык Yl)llicTe пайда ботан ар тургй газдар, булар жане шандар жатады.
Кызметкерлсрд1Н енбекке каотетгийбн темендетјп немесе сыркатгануына окап сптстктт-,атгти ДСП а [ДИДЫ.
Зиянды затгар адам организхбне тыныс органдары, ас корыту органдары жане Tepi аркылы kipyi MYMkiH. Осы жолдардыц ен xayirnici тыныс органдары, ce6e6i адам дем алганда зиянды запар окпеге, канга TyciT1, организм;б тез уландырады.
0H21ipic жагдайларында зиянды заттармен уланудыц ауыр жане созылмалы турлерм болуы MYMkiH. Уланудыц ауыр Typi зиянды газдардыц немесе булардыц улкен концентрациясы болганда пайда болады. Бул уланулар сирек кездеседђ кебнде авариялык жагдайларда. Уланудьщ созылма туфще зиянды запар бф“йндеп, унетуй аз мелшерде узак уакыт бойы адам организгуйне эсер етејј. Санитарлы-гигиеналык тажфибеде зиянды затгарды химиялык заттарга жэне eHllipicTik шацга белу карастырылган.
Зиянды химияльщ затгардыц адам организуйне тигјзетјн acepi олардын физико-химиялык касиеттфне байланысты болады. Химиялык kayi11Ti жане зиянды 0HllipicTik факторлар топтары адам организмйче TWi3eTiH acepiHiFl езгешћЖне карай мынадай топшаларга бејбнед[•

Ж&лПЫ токсикальщ;
тжркендфйш•, - канцерогенјбк•, - мутагендй<.

зиянды запары кебнде жалпы токсикалык эсер етед[ Олардьщ катарына ароматты кемфсутек жане олардьщ амин - жане нитроeHiM№pi (бензол, толуол, нитробензол, анилин тб.) жатады. Сонымен катар сынап органикальщ косындылар, тетраэтилсвинец, фосфорорганикалык заттар, хлорланган k0MipcYTeI'i (тетрахлорид кемфтеб, дихлоэтан тб.)
TiTipkeHlliFTiIII acepiHe - кышкылдар, ciJITiJIep, сонымен катар хлор,- фтор,азот косындылары жатады (фосген. аммиак, кукђэт жане азот оксидтерђ kYkil)TTi сутек тб.). Осы зиянды затгар адамньщ тыныс органдарына, TepiciHe жане кездјц шырышты кабыктарына acepiH тибзед[
Канцерогещјк запар аламньтц организуйне тускен кезде катеруй icikTep тугызады. Олардьщ катарына мысалы полицикликалык ароматы кемфсутей жатады, олар LIMki мунайдьщ курамында болуы MYMkiH, брак кебнесе жанатын казбаларды термиялык (t 350⁰С жогары) кайта ендеу ke3iHlle пайда болады (тас k0Mip, арап-1, мунай, сланец) немесе олардьщ толык жанбаган ke3irue.
Зиянды заттармен улану ауырлыгы бфнеше факторлармен байланысты
•о•оладь;, МЬIСалЬ1,

зиянды заттьщ концентрациясы;
организмге kipy жолдары;
химиялык структурасы;
эсер ету узактыгы;
ауаньщ температурасы тб.

Адам организкйне kayiIlTiJ1ik xppueciHe карай зиянды заттар МЕСТ
12.1.007.-76 сайкес терт класка бејйнедј:
1 класс — тетенше rqayirni (ашк 3 ); 2 класс - ете kayirni (ашк 0,1-1.0 мг/м³);
З класс — орташа xayimi (ашк 1,1-10 мг/м³):
4 класс — аз «ayirni (ашк мг/м ),
Зиянды запардьщ kayii1TiJIik класы бойынша адам организт•лне TlWi3eTiH acepi 1 - кестеде келтђјлген.
1 - кесте - Зиянды затгардыц xayirniJIik класы бойынша адам организуйне

асе i
Зиянды запар	АШК, мг/м	kayiIITi- JIik класы	Агрегатгы жагдайы	Адам организкйне тибзе'йн acepi
Коргасын	0,01	1	Каткыл	Нерв )ky6eciH, канды, iLIIki о ганда ды закымдайды
Хром	0,01		Каткыл	Тыныс органдары мен тер)де iciHY rrpolleci жане экзема а ла ы пайда болады
Тетраэтил свинец	0,0000 5	1	Суйык	Нерв )kWeciHe acepiH тийзедј
Ацетилен		2	Газ	Тыныс органдарына, козге, термге асе iH тибзедј
Акролеин	0,2	2	Суйьщ	Тыныс жолдары мен кезге закым келтј едј, адамды ланды ады
CiJTTiJ1ep	0,5	2	Суйьщ	Куйктер жэне ар турјй Tepi а ла ын гызады
Бензол	5	з	С . ^еьщ	Не в eciHe асе iH тибзедј
Кышкыл да	5	З	Суйьщ	Кфктер жэне ар TYPJ1i ^rrepi а ла ын гызады
Метанол	5	з	Суйьщ	Наркотикалык асер eTiII, коздјц не BiH закымдайды (сокь лык
Комфтек ТОТЫГЫ	20	4	Газ	Организмде оттек т гызып, денекй ланды ады
Битум,см ола		4	Каткыл	Тыныс органдарына, кезге, терй^зе асе iH тигјзејј
Ацетон	200	4	Суйьщ	Тыныс органдарына, кезге, терй-е асе iH •rwi3eIAi

0HJlipic шаны ен кеп таралган xayi11Ti жане зиянды 0Hllipic факторы больш табылады. Ол адамныц тыныс жолдаоына. екпеге, денеге, кезге, ас органдарына зиянды acepiH титАзедЈ. 0H21ipic щаны деп артурјй технологиялык процестерде пайда болатын усак белшектердј айтады. Шац шыгу процестф материалдарды усату, тасымалдау, ецдеу, данекерлеу тб. жумыстарды журЖу барысында пайда болады. Ауада калкып журген шандЬ1 аэрозоль деп атайды (< 0,25-1 мкм), ал ауадан тужьт отырган цИЦДЫ (> 10 мкм) аэрогель дейд[
Шан адам организ»бне фиброгендђ ЖэНС ТОКСИК&ЛЫК эсер ету MYMkiH. kevr6ip материалдао мен затгаппьтн тттаны (тыны тб.) тыныс органдарына, кезге, тфге т?гфкендфйш peTiHlle acepiH тийзедј.
Токсикалык за•ггардьщ шаны (хром, коргасын, бериллий тб.) адамньщ omeciHe qyci11, ездф}-йц физикалык, химияльщ, физико-химиялык касиеттфне байланысты acepiH тибзед[
Фиброгендјк шан acepi деп окпеъйц H03ik eTiH булдфетЈн, оны каткыл тканге айналдыратын процес^рй айтады.
Шацньщ xayiITTi оньщ белшектефйн формасы, каткылдыгы, талшьщтыгына байланысты болады.
Шац белшектф ipiJ1iI'i жагынан мынадай топтарга бејйнедј:

Ipi шан — белшектфйц ipiJIiI'i 500-100мкм, ауада калкып журмейд( тез

калады, зияны жох;

Усак плац — белшектф1йц ipiJIiI'i 100-10 мкм, ауадан тез отырады. Мундай белшектер дем алу органдарына терец туседј, бул организмге kayiITTi•,

З. Майда шац — белшектфрйц ipiJIiI'i 10-0,1 мкм, ауада калкып, коп уакыт бойы сакталады. Мундай белшектер тыныс органдарына тунып отырады, организмге xayi11Ti;
4. Юте майда шац — 6emuekTepiHi}l ipiJIiI'i мкм kiIIli, ауадан отырмай калкып журедђ тек микроскоппен керуге болады, зиянды acepi жагынан газдарга Жакын.
Жуткан шацньщ асфнен пайда болатын екпе ауруын пневмокониоз деп атайды.
Пневмокониоз ауруыныц бфнеше турлф болады:

силикоз — кварц шацынан;
антракоз — тас кемф шацынан;
талькоз — тальк шанынан;
сидероз — темф руда шацынан;
алюминоз — алюминий шанынан пайда болады т.с.с.

Осы аурулардыц iIIIiHlle ен коп тараганы жане «ayirnici силикоз больш есептелед[ ()л, кремний;јц кос тотыгы бар шанды жутканда пайда болады. Силикоз ауруында екпеде жиналган кремнезем суйьщ затгардыц эсфнен кремний кышкылына айналады. Кремний КЫШКЫЛЫ фиброз ауруын тугызады (екпе}бц Ha3ik ткандары каткыл тканга айналады).
3.2.2 Зиянды затгарды гигиеналык нормалау
Организмге тусетЈн зиянды затгар мен шацньщ денсаулыкты темендету1, олардьщ ауадагы накты молшф асып кеткен жагдайда болады. Сондыктан касби уланудьщ алдын алу шараларына зиянды затгардыц акыргы LLIekTi концентрациясыныц улкен мацызы бар.
Жумыс зонасыныц ауасында ар зиянды заттьщ акыргы шектй концентрациясы белйленген (мг/м³), Акыргы LI.EkTi концентрация деп кунделжп жумыс ke3iH№ жане жыл бойы адам етттуандаЙ езгфстер тугызбайтын затгардьщ концентрациясын айтады.
Жумыс зонасында зиянды заггыц накты мелшф оныц акыргы LI-rekTi концентрациясынан аспау керек, ягни
(5)
АШК
мундагы Сн — зиянды заттыц нактылы концентрациясы, (мг/м³);
АШК — зиянды заттыц акыргы 111ekTi концентрациясы, (мг/м³).
Егер ауада бфдей асер ететјн бфнеше зиянды запар бар болса, олардыц аркайсысыныц КОСЫНДЫСЫ 1 -ден аспауы керек, ягни
(6)
мундагы Сн — ар зиянды затгьщ нактылы концентрациясы, (мг/м³);
АШК —ар зиянды заттьщ акыргы llIekTi концентрациясы, (мг/м³),
3.2.3 Зиянды затгардан «органу шаралары жане олардыц концентрациясын аныктау аспаптары
ОндђМсте адамдардын каст уланудан алдын алу багыты больш kejreci шараларды жаткызуга болады:

зиянды технологиялык процестердј k0MTIJ1elCTi механикаландыру жане

автоматтандыру;

жаца технологияларды жетћдфу ke3iH№ зиянды затгарды барынша пайдаланбау, зиянды затгарды зиянсыз затгармен ауыстыру. Мысалы, казфй кезде kayi11Ti epiTki111 бензол кеп процестерде метан жане этан топтарыньщ фторорганикальщ 6ipikTipl“iLLITepiMeH ауыстырылган; деталдарды жане кондыргыларды майсыздандыру уцйн органикалык орнына сулы жуатын epiTiHX(i колданылады; кондыргылардьщ жаксы герметикасын камтамасыз ету, Мысалы: процестерјј вакуумда журбзу; ескфген кондыргыларды rrporpeccMBTi

кондыргылармен ауыстыру; технологияльщ кондыргыларына уакытында жане сапалы жендеу ЖУМЬјстаоьтн xcvnriw;

шац шыгаратын материалдарды ондеген кезде суйьщ заттарды пайдаланхџ:
eHl(ipic белмелфнде табиги жане жасанды желдету уйымдастыру. ЭртурМ шац тазарткыштарды пайдалану (циклон, фильтр тб.);
зиянды заттармен жумыс icTeFITiH адамдардьщ ецбек жане демалыс режтЛн орындау;
жумыс зоналарьшда пайда болатын зиянды затгардын концентрациясын бакылап отыру;

И , кат_т iCTePiTiH адамдарды сут немесе емдеупрофилактикалык тагамдармен камтамасыз ету; - жеке коргану куралдарын пайдалану.
keFrilTi кездерде арнайы жасау упйн кептеген жаца материалдар шыгарылды. Олар синтетикальщ жане аралас талшьщтардан, мунайкышкылдарга N3iMJli жасанды былгарыдан тб. материалдардан жасалынып шыгарылган.
Арнайы аяк крймдер жумыскерлердб механикальщ жаракаттардан, химиялык жане жылулык куййктерден, жогары жане темен температурадан, шацнан, дымкылдан жане ластайтын заттардан коргауга арналады. Олар былайша 6eJIiHui.' етКер, жартылай етКер, батецкелер, жартылай батецкелер, туфли, ботылар, бахилалар.
ендђМсте, сонымен катар зиянды 0HllipicTik факторлардан колды коргайтын куралдар кегјнен таралган. Оларга биялай, колгап, паста жане маздар жатады.
Шаннан, спиртйц, кышкылдыц, ciJITiHiii шашырауынан жане баска химиялык заттардан коздј коррау YIJiH арнайы кемлдђМктер бар. Олар ашык жане жабьщ тип^ей болады.
Жумьтс зоналарында пайда болатын зиянды заттардьщ концентрациясын бакылау олардыц kayi11TiJIik класына байланысты

1 кластьщ зиянды затгарына — 10 кунде 6ip рет;
2 кластьщ зиянды затгарына -6ip айда 6ip рет;
З жане 4 кластыц зиянды запарына — токсанда 6ip рет.

Зиянды заттардьщ мелшерйн газ немесе универсалды анализаторлармен (ЕХ жане УГ) жедел адјс аркылы елшейд[ Бул анализаторлардыц жрлыс iCTey принцигй химиялык реактивпен зиянды газдар косылганда турјй TYCTi реакция болуына нейзделген.
Ауаныц тозацдылыгын аньщтау упйн автоматы эжекгорльщ аспираторлар (АЭРА) колданылады.
3.3 0HJAipic жарыгы
3.3.1 Нейзй •ryciHikTep жане гигиеналык талаптар
Кумыс орындарында колайлы жасалган жарык ецбек ету жагдайларын жаксартады. Жары« жетмлксгз ООЛГаН жагдайда кездщ кэргпптйј ке»йп, сатсв окигалар мен апатгар болуы MYMkiH. Сонымен катар шагылыстыратын жарык адам коздфн шаршатады. Бул жагымсыз жагдайлар да адамга закымдану каугйн ТУГЫЗЫП, сатсЬ окирага акејйп согуы MYMkiH. Сол ce6erni ендћсте: жумыс орындарында колайлы орнатылган жарьщ мацызды деп есептеледј.
Жарык саулелф адам организуйне жаксы асер етедј — пульсыньщ озге}Жп, жалпы невр-психикалык жагдайын жаксартады. 10- 340000 нм жарык саулелф электромагнитйк саулелфрйц 6eJIiI'i больш оптикалык спектр деп аталады. Олар толкындарыньщ узьгндылышна байланысты lQJleci саулелерге бегйнед[• 380 - 10 нм дејЖн — ультракулгјн, 770-380 нм д.ећн kopiHeTiH, 340000-770 нм — инфракызыл.
Жарыктыц сапальщ керсеткйптфне жарьщ агыны (Ф), жарьщ kYI.LIi (1), жарьтктыльщ (Е), жарьщтьщ (L) жатады.

Жарык caYJIeciHiEi куатын жарык агыны (Ф) деп атайды. Жарык агыныныц елшем 6iPJ1iri больш мемлекетйк жарык эталонымен аньщталган люмен (лм) саналады.
Юр багытта жарык агыныныц каркындылыгын сипаттау уийн оныц кецКк ТЫГЫ3ДЫЕЬ1 деген kepceTkiIlIi колданады. Ол корсеткйц жарык купй (1) жарьщ kyruiHiFl елшем 6iPJliI'i кандела (кд) болады. Жарык купй деп жарьщ агыны мен оны тарататын кецКк бурышыньщ катынасын айтады:

(7)

ke14icTik бурыш мына формуламен аньщталады:
и— з , ср,	(8)

мундагы: S — 1м²жарыктаг№ан бетйц ауданы; R²— 1м ауданньщ радиусы.
Денејйк бурыштыц елшем 6iPJ1iT'i стерадиан (ср) больш есептелед[
З. Жарьщтыльщ (Е) деп 6il)keJ1ki больш таралган жарьщ аГЫНЫНЬIЦ жарьщталган бетйц ауданына катынасын айтады:
(9)
Жарыктыльщтыц елшем 6ipJ1iI'iH люкс (лк) деп атайды.

Жарыктьщ деп берйтген багытгагы жарык жаркыраган бетйц ауданына катынасын айтады

, кд/м² (10)
м ундагы: р - шагылу коэффициент[ Жарыктыльщ елшем кд/м²болады.

Шарылу беттен шагылган жарык акыны мен сол бетке тускен жарык агыньтнын КАТКтнясктиа

(11)
3.3.2 0HJAipic жарыгыныц турлерк оны нормалау жане елшеу аспаптарь;
Жарык ендђМс белмелфнде жане ашьщ алацдарында табиги жане жасанды турде орындалады. Жарык >keTkiJIikTi болмаган жагдайда аралас жарьщты колданады.
0Hllipic белмелфн табиги жарьщпен жарыктандырудыц kueci турлфмен камтамасыз eTiJIelli.• гимарапардьщ буйф кабыргаларындагы терезелер аркылы (буйф жарыгы) ; гимараттардыц Te6e№I'i терезелф немесе тобекбц шыны 60JlikTepi аркылы (жогаргы жарьщ);
- 6yiiip жане жораргы жарыктыц 6ipre пайдалануы (аралас).
Ариас жарыктьщ езгешелћ-й сонда, онын белмелерде 6ip калыпты жарыктылыкты камтамасыз етупйлЈг5.
Табиги жарьщтьщ тураксыздыгы таујйкке, жыл мерзМне, метеорологияльщ факторлармен байланысты болады. Табиги жарьщты нормалау упйн салыстырмалы rcepceTki111Ti колданылады, ол табири жарьщ (ТЛ) деп аталады. Табиги жарык коэффициен'й деп белме iIIIiHl(e бфлген нуктедей жарыктыльщтьщ сол мезйлдей жарыктылыкка катынасын айтады:
Е.
е = —100,⁰/0, (12)
мундагы: Ei — белме й1йнде берћген нуктедеб жарьщтылык, лк; Ес сырцы жарыктыльщ, лк.
Одетте белме ilIJiH№I'i жарьщтылык сырткы жарьщтылыктан аз болады, ал табиги жапьщ оныц пеше есе аз екендћЈн корсете;ј.
Табиги жарык керу iciHi14 сипаты мен далдйј, жарьщтьщ турлф жане уйлердјн орналасу территориясына байланысты нормаланган молшфн kueci формуламен аНЫКТаЙДЫ:
(13)
мундагы: е^ш— yruiHIIIi пояска арналган ТЖК шамасы, т-- жарьщ климатыньщ коэффициентђ с — кун климатыньщ коэффициент[
Жасанды жарьщ, белмелерде табиги жарьщ аз болганда немесе оныц жох ке'јнде колданылады. Колданылатын жасанды жарыктын невзтј кезлет-б бо_цыч кызу жане газразрядтјк шамдар пайдаланады.
Жасанды жарьщ eki системалык турде жобаланады: жалпы жане косынды, ол 6ipkeJlki жане )kepiJ1ikTi болуы MYMkiH. Жалпы жарьщ белмекйц барльщ ауданын 6ipkeJIki жарыктандыруына арналган. )kepI'iJlikTi жарыкты 6eJIMeHiH кондыргылардьщ орналасуы бойынша пайдаланады.
Косынды жарык жалпы жане )kepiJIikTi жапык,тыц 6ipre колданылгаи тур. Оны №JIJliI'i аса жогары жумыстарда колданган жен.
орнын жеке жарыктандыруга арналган. 6Hllipic белмелфнде )kewiJIikTi жарьщты жалгыз e3iH гана колданута болмайды.
Жумыс орындарында жарьщтылыкты камтамасыз ету YLIIiH 0Hllipic белмелфнде ар жумысты жургРзу жагдайына байланысты жасанды жарьщтьщ нормалары белгћенген (СНиП 11-4-79). Бул нормалар 6eJII“iJ1i 6ip сала iLLIiHlle болады. Солардыц Hel“i3iHJAe кейбф kaciI10pbIH сиаларына нормалар жасалынады. Нормалар жумыстьщ далдйЈ, жарыктьщ Typi, жарьщ k93iHiH тигй, фонньщ сипаты ТаГЫ баска факторлар аркылы аныкталады.
СНиП 11-4-79 сайкес барльщ icTeJIiHeTiH жумыстар объектйгйц керу мелшф жане кору ЖУМЫСЫНЫЦ жагдайы бойынша 8 разрядка 60JIiHQi.
разрядка далдйј оте жогары жумыстар жатады (объектјкйц ец минималды керу мелшф 0,15 мм №iiiH)•, IV разрядка далдјб ете темен жумыстар жатады (объеКкйц ец минималды кору мелшф 5 мм жогары); VII разрядка жаркырайтын материалдарды жумыс барысында колдану жане ыстьщ цехтардагы жумыстар жатады; VIII разрядка жалпы процестердј бакылау ke3iE1№I'i жумыстар жатады, Сонымен нормальщ жарыктылык разрядка 5000 лк курайтын болса, VIII разрядта 30 лк курайды.
Жасанды жарык kueci турлерге бејйнедј:

жумыс жарыгы;
апаттык жарыгы;
эвакуацияльщ жарыгы;
кузетпј жарыгы;

Кумыс жарыгы -ендђМс болмелфнде kYH№J1ikTi кумыстарды журйзу yuliH арналган.
Апаттьщ жарьщ - орт, жарылыс пайда болу «ayi[ITiJIiI'i немесе адамдардыц улануы, технологиялык урдјстердјц, жылу немесе электрэнергиясыныц камтамасыздандыру жумыстарыныц бузылуы кезде}Мнде пайдаланады. Апатгьщ жарьщтьщ ен ki111i мелшф жумыс жарыгы yu.IiH 594 , ал гимаратгыц iLIJiH№ 2 лк жэне касйторын территориясында 1 лк кем болмауы керек.
Эвакуацияльщ жарьщ- жумыс жарыгы ецйп калган кезде белмелерден адамдарды шыгаруга жане kueci жагдайларга арналады:

адамдардыц жылжуы ke3iH№I'i kayirni жерлерде;
нейзгј жолдарга жане 50-ден астам адамдар ЖУМЫС жасайтын ондђјс бэлмелфнде;
50-ден астам адамдар жумыс жасайтын ендбс болмелерйЛ! жо_ц мен баскыштарында.

Кузетий жарыгы тунде kY3eTeTiH территорияны жарыктандыруга арналган. Ол норма бойынша жер;јн 6eTiHlxe 0,5 лк болу керек.
0HJlipic белмелфнде кумыс орындарыныц жарыктылыгын олшеу yu.IiH люксметр (Ю- 1 1 6, }O-117 тб.) аспаптары пайдаланылады.
3.3.3 Жасанды жарыктыц коздф
0Hllipic белмелфнде колданылатын жасанды жарьщтыц негЬгЈ коздерл больш кызу жане газоразрядтык шамдао пайдаланал.ы- БУ! тттямпяппктгт артыкшылыгы мен keMIIIiJ1ikTepi болады.
Кызу шамдары конструкциялары бойынша вакуумдьщ (НВ), газтолтырылган (НГ), спиральсыз (БС), криптоксенон ТОЛТЫРЫЛ€ан спиральсыз (НБК) шамдарына бејйнедј. Кызу шамдардьщ артьщшылыгы: жејйге 'йкелей косылу MYMkiHllir•i, ьщгайлы пайдалануы т.с.с. Кемпйлйй мынада: шектелген пайдалану Mep.3iMi (<1000 саг), спектрде1Ч сары-кызыл caYJ1eyre№iii артыктыгы, темен жарьтк 6epyi (20 лот), пайдалы асер коэффициен•й оте аз, оте капы ысиды.
ka3ipri кезде касћорындарда газоразрядтьщ шамдар кекјнен пайдаланылады, олар темен жане жогары кысымды болады. Темен кысымды газоразрядтык шамдар люминисцент-й деп аталады. Теменн кысымды газорарядтьщ шамдар люминисцентйк шамдар деп аталады. Шыны трубканыц iIL1i жука кабатты каткыл кристалды затпен — люминоформен адјптелген. Шамньщ колбасы сынаптьщ мелшерленген дозасымен (30-80 мг) жане кысымы 400 Па (З мм сынап ст) инертй газбен (адетте аргонмен) толтырылган. Трубканьщ eki ушында электродтар бекжлген. Шамды жаккан кезде электродтардьщ арасынан eTeTiH электр тогы сынап буларында электрразрядын тугызып сауле (электролюминисценция) пайда болады. Бул сауле люминофорга эсер eTi11 сауле жарыгына айналады (фотолюминисценция). Люминофордьщ курамына байланысты люминисцентйк лампалар ар тустј болады.
Люминисцентй шамдардьщ артыкшылыгы:

)kOFaPFbI жарьщ 6epyi (75 лмЉт);
пайдалану Mep3iMiHiE( узактылыгы (10000 саг);
жарык 6eTiHiF( аз жарьщтыгы;
саулекјц спектф табиги жарык спекторына жакын;
YHervflliJIiri•,
жарыктыгы аз болгандыктан кездј шагылыстырмайды; - жарьщ TyciH езгертуге болады т.с.с.

Осыган байланысты люминисцентй лампалар стандартгалган турге байланысты бејйнедј: ЛД (кундјзй жарьщ лампасы); ЛБ (ак TYCTi лампасы); ЛХБ (суьщ ак TYCTi лампасы), ЛТБ (жылы ак TYCTi лампасы).
Догалык сынап лампалары (ДРЛ) ауасында TYTiHi, шацы болатын Te6eci 6PIik цехтарда колданылады. Ырак саулелену спектр курамы люминисцентйк жане кызу шамдарынан айрыкша болады. Болмегйц 61dikTii 12-14 м артьщ болса ОНЫН аптьтюттьтдыгы кабейегт; — — б ЦIШИД'1РДЬ1 колдану маньвды емес. Доралык шамдардыц артыкшылыгы олардыц кеп уакытка пайдалану Mep3iMi (5000 саг), теменгј температурада жумыс iCTey кабылетђ жарыкталран жаксы TYCiH 6epeTiH Y31likci3 спектр.
Газоразрядтьщ шамдардьщ турлфне натрийЈй жане галоген;ј кыздыру тб. шамдар жатады, олардьщ жарьщ 6epiJIici 110-130 лмЉт болады.
Газоразрядтьщ шамдардыц keM111iJIiI'i мынада: - шамньщ жыпылыктауы;

электр жеМне косылу )OeciHili курдегйй•, - темен температурада кумыс icTeyiHiH нашарлануы;
дроссельдерден шыгатын шу,

Жасанды жарык электр шырактарын пайдалану аркылы орындалады. Шам жане арматурадан туратын аспапты шырак дей;ј. ЛЛЬIСка эсер cTeTiH Жарык шырактарын прожекторлар дейдј. Арматура:

жарык агыныныц керектј багытгы унеммен тарату;
шагылыстыру асфнен коргау;
шамды сынудан жане кфлеуден сактау.

Жарык арыныньщ таралу озгешејйбне карай шырактар мынадай болады:

Тура жарьщ 6epeTiH — олар жарык акыныньщ 80 ⁰/0 жердйд 6eTiHe тусфеде
Кобнесе тура жарьщ беретјн - олар жарык агыныныц 60 ⁰/0-8094 жерхјц бетјне тусфедј•,

З. Шашырацкы жарьщ 6epeTiH - олар жарьщ агыныныц 40⁰/0-6094 ap6ip жартылай сферасына тусфедј•,
4, Кебнесе шашырацкы жарьщ 6epeTiH - олар жарьщ агыныньщ 6094-8194 жогаргы тебе 6eTiHe тусфедр,
5. Шагылгын жарьщ 6epeTiH - жогаргы тебе бетйне 8194 жогары жарьщ тусфедј.
Шырактар конструкцияларына байланысты бфнеше турлерге бејйне;ј: ашьщ, жабьщ, коршалган, шац 0Tki36eFTTiH, жарылыска kayinci3, ылгалдан коршалган тагы баскалар.
Жарык кондыргылары жумыс орындарында кегјстйсге бфкелб таралып ешкандай «ayirniJ1ik пен зияндылыкты тугызбайтын болу керек.
3,4 0HJlipic /lipiJ1i
3.4.1 llipiJ1, оныц адам opraHF13MiHe тибзе“йн acepi жане оны нормалау
keiiiwi кезде ар TYPJii салаларында унегхй КОЗГаЛЫСТа больш туратын 2lipiJ1№iiTiH техника мен кол аспаптары кеп молшерде колданылады. Бул Ефылыс TYPJIi машиналар мен механизмдердјц ЖУМЫС icrey кбнде )kiii таралган.
llipiJI деп капы затгыц немесе механикалык процестй{ тербешАш козгалысын айтады. Козгалысты сипатгау параметрлфне жататыны: А (м) амплитуда, f (Гц) - ио(м/с) — жылдамдыгы, 00 (м/с ) — y№yi.
ke№ci формуламен аныкталады:
мундагы: — JlipiJ1 жылдамдыгыньщ нелдјк мелшерђ vo=5• 1 о-8м/с • бфлген нуктедей ;jpiJI жылдамдыгы; м/с.
20 lo , дБ, (15)
мундагы: ;iipiJi y;xeyiHiH нелдјк мелшер( !4 м/с2 берйтген нуктедегђ jpiJI удеуФ, м/с2
Адам организглне тибзе“йн acepiHiH езгешелйјне карай ,ipiJI >kepriJIikI'i жане жалпылама больш келед[ )kepiJ1ikTi llipiJl ж№мыскердбц колына эсер етед( ал жалпылама оныц барльщ №HeciHe acepiH тийзе;б. Сонымен катар )kep6JTikTi ljpiJ1 мен жалпылама JjpiJl бфдей осер MYMkiH. Козгалып туратын технологияльщ кондыргылардыц (машина, станок тб.) еденге, штанга, орындыктарга таралуы жалпылама 2lipiJ1 тутызып, адамныц барльщ организуйне acepiH тийзедј. )kewiJIikTi llipiJI acepi денекйц ар мушелфне эсер етед( МЫСш1Ы адам кол машиналарын пайдаланган кезде: бурш, тойтару, шлифовка, козгалатын деталдарга тиген жагдайда.
)kepriJIikTi llipiJl адамньщ кан айналысын, журек тамырларыньщ, саусактарынын жумысын нашарлатады, соньщ салдарынан TepiHiIi сезћмталдыгы, туздыц жиналуы, буындардыц айырылуы жане кимылдауы темендейд[ llipiJI организмге узак уакыт бойы acepiH тигјзетјн болса ауыр жане eM№JIYi киын ауруга (2(ipiJl ауруы) шалдыктырады.
Пайда болу кездфне байланысты жалпы '!ipiJl уш категорияга 6eJ1iWli:

— жылжымалы машиналармен k0JIik куралдары, жолдарда жылжыганда операторларга (жургЈзуТлерге) эсер ете'йн keJTik jpiJli;
- касйторьтн алацдарында, eilllipic болмелфндей арнайы дайындап койган бетгерде жылжыганда операторларга (экскаватор, жук кетерупј крандар, тау-кен машиналары, жол машиналары тб.) асер eTeTiH транспортгы технологиялык llipiJli; з стационарлык машиналардьщ (станок, электр машинасы, насос, желдеткйцтер, бургылау кондыргылары тб. (операторларына асер ететй-т технологияльщ 21ipiJl).

acepi зияндыльщ больш келедј. Адамньщ iIIlki органдары мен №HeciHiH кейбф мушелф (журек, асказан, бас тб.) козгалатын жуйелф peTiHl(e карастыруга болады. ILIIki органдардьщ 03iHI(ik )k14iJIiI'i 6-9 Гц козгалыс диапазонында болады. Сондыктан организмге сырттан осер осындай )kY1iJIiri бар ;xipiJ1 i111ki органдардын резонанс кубылысын тугызып, олардьщ орнынан козгалуын жане механикальщ бузылуын тутызады.
алда '.JiJ1iriv;-xi, ДЛ О 11ЫЦ жагымсыз acepi удеуй 0,5 м/с²шамасына жеткенде пайда болады.
Технологиялык '(ipiJ12(i нормалау ke3iH№, оларга аса жорары талаптар койылады. llipi№liki гигиенальщ нормалары узактьн-ы 8 сагаттык койылады (2 - кесте
2 - кесте - мен козгалыс амплитудасына байланысты адам о ганиз»йне TWi3eTiH асе i

козгалыс ампли дасы, мм	№piJIljii )k1iiJ1iri, Гц	Организмге TWi3eTiH acepiHiF( H3TVI)keci
0,015	ар TYPJ1i 40-50	Организмге aceniH Не выньщ коз ы, деп ессия
	40-50	Орталык нерв журекте жане ес LIIeciH№ езге iCTe бол Ы
	50-150	А	жагдайы 60 ы м kiH
	150-250	Те 6eJ1ic а		ын гызады

6Hl(ipic белмелфнде 21ipiJ11-•e санитарлык нормалар акыргы шек•й мелшердј кояды, олар З - кестеде келтђМлген.

З - кесте - 0Hlli ic белмеле iH)PI'i '(i акь гы шекй МОЛШе i

llipiJl)liki козгалыс амплитудасы, мм	llipiJ12(iH >k14iJIiI'i, Гц	Козгалыс амплитудасыныц жылдамдыгы, см/с	Козгалыс амплитудасыныц y;xeyi, см/с
0,6-0,4	З деййн	1,12-0,76	22-14
0,4-0,	3-5 5-8		14-15 15-13
	8-15		13-27
	15-30 30-50	о, 17-0,22	27-32 32-70
	50-75	0,22-0,23	70-112
	75-100	0,23-0, 19	112-120
,5-2	45-55		25-40

/-lipiJIlAili эсер ету узактыгы жутиыс уакытысынан 10-1594 жогары болмауы керек. Оньщ амплитудасы, жылдамдылыгы мен удеу уш еседен аспауы керек.
Кейбф жардайларда NpiJI адам организ,^АЛне жагымды acepiH тийзед( мысалы медицинада радикулит, жараларды тезде“йп жазу, нерв функционалды жардайын жаксарту упбн колданады.
3.4. 2 Дф[лден кортайтын uica•ep мен о.лшейтйи аспаптар
kayinci3 2!ipiJI деп ецбек жагдайларында жумыскерлерге жарымсыз эсер етпећн 0Hl3ipic llipiJliH айтады.
llipiJIL(i болдырмаудыц енбек шартгары уш багытта орындалуы MYMkiH: инженерл-техникальж, №'йьтмпастыпу ж_ане Инженерм - техникальщ шараларга:

автоматгык куралдарды жане 11porpecMBTi технологияны колдану (мысалы, берћген багдарлама бойынша баскару); технологияльщ процестердј алыстан баскару (мысалы, коршћес белмеден вибротранспортерды баскару yuriH телекоммуникацияны пайдалану);
машиналардыц сокпалы КОЗГ&ЛЫСТГФЬТН тепе-генджи сакгау аОКЫЛЫ болгьтзба^хи:
тугызатын технологиялык процестердј азайту, мысалы, 6ip-6ipiHe кыстыру (клепка) жумыстарын, данекерлеу жумыстарына, формалы затты автоматгы турде басып шыгаруды (штамповка) сол запы ауамен шыгындауга (прессование) ауыстыру т.с.с.

Уйымдастыру шараларына :
агрегаттарды уакытында жане оларга сапалы жондеу жумыстарын журйзу; машиналар мен агрегаттардыц техникальщ пайдалану ережелфн орындау;

жеке коргану куралдарын колдану. Оларга llipiJIlli eLIIipeTiH калын ултаны бар аяк крйм, колгаптар, Еблемше, белбеулер жатады;
козгалып туратын машиналарды жекелеген фундаментке орналастыру кезћтде llipiJI оцашаланады; козгалатын машиналардьщ 6eTiH туткырлы материалдармен жабу }бнде JlipiJI e3iHe тартылады т.с.с.

Емдеу-профилактикалык шаралар ewi3e;xi:

жумыскерлерге kepekTi микроклиматгьщ pe)WIMlli уйымдастыру. №piJ1 тутызатын кондыргылармен ЖУМЫС Кген жагдайда белмелерјц температурасы 16⁰С кем емес, ДЫМКЫЛдЫГЫ 40-60⁰/0, ау^та жылдамдыгы 0,3 м/с болу керек;
eHJlipic операциясын журйзген кезде жумыскерге ;xipiJIlliH эсер ету узактыгы 15-20мин аспауы керек. Бунымен катар регламентйк Y3iJIic уйымдастыру керек — 20 мин (смена басталып 1-2 саг откеннен кеЖн) жане 30 мин (ТУСК узййстен 2 саг эткеннен кеййн); жумыскерлерге керекй (l)V13Y10TepaneBTi процедуралар журйзу (су ваннасы, массаж, гимнастика, ультракулйн саулесћмен емдеу) т.с.с.

llipiJIJli елшей'йн аспаптарга темен JlipiJI аппаратурасы (ЕВА), шу жане 21ipiJIlli олшейтјн (ИШВ) аспап тб. жатады.
3.5 0HJlipicTik шу
3.5.1 Шу, оныц адам организмй1е тийзетћ1 acepi жэне оны гигиеналык нормалау
тттх, 6Cepiii тигветт дыоыс. Одетте шу ДЫОЫСТЫК )kTiJ1ik пен каркындылык дыбысынын косындысынан турады. Физикальщ жагынан алганда дыбыс сергйндј ортаныц механикалык Tep6eJIiciH сипатгайды. Дыбыстык толкын дыбыстык кысымды Р(ПаЉ. дыбыстын к.апк,ктндылыгын (Вт/м²), )kliiJIil-iH f (Гц) сипатгайды.
Ауада дыбыстык тербејйс }бнде дыбыстьщ КЫСЫМдЫ аньщтайтын кысымныц жогаргы жане теменй шей пайда болады.
Дыбыстьщ тербејйс ke3iHJle дыбыстык кысым Р(Па) деп аталатын ауыспалы кысым эсер етед[ keHicTikTe дыбыстын толк.ьтндьт тараткан кезпе энергия тасы,малдау лайда болады. Тасымалдау энергиясынын келетуб дыбьтстын. капкктнлыдыгымен аньщталады I (Вт/м²).
ДЫбЫС )kiiijiiri УЦЫТ бйрјйгјндей (секунда) дыбыс ТОЛКЫНЫНЬЩ >WiJIik
санымен сипатталады да, герцпен олшенедј.
)kliiJ1iI'i бойынша дыбыстыц Tep6eJIici уш диапазонга 6eJ1iHelAi:
- 20 Гц темен Tep6eJ1ic — инфрадыбыс; - дыбыстьщ — 20 дан 20000 Гц ;xefdiw, - ультрадыбыс — 20000 Гц жогары.
Адамныц есту MYLL1eci 20 - дан 20000 Гц де№жнй )kTiJ1ikTi сергйнјј ортаньщ дыбыстьщ Tep6eJIiciHiH ecTiJ1eTiH тфнде кабылдайды, брак есту уп.йн кажетй интервал (орталык) 45 - тен 1000 Гц держн. Сондыктан дыбыс децгећб 1000 Гц диапазон жуйуйгйнде аньщталады
Табалдырьщ аукымыныц eki vypi бар есту табалдырык жане ауру табалдырыгы.
Есту табалдырыгы дегенЖйз минималды дыбыстык кысым Ро жане МИНИМиДЫ дыбыс каркыны 10. 1000 Гц )kIdiJ1ik диапазонында табалдырык аумагыныц ecTiJIYi мынаган тещ. дыбыстьщ кысымда 2• 1 О-⁵Па; дыбыс каркынында То—- ²вт/м².
Ауру табалдырыгы деп ауру ce3iM№piH тудыратын дыбыс каркынын айтамыз. 1000 Гц )kIiiJ1ik диапазонында ауру табалдырыгыньщ келеуй мынаган тец: дыбыстьщ КЫСЫМ 2' 10²Па; дыбыс каркыны 10 Вт/м²
Осыган байланысты жай ecTiJ1eTiH каркындылык дыбысы (есту табалдырыгы) мен ауру сезћм тугызатын дыбыс каркындылыгы (уыру табалдырыгы) кен диапазонда epekM1eJ1eHeJAi: дыбыстьщ кысым 10 Па; дыбыс каркыны = 10 вт/м²
Сондьщтан каркындыльщ l(erwerai мен дыбыс КЫСЫМЫНЫЦ логарифмдјк келећй keJITipiJIQi, олар децибелмен элшенедј.
Дыбыстьщ кысымыныц децгей[•
(16)
мундагы Ро — табалдырык дыбыстьщ кыСЫМ (Ро= 2' О-⁵Па); Рх - бфлген нуктедей дыбыстьщ КЫСЫМ, Па.
Каркындыльщ дыбысыныц децгерТ
(17)
-12
мундагы есту табалдырыгына сай дыбыс каркындылыгы (Io=
Вт/м2);
- бфлген нуктедей дыбыс каркындылыгы, Вт/м2
Шкаламен колданылатын децибел ете ьщгайлы, ягни есту дыбыстьщ барльщ диапазондары 140 дБ ^rmeciJIi болады.
апетте 80дБ TeMeHI'i дыбыс адамныц есту мушелег;не эсер етпейдб, 0 - ден 20 ЛБ деИIНГ1 7TkT6kTC. — ате Такжегтг1 пктбгто• ЭП - пои АП ттГ
40 - тан 60 дБ дер1нН дыбыс — орташа; 60 - тан 80 дБ деййнй дыбыс — пулы; 80 дБ - оте шулы.
Кейбф дыбыстык кысымныц децгейлф туралы 4 - кестеде келтфћген.
4 - кесте - Кеб дыбыстык КЫСЫМЫНЬЩ денгейле i

	шу rce3iHiH а акашьщтыгы, м	Дыбыс кысымыньщ денгейй, дБ
Сыбырлап сейлеу Орташа дыбыста сейлеу Металл кесетјн станок Пневматикальщ кесу Жук k6J1ikTepi Реактивтј козгалткыш	1 жумыс орны 1 катгы дыбыстан 2Зм кашьщтьщта	40 60 80-95 170-115 80-85 140

Таратылымда теменде келтфћген октавтык сызьщтар алынды. Жогаргы шек^ейк >kVIiJTikTiH f2 томенбге fl катынасы 2-ге тен )kViiJIik СЫЗЫГЫ октавтьщ деп аталады (6ip дыбыстьщ )kPIiJIikTiEl ekiHLIIiI-e катынасы :2 октавтык деп аталады).
Барльщ дыбыс диапазондары октавтарга бэјйнедј — 63-125-250-500-20004000-8000 Гц. Соган байланысты шекћ* >kIdiJIik 63Гц октавты СЫЗЫРЫ упйн 4590 Гц (ягни, шу децгейђ.
Шу уакыты бойынша туракты жане тураксыз деп сипатгалады. Туракты деп 8 сагатгьщ жумыс уакытында дыбыс №rweiii уакыт бойынша 5 дБ гана езгерей-1 шуды айтамыз.
Тураксыз деп 8 сагатгык жумыс уакытында дыбыс децгеЖ 5 дБ - дан жогары eceTiH шуды айтамыз.
Кэп зертгеулерден кеййн шуды жалпы биологиялык жане ол адамныц барльщ мушелфмен органилбне эсер eyi MYMkiH деп шешт[ Каркындыльщ шудыц кундејйк'б acepi касби аурига шалдьщтыпады сацыраульщ. Эге улкен дыбыстык кысымда кулак барабаныньщ жарылып keTY'i MYMkiH (1000-4000 Гц), rITi шудьщ асфнен адамньщ кору MYUJeciHl\e де езгфстер болуы MYMkiH, нерв кысым 10TepiYIiTI, организмдегЈ алмасу y№icnepi бузылуы MYMkiH жене тб.
0Hl(ipicTik жагдайларда шуды нормалау eki багытта жузеге асырылады: гигиенальщ нормала•у' Хе-хе КОЛIКТIК сипал-гагы шуды нормалау. Жумыс орнындагы шудыц нормасы «ЕКСЖ. Шу. Жалпы xayir1ci31lik талаптары» бойынша pereJ1elAi.
3.5.2 Шудан коргайтын адЈстер мен куралдар
Шудан жумыскерлердј коргау ужымдык куралдар мен адјстер СИЯКТЫ арнаулы куралдармен де жузеге асырылады.
Ец 6ipiHIIli кезекте шудыц паида болу ke3iHlle шуды темендететјн ужымдьщ куралдар колдану керек, оларга мыналар жатады:

касйюрынньщ аумагын жоспарлай отырып гимаратгыц iIHki цехтарымен гимараттьщ орналасуын карастыру керек. 90 дБ - ден жогары ДЫбЫСТЬЩ КЫСЫМ децгећ{ шыгаратын 0HJlipic окшауланган гимаратгарда орналасуы керек;
«Шулы цехтардьщ» арасына бос зоналар калдыру керек, ягни кегалдану жогарлату, ce6e6i кегал шуды жаксы ciHipe/Ai;
дыбысты окшаулауды пайдалану шудьщ таралу жолына герметикалык шектеулер кою жолымен жузеге асырылады. Коршаудыц негурлым ТЫГЫЗДЫГЫ кеп болса, согурлым оны тербејйс жагдайына келтфу киынырак болады. Онын дыбысты окшаулау TaciJIi жорары болады, дыбысты окшаулау материалдарыньщ TldiruiJIiI'i деп металл, бетон, тыгыз пластмассаларды айтады;
дыбыс ciliipy дегекйм?з шектеуге тускен дыбыс толкындары улкен немесе аз M0JTILIe№i ciHipyr•e нейзделген. Дыбыс энергиясы негурлым кеп ciF{ipiJ1ce, согурлым аз молшерде Еана болмеге шагылады. Курылыста колданылатын материалдардыц k06ici (бетон, кфгйш, блоктар жане тб.) оран тускен дыбыс энергиясын 294 кем кутады, ал калган 9894 белмеге шагылады. акустикальщ ендеуб 4 - суретте келтђМлген;
жумыскерлердјц ецбек жене демалу режи»йн дурыс уйымдастыру.

Дыбыс ciHipyiHiF{ каптаулары, сонымен бфге каркынды дыбыс ciHipyiH тобеге орналастыру керек. Каптау ke3iHlle ец камтамасыз ету 6eJIMeHiH едендф мен кабыргаларыньщ жалпы ауданыньщ 6094 курайды. Дыбысты cii(ipy каптауды колдана отырьш шудыц децгеййн 6-8 дБ азайтута болады, ягни шудьщ дыбысы 1,5-1 темендей)ј, Дыбысты ciHipy курылгылары keyikTi, кфктрталшьщты, колемдђ кабатгы больш келед[
Есту мушелфн арнаулы коргау куралдары шудан owaHld3}0i Mirvflli турде коррайды жане шуга карсы тыгындар, кулакшындар, шлемофондар сиякты больш бејйнедј. Шуга карсы колданылатын косымша тыгындар жумсак болады. Оны макта-матадан жасайды жане хаты Typi де болады. Оны резецкеден, пластмассадан, каучуктен жасайды. Оларды бф-ак рет немесе кеп рет колданута болады.
Кулакшындар — мыкты жабады жане ол серйлпе мен токыма бауынан турады (5 - сурет).
Шлемофондар басты толыгымен жабады, оларды 120 дБ ете жогары шу децгећнде колданады. Буныц барлыгы шудьщ ми кабыгына эсер eTeTiHiH, ми суйектфнде 2!ipiJ1 тудыратынын корсетедб. Ягни ол жуйке »cyiieciHe, мига улкен эсер тийзед[

а — дыбыс ciF(iwi111 каптаулар; б — данальщ дыбыс ciIiiprinnep;
— корганыш кабат; 2 — коуаныш ШЫНЫ мата; З- дыбыс ciHipl'iLII материал; 4 — тебе немесе кабырга; 5 — ауа^таралыгы; 6 — дыбыс ciHipriLLI материалынан жасалган плита
4 - сурет — ESemqeHi акустикалык e№eyi

1 — пластмассальщ корпус; 2 — шынымактасы; З — тыгыз тесегйштер; 4 — матадан жане ПЛСНКа;даН жасалган алмалы тыс
5 - сурет - Кулакшындар
4 ТЕХНИКА КАУШСВЩП
4.1 Электр «ayinciui6
4.1.1 Электр тогыныц адам организрЛне тибзетјн acepi
Электр ТОГЫНЬЩ баска да kayiITTi жэне зиянды eHllipicTik факторларга караганда, организмге эсер ету kayi11TiJ1i6HiE\ TepervjI'i сондаЙ, адам e3iHik\ ce3iM MYIIIeJIepirvfeH kayilTTiJ1ikTi сезбейдј. Адам организђуйк-йн карсыласуы ток денеден еткен кезде гана пайда болады.
Электр тогыныц адам организуйнен еткен rcevxui acepi ар турјй болады:
— ТСРМИЯЛЫК (ТКаНДерД1Н kYiOl, ТТМЬлрлаРДЫЦ КЫЗУЫ), электролиздјк (органикальщ суйык запардыц физико-химиялык курамыньщ бузылуы);

биологияльщ (жанды ткандердјц козуы жане TiTil)keHYi );
механикальщ (булшык етгерјјц Y3iJTYi, суйектерујн сынуы).

Электр ТОРЫНЬЩ адам организтлне TTi3eTiH acepiH eI

электр тогымен закымдану; - электр ТОГЫНЬЩ СОККЫСЫ.

Электр тогымен закымдану деп денегйн )kewiJIikTi закымдануын айтады. Оларга куЖктер, TepiHiH металдануы, электр офтальмиясы, механикалык закымданулар жатады.
kyiiikTep электр дорасынан немесе ток денеден еткен кезде пайда болады.
TepiHiH металдануы, электр тогыньщ асфнен металл балкып, оныц белшектф TepiHiH астына кфген жардайда пайда болады.
Электр офтальмиясы деп электр ДОГаСЫНЬЩ ультракулгћт саулелфгйц эсфнен, кездјц закымдануын айтады.
Механикальщ закымдар ke3iH2№ токтыц асфнен булшьщ етгер epikCi3 тартылады.
Электр тогыньщ сокщысы деп дене em-epiHiFi козуын, тартылуын айтады. Оныц салдарынан организм толык закымданады, кан айналымы жане дем алу процестф токтатылуы мумкбн.
Электр тогынан болтан закымдардьщ ауыртпалыгы, бфнеше факгорлармен байланысты болады, мысалы:

адам 2AeHecir-IiH ke№wici ;

токтык куш ;

токтык кернеу;

денеден ток эту жолдары, т. б.

Адам !lerreciiiiii kellewici. Адам №HeciHiH ke№pici 6il)keJ1ki болмайды. Суйектердјц, майлы ткандердјц ke№wici жорары болады жане кен диапазонда эзгерехј 1000 Ом-нан 100000 Омра деййн. Ал кан, булшык ет, мидыц кедергјлфгйц мелшф кеп емес, 400-600 Ом болады, егер Tepi дымкыл, kip, бујйнген болса денекйц темендейЈј. Электр желЕнде )kyp63iyreTiH есептерде адам I1eHeciHiH ретйчде ен аз мелшерЬ1 алады Ra=1000 Ом.
Токтык куш. Адам №HeciHeH eTeTiH токтык куш закымдану тт-,тгтаттгтгтттт п ттт-тт.-тптхтгти ба петп роогттдгтртт; Тп гтт.- VVLLT1 болтан сайын, онын организмге Tpwi3eTiH acepi kayiTITi болады. Электр ТОГЫНЫЦ адам организуйне тибзетјн физиологиялык acepiH уш баспалы керсеткйдке белуге болады:

ce3iHY баспалы керсеткйп торы;

босатпау баспалы корсет}бш торы; - фИбРйЛЛЯЦИЯ баспалы керселКш тогы.

с оо•ттртттт та вт ттттт т А •дттттта по пт ттттптј ПЕТ ток YUJiH 0,5-1,5 мА, туракты ток упйн 5-8 мА) №HeHi защымдамайды, алгашкы ток ce3iMi (саусактар ептеп дђМлдейдђ эсер етедј .
Босатпау баспалы корсеткйп тогыныц молшфнде (айнымалы ток Y111iH 1020 мА, туракты ток уийн 50-80 мА) адамныц euir•iHeH ток откЬйштЖнен айрылуга MYMkiHllik болмайды.
Фибрилляция баспалы корсеткйп ТОРЫ адамга оте xayiHTi деп есептејйнејб (айнымалы ток упйн 100 мА, туракты ток YIIIiH 300 мА-ден 5А деййн), ол дем алу жане журек согуын токтатады. Фибрилляция дегенждз журек•йц ритмсь, рето согуын айтады.
Сонымен адам организ»йне айнымалы ток 10 мА ;xeiH, туракты ток 50 мА дежн xayinci3 деп есептеледј немесе ТОКТЫЦ мундай шамасы босату тогы деп
аталады.
Токтык кернеу, kayinci3 кернеу деп 12-42 В ток кернеуйн айтады. Ырак бул xayinci3 кернеу ендђМс болмелфгйц жагдайларына байланысты болады. Егер жумыс орындары колаЙлы болса (6em,aeHiH температурасы жогары емес, дымкылдыгы аз тб.) ток кернф 42 В дет rqayi№i3 болады, ал колайсыз жагдайларда (60JIMeHiF{ температурасы жогары, ДЫМКЫЛДЫГЫ улкен т.б,) ток kepr-reyi тек 12 В llefdiH рана xayi№i3 болады.
Денеден ток оту жолдары. Адам №HeciHeH ток оту ЖОЛДаРЫНЫЦ )kldi kevxece•TiHi аящ, кол там баскалар. Ырак ток оту жолдарыныц ен «ayirnici журек, ми, окпе.
4.1.2 0HJAipic бе.лме.лф\йц электр «ayiHTiJ1iri бойынша 60JIiHYi
Электр кондыршлары мен электр RJ1ici мынадай болуы MYMkiH:

ток kepHeyi 1000 В артык нейтрал жерге косылган (мысалы кВ жане одан да жогары жегйсђ•,

ток kepHeyi 1000 В артык нейтрагй жерге окшауланган (мысалы 3-35 кВ

>keJ1ici);

ток kepHeyi 1000 В №11iH нейтра-тй окшауланган (шектеујй мелшерде колданылады).

Ток сору xayi11TiJ1iI'i бойьгнша 0HJ4ipic белмелф уш сатыга 60J1iWli:

kayiTITiJ1iI“i темен болмелер;

rqayirniJIiI'i жогары болмелер;

— дт» -ш-пгапгт бапматтрп
kayiITTiJ1iI“i томен болмелер ол кургак, шансыз, ауа температурасы калыпты жане ток еткћгйш едерй (МЫСиЫ, металл, жер, темфбетон т.с.с.) жок, ЯГНИ kayiIlTiJ1iri жорары жане ете жогары белмелердЙн бфде 6ip 6e№iyrepi жок белмелер. kayiITTiJ1il“i томен белмелерге диспетчерлйс, QkiMlHiJTik, бакылау, лабораториялык, аспаптык жане тагы баска болмелер жатады.
kayi11TiJIir•i жорары белмелер, TeMeEIL(er-i корсетћген жогары kayi[l тудыратын жагдайлардьщ 6ipeyiHi1{ HeI'i3iHlle аныкталады:

дымкылдык - ауанын салыстырмалы ылгалдыгы 7594 артык, мундай

6emaeJIe№i дымкыл болмелер деп атайды;

жогары температуралы - ауаньщ температурасы +30⁰С жогары, мундай белмелердј ыстык белмелер деп атайдьт;

ток 0Tki3I'iIII шан - kacinopbIH белмелфнде ток 0Tki31“i111 технологияльщ шан пайда болады (мысалы, кемф, металл тсс.), мелшф соншальщты, ол сымдарда тунып турады, машиналар, аппаратгардьщ iL.uiHe кфед( мундай белмелердј шанцы, ток еткћгтп шацы бар белмелер деп атайды; - ток eTki3T'i111 еден — металл, жер, темфбетон, кфгйш т.с.с.

kayirITiJIiI'i жогары белмелерге токарлык, агрегаггык, жылытылмайтын койма белмеле}М жане тары баскалар жатады.
kayiTITiJIiI'i оте жогары болмелер, томендей керсетФп-ен аса кауйл тудыратын жагдайлардьщ 6ipeyiHiH неб'јнде аньщталады:
ете дымкыл - ауаньщ салыстырмалы ылгалдыгы 100⁰/0 жуьщтайды (болме1Јц кабыргалар, еден жане запар ДЫМКЫЛ больш турады), мундай 60JIMueplli ете ДЫМКЫЛ белмелер деп атайды;

химиялык akTldBTi орта - e№ipicTi1l жагдайы бойынша булар пайда больш, электр изоляциясы мен ток 0Tki31'iL.LITe№i булдфей-т агрессинЖ запары бар белмелер, мундай белмелердй химиялык активтј ортасы бар болмелер деп атайды;

kayi11TiJIiI“i жогары белмегЙц eki жане одан кеп 6eJII'iJ1epi бар.

kayi1TTiJIiri оте жогары болмелерге аккумуляторлык, сырлау, автомобильдерд:ј жуу, зертгеу стансалары, гальваникалык цехтар, шеберханалар жане тагы баскалар жатады.
Сонымен, ток кернеуй электр кондыргыларыныц курылыс ережелфне сайкес, электркондыргыларыныц неге арналганы жане коргпаган ортаньщ жагдайына сайкес болу керек. CeiiTiT1, eHllipicTik машиналар жане станоктердјц электр козгагыштарын коректенулер YIUiH 220, 380 жане 660 В кернеуге руксат eTiJIeJj. Туракты жарьщ беруий кондыргылар упјн 220 В де)йн•, кол шырактары жане «ayi11TiJIir•i ете жогары белмелердей электрлендјфтген кол аспабы YIUiH — 12 В №iiiH, kayi11TiJIiH жогары белмелерде 36 В деййн.
4.1.3 TypJ1i электр жел[лерйщетј электр тогымен закымданудыц «ayirITiJ1iiH талдау
Электр тогымен закымдану «ayirITiJIiNHiii дарежес( бфнеше факторлармен байланысты болады. МЫСиЬ1: адамнын ток еткћгйике косылган схемасы. кернеу( )kUIiHiH оз схемасы, оныц нейтра-тй}йц режиуй т.с.с.
Электр кондыргыларында айнымалы токтын уш фазалык )keJIici ен коп

жерге косылган жане окшауланган нейтрал.
Адамныц электр ток eTkiwiunepiHe косылу схемасы eki турјй болады: eki фазальщ косылу жане 6ip фазальщ.
1, Eki фазалык косылу схемасында адам №HeciHiil eki муи.«мен электр ТОМ бар eki фазалык еткћйшке T}dicrceH жагдайда болады. Адам ;xer-reciHeH 0TeTiii ТОХТЬЩ kYiiii дене k-e№prici Ra жане ТОЛЫК кернеу UT аРКЫЛЫ аНЫКТа,паДЫ (6 сурет).

6 - сурет — Адамныц eki фазальщ ток оттбзгйпке косылу схемасы
Мунда
3 80
— = 0,38А . (18)
1000
OreTiH токтыц куц-й адам организг.,йне xayirni болады, бул жагдайда ејймге акејйп согатын сатсь ОКИРа болуы мумкбн.
2. Ыр фазальщ косылу схемасында адам №HeciHiii 6ip MY111eciMeH 6ip фазальщ ток еткЬйшке тТскен жагдайда болады. 0Hllipicne бул жагдай жрй кездеседђ брак eki фазальщ eTki3I'iLL1ke трйскен жагдайга караганда kayiIITiJIiI“i томендеу, ейткекй фазалык кернеу тольщ кернеуден 1-Јт 1,73 есе аз болады. Ягни, адам №HeciHeH оте'бн токтыц kYIIJi фазальщ кернеу 1-Јф жане дене Ra аркылы аньщталады. Мунда
— = немесе (19)
Сонымен, фазальщ кернеу ЕЈф тольщ кернеуден 1,73 есе аз болгандьщтан 6ip фазальщ косылудыц xayiIITiJliI'i темен болады.
Электр закымдарыныц ауырльщ электр нейтра-гй кандай режимде екендйймен байланысты болады.
З. Электр нейтра.гй жермен косылган.
Терт сымды ушфазалык нейтра-тй жермен косылган >keJ1iciHJle адам №HeciHeH ететјн токтыц kY11Ji фазальщ кернеу КЈф, адам J4eHeciHiF( ke№rrici Ra, сонымен катар аяк kldiM Rak мен еден Re ke№wici аркылы аныкталады (7 сурет).
Мысал ре^гйнде терт сымды уш фазальщ HepTpaJ1i жермен косылган жеКнде адам №HeciHeH отетй-{ токтьщ eki жагдайын карастырайьщ.
карастыратынымыз колаЙлы енбек жагдайлары. Бул жагдайда адамньщ аягында кургак ток eTki36erniH (резецке) аяк k14iMi Rak =50000 Ом бар, e№Hi кургак жене агаш Re =60000 Ом.

7 - сурет — Жермен косылган )kWIiciHiil ушфазалык нейтра-гйне адамнын
6ip фазасына косылу схемасы
Мунда
= 2мА . (20)
Ra + Rл +Re - Ji(Ro + Rak + Щ) 1,730 000 + 50000 + 60000)
Колайлы жагдайда еден мен аяк k¶irvf кедерйлерм улкен болады, сол ce6eIlTi ететЈн токтыц купй кйцфећ, оныц kayiIITiJIiI'i азаяды (ce3iHY баспалы корсеткш ТОГЫ пайда болады).
Колайсыз ецбек жагдайларында, адамныц аягында ДЫМКЫЛ ток 0Tki3eTiH аяк k1TiMi Rak = 0 бар, ток 0Tki31'iIII еден (металл) Re =O, денеден отетћ1 токтыц kYIIIi тек адам кедерйсћтен гана байланысты болады.
Мунда
3 80
= 0,22А 220мА • (20) з. 1000
Колайсыз жагдайларда аяк крйм, еден, жерге коскыш сым (Ro Ом) кедерблф оте аз болады, оларды есепке алмайды, сол себептен 0TeTiH токтыц kYIIIi денекй закымдап фибрилляция баспалы керсеткйп тогы пайда болады.
4. Электр )kCJ1iciHiH нейтрајй окшауланган.
у ш фазальщ уш СЫМДЫК )iCJ1iciHiH окшауланган Vi}J КОБЫЛУЫ] дСНССЖСН куий фазалык кернеу, e3iHiH кедерйсђ аяк k14iM, еден жане фазальщ ток еткФзйштер изоляциясыныц ke№wiJlepi аркылы аньщталады (8 - сурет).

8 - сурет - Электр )keJIiciHi1i ушфазальщ окшауланган нейтра-гйне адамныц 6ip фазасына косылу схемасы
Мунда
1,73-1Јф 380
(21)
3 (Ra + + Re)+R0k -
Турјй электр желйЫндей электр ТОРЫМеН закымданудьщ «ayim•iJIiI'iHe талдау жасаганда, мынаны керуге болады: нейтрајй ощшауланган электр >kWIiciH2le 6ip фазальщ косылу, нейтрајй жерге косылган электр RJIiciHlleri 6ip фазалык косылуга караганда kayi№i3 болады. 0iiTkeHi 6ipiHIHi жагдайда фазальщ еткћйштер изоляциясыныц kegxeprici оте улкен болгандыктан, ekiHILIi жагдайга караранда денеден ете'йн токтын kYLLIi бфшама kiLIJi болады.
Сондьщтан жогары evxipic белмелфнде нейтраЛ окшауланган электр >lCJ1iciH пайдалану TEiiM2(i болады.
4.1.4 Электр кондыргыларын пайдалану кеМнде1Ј техника.лык шаралар
Электр xayi11ci3NI'i максатында kueci техникалык а;јстер мен куралдарды колданады:

корганыш жержалганысы;

корганыш нелденуе - корганыш агытылуы;

аз шамалы кернеу;

ток eTki31'iLIJ болшектегмн окшаулау;

коргану куралдары;

ескерту плакаттары жане тб.

Корганыш экержалганысы. Корганыш жержалганысы деп электр кондыргыларыныц металл ток eTki36eiiTiH белшектерйч (маселен, корпусын) адейй жермен жалгасуын айтады (9 - сурет).
Корганьпп жержалганысыньщ колдану саласы — уш фазалы уш сымды тощ кернеуй 1000 В деЖн, нейтра-тй окшауланган жане ток кернеуй 1000 В артык, Heiiqpa,J1i кандай да болса электр жејйлфнде.
Корганыш жержалганысыньщ Mil-l№Ti электр кондыргыларыныц корпусына ток пайда болган жагдайда адам денесйчен отетЈн ТОКТЫН kYiiiH «ayi11ci3 шамага №iiiH kiLIIipeVTTY болады.
Корганыш жержалганысыньщ конструкту“ элементгфне жерге туйыктагыш (жер астында ОРТаНЫЛГаН металл зат) Жане жерге косу СЫМЫ жатады. Жерге косу сымы электр кондыргысы мен жержалганышпен данекерлеу аркылы КОСЫЛЫП, ekiHIIIi ушы кондыргыньщ корпусына болатпен 6ekiTiJIeJ(i. Жерге туйыктагыштар табиги жане жасанды болады. Табиги туйьщтагыштар ретЈнде keJIeciJ1e№i колдануга болады:

жер астында орнатылган су кубьгрлары жане баска да металл кубырлар жатады, брак жанатын суйык немесе жарылыс kayirni газдар кубырлар есепке алынбайды;

гимаратгар мен курылыстардыц жер астындагы металл конструкциялары; - жер астымен кабелдерјйн коргасын сырт кабыгы.

Жасанды жерге туйыктажштар ре^гбнде узындыгы 2-3 м жане диаметгм 2562 мм Tik орнатылган болат кубырлары, 60х60 мм бурыштардьщ
Электр кондыргыларыньщ курылыс ережелфне (ЭККЕ) сайкес корганыш жержалганысыныц ke№pici 4 Омнан, ал ток кернеуй 100 ква генератор мен трансформаторлардьщ k№epI'ici 10 Ом артык болмауы керек. Жерге туйыктагыштардыц ke№pici улгайып, коргау HaTld)keci томендеп кетуј MYMkiH, сол себептен, оларды жылына eki рет (жаздьщ kYHi — жер топырагы катгы кызганда жане КЬТСТЬЩ kYHi — катьш калганда) тексермп отыру керек.

9 - сурет - Корганыш жержалганысыныц схемасы
0.iiiiieY2iiii МЫНё[ДДй ОД1СТёР1

амперметр-вольтметр №ici; nnoni*xr-I Ж ЛОЛЯ К т б аогтартап пет

К органыш жержалганысы орнатылган жагдайда, электр фазасы бујйнген жагдайда электр кондыргысында «ayirni ток пайда болады. Ток жерге косу сымы жане жержалгагыш аркылы жерге етедј де одан api баска eki фазаларга кете;ј. Ол ток адам №HeciHeH де отедб. Сонымен Ом зацына сайкес электр тогыныц kYLIIi кедерйге kepi пропорционалды болгандыктан, токтьщ кеп ivi65iiHCPi аз жолмеи отед;,. Корганыш жержалгаиысыныц kaepI'ici 10 ПА кипи бппеа а пан ттаиаотт-пи тс— пепгто; 1 ОПП Ом — аптктъс бппя П КТ Сонымен электр ТОРЫ адамды закымдамай, ke№pici аз жержалганыс аркылы 0TQi.
Корганыш нелдену[ Корганыш нолденуй ток керне)й 1000 В деййн жермен косылган уш фиалы терт сымдьщ электр )ICJ1iciHile колданылады (10 сурет). Корганыш H0JIlWHYi электр кондыргыларыныц металл бэлшектфгйц (корпусыныц) жермен туйбскен нолдћ< сым етк1згћпке косылу аркылы орындалады.

10 - сурет - Корганыш схемасы
Корганыш нелденуђ корганыш жержалганысы сиякты адамды ток сору kayi1TTiJ1ir•iHeH сактайды. Ырак бул максат баска адјспен орындалады кондыргыны электр )keJlicii-IeH аВТОМаТГЬ1 турде арытады, Корганыш HeJ1№HYiHiH MiH№Ti — электр кондыргысыныц корпусына ток пайда болган жагдайда фазалык жане HeJll4ik сымдар арасында ботан токтыц туйыкталуы кыска туйьщталуына айналады.
Корганыш H0JI№HyiHiIA мацызыныц ерекшелЖн дурыс TYCiHY керек корпуска ток туйьщталган жагдайда, оган пайда болтан ток нелдјкке косу сымы аркылы нейтраль (сым) еткЬгйшке етед[ Одан api ток туйТен фазамен корпуска кайта оралады, сойтйт ekeyiHirx арасында 6ip фазальщ КЬIСКа ТУЙЫКТИУ пайда болады. Сонымен, токтыц куцј фазада улгаяды да, кондыргыны ^rryv1icrceH фазадан ажыратады.
Ырак корганыш нолденМ корганыш жержалганысына караганда kayilEi3)likTi толык камтамасыз ете алмайды, ойткеуй ажыратщыш аспап iCke кђМскенше, нолдјк сым жане оган Косылган баска кондыргылар ТОКТЫН астында болады. Мундай kayirniJIik нелдй< сым eTki3TiILITiH Y3iJ1_yiHeH де пайда болуы MYMkiH, сондьщтан ондаЙ жагдай болмауы Y111iH корганыш нолденудј бфнеше жермен косып жалгау керек.
Корганыш агытылуы. Корганыш агытылуы деп тез эсер ететћ (0,1-0,2 с) коргануды айтады. Онда электр КОНДЫРЕЬIСЫНДа токпен закымдану kayi11TiJIiri туган жагдайда электр )keJ1iciHeH автоматгык жолмен ажырайды (1 1 - сурет).

1 1 - сурет - Корганыш агытылуы схемасы
Корганыш арытылуы егер корганыш жержалганысы аркылы kayirrci3;aikTi камтамасыз ете алмаганда немесе оны орындау киын болтан жагдайда усынылады. Корганыш агытылуыньщ аРТЫКГПЫЛЫГЫ мынада:

электр кондыргыларында токтьщ кернеуй жане нейтралй-йн режимйче байланыссыз барлык жагдайда пайдалану болатындыгы; корпуста ток кернеуйчй\ аз молшфнде 20-40 В iCke косылу ka6iJIeTTiJlir-i•,

0, 1-0,2 с тец болатын ажырату шапшацдыгы.

Корганыш агытылуы TYPJTi коргану — агытылу аспаптарымен орындалады. Корганыш агытылуы элекгрмагнитйк катушкасынан турады, оныц llepwer-i жай кезде рубильниктј устап турады. Электр магнитб катушка сымыныц 6ip ушы кондыргыга жалганып, ekiHLIIi ушы жерге КОСЫЛЦЫ. Электр кондыргыныц корпусында 24-40 В кернеу жеткен кезде электр магнитб катушкадан ток eTi11, магнитйц купймен дјцгек катушканы iIIJiHe тартады да рубильникб басады, сонымен ток ешед[
Аз шамалы кернеу. Аз шамалы кернеу кол машиналарын, тасымал шырактарын тары баска кажетгерде колданылады. Ток keprreyi «Электр кондыргыларыныц курылыс ережелфне» (ЭККЕ) сайкес, электркондыргыларыныц неге арналганы жане коршаган ортаныц жагдайына сайкес болу керек. Осындай жагдайларда kayirrci3Jik 36 В деййн, ал жогары жане оте жогары болмелерде немесе далада болса булар
YIHiH кернеу 12 В камтамасыз етедј.
Ток eTki3['illl бе.лшектеОн окшаулау. Электр окшаулагышы адам ток е 1 КВТ ШТСрГ€ Ti'iiCix-eH ОНЫ СаКТДИдЬ1. иЛёК р окшаулауыныц kueci турлф орындалу керек:

жумыс окшаулагыш;

косымша ОКШаУ'ЛаГЬIШ•,

кос кабат окшауларыш•,

кушей'йлген окшаулагыш.

Ж-умыс окшаулагышы электр КОНДЫРЕЫЈ№РДЫЦ адет-геб ЖУМЫСЫН ЖЭНе
арНа.лтаН,
Косымша окщаулагышы жумыс окшаулагьппы бујйнген жагдайда 0faH косымша peTiH;xe колданылады.
Кос кабат окшаулашшы кумыс жоне косымша окшаулак-ыштарыныц бфлескен Typi болады.
Кушећлген окшаулагыш — бул жаксартылган жумыс окшаулањппы, оныц коргау кос кабатгы окшаулагыш сиякты болады.
Электр ток еткЬйштер окшаулагыштарыныц кедергЕ 500 000 Ом кем болмау керек. Окшаулагыштьщ сапасы ар турјй себептермен (жогары температура, кернеу жане оныц eckipyi) томендеп, ke№prici азаюы MYMkiH. Сол себептен, электр тогымен закымдану xayiTITiJ1iI'i жогарылайды. Сондьщтан ток ет}бзтйштердјц окшаулагыштарын тексерй1, ke№pNciH олшеп отыру керек. Электр кондыргыларыныц курылымы Ережелфне сайкес kayi11TiJIi6 темен болмелерде окшаулагыштьщ сапасы жылына 6ip рет, rqayi11TiJ1i6 жогары жене оте kayiTi болмелерде жылына eki рет, орт жане жарылу «aymi бар белмелерде жылына торт рет тексфлу )kWi3iJIY керек.
Коргану кура.лдары. Электр кондыргыларын пайдалану барысында адамдарды электр тогы «ayinTiJ1iI'iHeH толык камтамасыз етуге арнайы коргану куралдарын колданады. Электр коррану куралдары неге арналганына байланысты окшаулагыш, коршаулагыш жане комекпЈ больш 60JIiHQi.
Окшаулагыш электр коргану щуралдары нег?зй жане косымша больш бојйнед[ Ток keppreyi 1000 В деййнгй электр кондыргыларын пайдапану ке^тмнде негйй коргану кура-лдарына ток елшеуйш TicneyikTep мен шланйлер, диэлектрикалык колгаптар, кернеу корсеткйцтер, туткасы окшауланган куралдар жатады. электр коррану куралдары деп ТОКТЫЦ тольщ кернеуйне осы куралдар аркылы жумыс ica•eyr-e MYMkiHllik беретЈн корганыш куралдарды айтады.
Косымша Есуралдар нейзй куралдармен бфге колданылады, ейткекй олар ездйјмен «ayir-rci3NkTi камтамасыз ете алмайды. Оларга диэлектрикалык галоштар, ботылар, резенке диэлектрикалык кћемдер жатады.
Коршаулагыш куралдар ток eTki31'iIII белшектердј уакытша коршау YIIJiH колданады. Оларга тасымалды ескерту плакатгары, ар туруй тасымалды коршаулар (калкан, шымылдык), тасымалды уакытша жержалганыстар жатады.
Кемекпй коргану куралдары адамдарды жогарыдан куламауын (корраныш белбеулер, сактандыру канаттар), жогарыга kayirrci3 котфлу (баскыштар, гаеТё1ЛЛ iJii'iiiiT4)) TOikTbiii xepiiieii жеке коргауды (арнайы киЖщер, колгаптар, противогаздар, корганыш k03iJIJlipikTep) камтамасыз етед[
4.1.5 Электр тогымен закымдану кезйщеб алгашкы медициналык комек
БђМнц.й медициналык кемек kepceTyaiH алдында зардап ruepyulildi электр тогынан босатып, жаракаттыц №pexceciH аныктау керек. Ток соккан адамга алдын ала сактьщ шараларын колданбастан “Micy эмф YIHiH каун екендћн умытпау кажет.
Зардап mcryuiHi токтан ажыратып алу rce3iHlxe токтан кондьргыньщ ток 0Tki3eTiH 6eJ1ikTepiH ажырату, рубильниктЈ ажырату, ажыраткышты ешфу, «стоп» кнопкасын басу, калканшадагы сактандыргыш тыгындарды буран, альт тастау аркылы жылдам ешфу Myrv1kiHJAiT'iH пайдалану кажет.
Егер кондыргьтны токтан жылдам ажырату MYMkiH болмаса, онда адамды ол КОСЫЈ№аН ток еткРзетЈн бејйктерден ажыратып алу уийн кургак apaLLl таягы, тактайды, )kirni немесе баска да 0Tki31'iLLI емес-й пайдалана отырып, электр сымынан зардап шегупй}ј тартып альт тастау керек.
Зардап шегупй}й ток соккан кездей 6ipiHLLIi медицинальщ комек керсету шаралары электр кондыргылардыц кернеуй 1000 В жане одан жогары ерекшејйктф мынада.
1000 В-ка дерЖнгЈ кернеу ke3iHlle keJIeci шараларды орындау керек:

зардап шегупй}-й ток 0Tki3eTiH бејйктерден немесе электр сымынан ажырату упйн арканды, таякты, тактайды немесе электр тогын eTki36e7{TiH кандай да 6ip баска кургак затты пайдалану керек;

зардап шегуцйгй ток 0Tki3eTiH бојйктерден айналадагы металл затгарга жане адам кићамен жабылмаган 60JIikTepiHe туйп keTYiHe жол бермей, kIiirv1iHeH тартуга болады;

жардем корсетелјн адам колдарын окшаулау YLLIiH диэлектрлй< колгаптар кию немесе колды мойын орагышпен орап, колмен пиджактын немесе пальтоньщ жегјнен тарту, зардап шегупйрйн YCTiH резина 1Фтеммен, немесе жай кургак электр тогын 0Tki36eVITiH кандай да 6ip тесемшенй{ жане т.б. устйче турып, 03iH окшаулауга болады. Зардап LueIY111iHi ток 0Tki3eTiH бојйстерден ажыратып алу ке^тјнде 6ip колмен арекет еткен жен;

зардап шегупј ток 0Tki3eTiH элементй колга КЫСЫП жатса, онда сымды кургак агаш сапты балтамен шабра немесе окшаулагыш саптары бар аспапты колдана отырып, Y3ik жасауга болады. Сымды фазалар бойынша, ягни ap6ip фазаньщ сымын жеке-жеке шабу керек.

1000 В-тан жогары кернеу ке^тћде (ток eTkiwi111 Y3iJIi11 жерге туйскен жагдайда) зардап шегупй}й ток eTki3YIIli бојйктерден ажыратып алу YIIIiH kueci шараларды орындау керек:
диэлектрјйк колгаптар мен ботыларды kMi11 жане тин кернеуге окшаулагыш кыскыштармен кумыс iCTey керек;
- 6-20 кВ ЖOГаргы линиялык . жерлерде (ЖВЖ) олардан ажырату упйн жасанды кыска туйыкталу жасау керек. Бул YIIIiH ЖВЖ СЫМЫНа ldiJWiLIl окшауланбаган eTki31'i111 лактыру керек. 0Tki31'iLLITi лактыру алдында оныц 6ip
П ГГ
ехиддидд салмакты зат бек?гкен жен;
Электр тогы жайылу зонасыньщ радиусы 20м деййч болады. Егер адам осы зонаньщ iIIIiHgxe болса, оган адымдьщ кернеуй acepiH TWi3e;ai. Адымдьщ кернеу деп электр ТОГЫНЬЩ жайылу зонасында аралыры адам адымына тец (0,8 м) eki нуктедеб kepHeyai айтады. Бул зонадан диэлектрикальщ галоштарды, ботыларды, к-ћемдердџ, C)is-mayjiayiiibi ТУ?ЫРЫКТаРДЫ немесе электр ТОГЫН НатаР

ерекше сактыкпен шыгу керек. Туйьщталу тогы жерге таралатын аймакта «органу куралдарынсыз козгалганда жер бетћаен аяктардыц табандарын 6ip6ipiHe ажыратпай отырып, жылжу керек.
Зардап LLrel'YLLIiHiI\ дем алысы жок болган кезде аппараттьщ немесе адамныц «ауыздан ауызга», «ауыздан мурынра» жасанды дем алдыру жане журекке 'йкелей емес массаж жасауды колдану, одан кеЖн турде оны ауруханага жетъбзу,
4.2 Кысым астында экумыс курылгылар
4.2.1 Бу жане су кыздыру казандары
ТУРМ енеркэсјп салаларында кысым астында кумыс icTeFITiH курылгыларды колданады. Оларга су кыздыру жэне бу казандары, компрессор кондыргылары, ыстьщ су жэне бу кубырлары жатады. Кысым астында кумыс icTerniH курылгыларга монтажды жумыстар жургьгенде, жендеу жане пайдалану кбнде ерекше талаптар койылады.
Бу жане су кыздыру казандары ендј*те кеп таралган.
Бу казандыгы деп 03iHiL\ отгыгы бар жане ондат жанатын отын енћадерћиен жылытылатын, атмосферальщ кысымнан жогары бу кысымын алуга арналран, казандьщтан тыс жерде колданылатын КОНДЫРГЫНЫ айтады.
Су казандыгы деп 03iHill отгыгы бар жане ондагы жанатын отын eHiM№piMeH жылытылатын, кысымы атмосферальщ КЫСЫМНан жогары суды жылытуга арналган щурылгыны айтады.
Казандарды кадагалау ережелф бу КЫСЫМЫ 0,07 мПа (0,7 кг/см²) ;xe71iwi бу казандарына, судыц температурасы 1 №iiiHI'i су кыздыру казандарына таралмайды.
Бу казандары жарылыс кеМнде ете rqayi[ITi болады. Жарылыс кбнде
казандагы жумыс кысымы ШУГЫЛ TeryfeH2leFIN де, к,азанныц суы тез арада кайнап, кеп мелшерде бу пайда болады (1 м^зкызган судан 1700 м ^збу бејйнедђ. Казанныц жарылыс kYLIIiHiIA k03i рейшде iLLIiH№I'i бу емес, каты кызган су больш табылады. ОСЫНЫЦ натижесй-ще капы жарылыс больш казан кирайды. Бул жагдайда коршаган жабдыктар мен курылыстардыц 6YJ1iHYi, кызмет kepceTeTiH адамдардьщ TYPJ1i жаракатгар мен куйбктер алуы MYMkiH. Сондыктан ОУ is-a3aiiaapi)iii паидалаНУ' vapi>iCbiiiaa, iyiii-iGL Li i\TJ'i6Ci3Aik тара-аарЬ}НЫЦ
MYJITikci3 орындалуы кажет.
Казанныц нейзй kayiTITi факторларына мыналар жатады:

г_ттч мен .лјЫлдЈн ЖОгапы денгеГй:

бу КЫСЫМЫНЬщ шектен тыс kBTepiJIYi;

казанньщ iIJIki кабыргаларында как пайда болуы жане оныц капы кызуы;

коргалмаган жылжымалы элементтер;

казан жане оныц 6eyueraepiHiH тозуы;

бакылау куралдарыныц ЖОКТЫГЫ немесе жарамсыздыгы тагы баскалар.

Кептеген бу казандары казфб автоматгык, кураллармен, бакылау-олшеу и•ттяцпапктмен жане k.avinci3ik юталдарымен жабдыкталып, енбек жагдайларын браз жаксартты.
Казандардьщ kayilEi3 жумыс ic-reyiH камтамасыз ету уш1н, олар kepekTi бакылау-елшеу куралдарымен (денгеййа керсетеЙт куралдармен, манометрлермен, сактьщ клапандарымен, су) жабдьщталады .
Эрбф бу казанына, су бакылайтын екђден кем емес су керсеЖш куралдары орнатылады (12 - сурет).

а- жалпак шынысымен; б — децгелек арматураланган шынысымен; в —су керсеткћп куралымен бфге казандыктьщ keciHIAici•, 1- жабатын кранныц туткасы; 2 — шыны; З — )ki6epeTiH кранныц туткасы; 4 — су децгећб
12 - сурет - Бу казандырыныц су децгеййн kopceTeTiH куралдар
Манометрлер бу кысымын елшеуге арналган. Олар 12 айда 6ip рет Казахстан Республикасыньщ Стандарттар бойынша Мемлекеттйк k0NMTeTiHiE{ ережелег;нс сайкес тексфлед[ Осы тексеруден еткен манометрлер пломбаланады. Пломбалары жок немесе тексеру мерзм eTi11 кеткен, айнетЈ Сынган, ажырату ke3iHxxe H0J1llik жагдайга кайта жане баска да акаулары бар манометрлердј колдануга болмайды.
Казанныц кысьгмыныц шектен кетфлмеуй уп-йн сактык клапандары колданылады. Олар конструкциясыныц орындалуына байланысты рычагты жане пружиналык больш бошнещ. Бу шыгару eHiM/liJ1iI'i сагатына 100 кг асатын бу казандары, екђщен кем емес жане 6ip 6ipiHe байланысты емес сактьщ клапандарымен камтамасыз eTiJ1e21i. Олардыц 61Pi бакылаЙтын КЛапаН больт табылады.
Эрбф бу жане су кыздыру казандарында автоматика, коргау жэне сигнализация куралдарын пайдалану жегйндей нускаулык паспорты болуы
кажет.
Казандар техникалык куаландыруден етй1 отыру керек. Техникальщ куаландыру алгашкы, мезйл;јк жане жоспардан тыс болуы MYMkiH. Алгашкы ретгй< куаландыруге, монтаждаудан откен казандар жатады. Казандардын мезйлдјк куаландыруы kueci мер“дерде eTki3iJIQi: iLIIki тексеру - 4 жылда 6ip рет, гидравликалык сынау - 8 жылда 6ip рет
ILIIki тексеруде, тазартуда жане казанныц барабанын жондеу барысында люктар мен лаздар пайдаланылады.
Гидравликальщ сынау IC3iHJ№ казанныц i111iH MiH№TTi турде тексеру керек. Егер казанга тазартылмайтын су куйылатын болса, онда iIIIki тексерудј 12 айда 6ip рет журйзед[
Гидравликальщ сынау журйзгенде сынау температурасы t < 200 ⁰С кем болса, сынау кысымы кумыс КЬIСЫМЫНаН 1,5 есе артык болады, ал температура t>200⁰C артьщ болса, сынау КЫСЫМЫ арнайы формуламен есептеледј.
Казанныц сынау уакыты 5 минут, егер осы уакыт аралыгында ешкандай езгфс болмаса, казан rcueci кезектј сынауга деййн пайдалануга жарамды деп табылады
Демонтаж жане казанды баска жерге орнатканда, казан 6ip жылдан артык жумыс ic^rrerqel%i турганда жане тары баска жагдайларда казандар жоспардан тыс техникальщ куаландфуден етед[
Казандьщ мынадай жагдайларда жедел токтатылады жане ажыратылады:

сактандыргыш курылгыларында кысымныц жогарлауынан болатын акаулар табылса; тй<елей арекет ететЈн суйыктьщ децгейй арекет eqyi

токтаганда; кызмет керсету персоналына немесе казандьщка xayirri бар ерт
туындаганда;

казандьщта баска шуыл, 21ipiJI пайда болса;

егер казандьщтагы КЫСЫМ руксат етћген кысымнан жогарыласа жане персонал кабылдаган шаралармен томендемесе;

су жылыту казандыгында су шыГынын бакылап отыратын куралдар колданудан шьщса;

манометр;јц жарамсыздыгы аньщталганда,

4.2.2 Газ баллондарын kayi11ci3 пайдалану
Кысым астында icTeiiTiH кхрылгы деп герметикалык жабьщ, химиялык жане жылулык процестерд журйзуге жане кысым астындагы суйьщтарды, ер?йлген жане сыгылган газдарды сактауга жане тасымалдауга арналган ыдысты айтады.
Баллон деп 6ip немесе eki мойыны бар, бурау упйн вентиль немесе штуце1М бар ыдысты айтады, Баллондар суйытылган, СЫРЬIЛГаН немесе epiTiJIl&H газдарды сактауга, тасымалдауга жане пайдалануга арналган. Баллонныц ilIliH№ кандай газ болмасын, кысым катгы болгандьщтан, оныц жарылысы улкен xayir1TiIlikTi тугызады.
Жарылыс к.езйчде ыдьтстагы газ,л.ын адиабаттьж кецею жумысынын молтпетм мынаган тен болады:
(23)
мундагы: А — кецейген газдьщ жрысы, Дж;
V - ыдыстьщ келемђ м
Р1, Р2 - ыдыстагы газдыц алгашкы жэне акыргы (атмосферальщ) кысымы, Па; т — ади&бата kepceTkilIIi (ауа WIiH т — 1,41). Жарылыс куаты мынаган тен болады:
(24)
мундагы: N — жарылыс куаты, кВт; t — жарылыс узактыгы, с.
Баллондар сыйымдылыгы бойынша kiLLIi - 0,4л-ден 12л деййн, орташа — 20л-ден 50л деййн, улкен 80л-ден 500л деййн больш шыгарылады. Олардыц Тнде кеп таралганы 40л-ден 50л деййнй баллондар.
Баллондардьщ жарылу себептф мынадай болады:

баллон кызып, irrriH2lWi газдыц кецекм;

баллон конструкциясынын акаулыгы;

баллон ч-лап, катты нарсеге согылуы; - баллонды дурыс колданбау; - баллоннын толы болуы.

Газ баллондары бакылаудан 5 жылда 6ip рет 0TiT1 отыру керек, ал коррозия жасайтын газдарга арналган баллондар (хлор, сероводород, фосген), - 2 жылда 6ip рет ea№i.
Баллонды куаландфу оньщ сыртын, салмагын, СЫЙЫМДЫЛЫГЫН тексеруден жане гидравликальщ сынаудан турады. Салмагы 2094 кетЛгенде жане сыйымдылыгы 394 жогары болган кезде, баллондар жарамсыз деп танылады. Сынау КЫсЫМЬТ жумыс кысымынан 1 есе кеп болады.
keyik салмакпен толтырылган ацетиленге арналган баллондар кысымы 3,5 КУЦ да от Погт •ш-агттатхпа тапеи п1г1 1 м оХ.Тгя батырылады, Жарамсыз деп танылган баллондар api карай пайдалануга жатпайды.
Баллондар газ кысымын темендету YlIIiH редукторлармен жабдыкталады. Оньщ баллон iLIJiH№I'i жане шыккандагы газ КЫСЫМЫН kepceTeTiH eki маномеф болады,
Баллондардьщ сырты арнайы туске боялады. Олардыц сыртына сол газдьщ аты жазылады (5 - кесте).
5 - кесте — ьаллонда дын сы ткы ciHiH бояуы жане ола дын жаз 1

газ

Балонньщ сырткы TYCi

Баллондагы жаз

Газдыц аталуы

Tyci

Ка а

СЫГЬIЈ1€аН а а

Ак

Ацетилен

Ацетилен

Кызыл

А гон техникальщ

Ка а

А гон

Азот

Ка а

Азот

Са ы

Аммиак

Са ы

Аммиак

ОтгегЈ

I

0'lTWi

Ка а

Хло

Ко га лы

хло

С Tel“i

Жасыл

С теб

Кызыл

k0Mi КЫШКЫЛ

Ка а

keMi КЫШКЬIЛ

Са ы

Барльщ баска
жанатын газда

Кызыл

Пропан

Газ баллондарын сактайтын койманьщ Te6eci жец)1, кабыргасы отка жанбайтын материалдан болуы керек. Ыр белмеде оттей мен газ баллондарын бфге коюга болмайды. ОйткеЕб баллондардан газ ШЫГтгЫН болса, олардан жарылгыш коспа пайда больш, жарылыс каугй туады.
Газга толы баллондарды сактаган кезде, оларды Tik тургызып арнайы клетка немесе уяларга орналастырады. Баллондар согылуын болдырмайтын арнайы стеллажы бар кејйкпен колденец ЖаТКЫЗЬIЛЫП тасымалданады.
Газ баллондарын кун cayJIeciHeH жэне баска жылу kevxepiHiH эсфнен сактау керек. Баллондар радиатор жане баска да жылыту куралдарынан Тм алыс, ашьщ оттан 5 м алыс орналасканы жон.
4.2.3 Компрессор кондыргыларын «ayinci3 пайдалану
Компрессор кондыргылары пайдаланушыларды кысымы 0,8 МПа (8 кгс/см²) таза сыгылган ауамен жабдыктау YIHiH арналран. Компрессордыц жарылу себептф мынада:

сыгылган ауа температурасыныц шектен тыс ke^rrepiJIYi;

бакылау жане олшеу куралдарыньщ )keTicrreyi немесе жоктыгы•,

компрессор конструкциясыньщ акаулыгы жане тозуы;

салтсынлат№' ж№'йелетмъйн жхгмьтс icnev натижесјуйн. томенлйт;

компрессордын дурыс орнатылмауы жане дурыс пайдаланылмауы.

Жанадан салынып жаткан компрессор станцияларын гимаратгардан белек упжет. Комппессоп 6in кабаттьт, кен.: жаОЫК, k№PFak. жаксы желденетјн, Te6eci жеЕЈл, отка теЈмдј материалдан жасалган гимаратга орнатылуы кажет.
Бул гимараттын e№Hi капы, тейс, тайганамайтын, бойына май ал терезеле;м мен ecikTepi сыртка ашылатын болу керек.
Еимаралтыц жалпы келем( компрессор кондыргысы жабдыктарын жондеуге жене оларды kayi11ci3 куту жагдайларын камтамасыз ететйчдей болу керек. Оту жолдарыныц eHi м, ал жабдыктардын 6ip арадыгы мен трпб,т те,гпоетчаи 1 кк бпттмпжњт КРПРТС
Ашык козгалатын жане айналып туратын белшектф каптамен жабылганы жен. Компрессорлардьщ корпустары жермен жалгастырады.
Компрессор кондыргыларын бакылау-олшеу куралдарымен (манометрмен,
термометрмен, сактандыргыш какпакпен, сигнал жане автомат куралдармен) камтамасыз eTiJIVli.
Компрессорга суык судыц >ki6epiJiYi токтатылган жагдайда, сыгылган ауаньщ температурасы шектен тыс кетерћмегенде жане майлау xcyiieciwxe майдьщ кысымы шектен тыс темендегенде, компрессорды автоматты токтату YIIIiH ap6ip компрессор апатгьщ коргану жуйесћаен жабдьщталады.
Катгы сыгылган ауа, компрессор конструкциясыньщ кемћед[ Ол катгы кызган жагдайда жагьгн май ipi11, жарылгыш газдар пайда болады. Бул жардайлар апатка акелуй MYMkiH.
Сондьщтан жагын майдьщ тутану температурасы 216-242⁰С кем болмау керек. Жагын майдьщ тутану температурасы шыгатын газдардын температурасынан 70 ⁰С артык болу керек.
Компрессор кондыргыларыньщ кызуын темендету YLJJiH, салкындату )kFeci болу керек. Кысымы темен компрессорларда ауамен салкындату uici, ал кысымы жогары компрессорларда сумен салкындату 3Jlici колданылады. Кумыс iCTe11 тугган компрессордьщ айдагыш трубкаларында ауаныц температурасы 170 С, ал компрессордан тпыгып суыйтын судыц температурасы 40⁰С аспауы керек.
Компрессорга сорылатын ауа, алдын ала фильтр аркылы eTki3iJ1i11, механикалык коспалардан мукият тазартылады. Барльщ компрессорлар пайда болатын статикалык электр зарядтарынан арылу YILliH сым ет}бзгйппен жерге
косылу керек.
Компрессорлар Me3I'iJIiH,ae техникалык куаландырудан 9Tki3iJIiT1 отырылады. Эр 10 кун СаЙЫН кумыс ic•rey куЖ тексчмгйп, ар 2 ай сайын
компрессорларды жаксылап тазартып отыру кажет.
Компрессорда жумыс icTey'I'e 18 жаска толган, колында k-yaJ1ii бар адамдарга руксат eTiJIQi.
4.3 ерт КАУШСВЩГ1
4.3.1 Жану процесј тура.лы жалпы малћтеттер
Жану - бул тотьщтыргыштыц химияльщ реакциясы. Жану ke3iH№ кеп мелшерде жылу шыгып жарьщ cayeci бејйнед[ Жанудыц лайда болуы упйн уш фактордьщ болуы кажет: ЖаНГЫШ зат, тотыктыргыш (адетге ауаньщ отгегјсђ жэне ту^гану кез[ Мунымен катар ре.“бнпе хлор) фтор; бпом цоп азот кыттткыплапы т.с.с. боты wvMkiH.
ЖаНГЫШ зат КОСЫНдЫСЫНЫЦ rqaueTiHe байланысты жану, гомогендј жэне гетерогендб болуы MYMkiH. Гомогендј жану кеЈнде колданыстагы заттардыц агрегатгьщ жагдайы брдей болады (мысалы, газдардын жануы). Каткыл жане суйьщ жаНГЫШ заттардьщ жануы болады.
Жану rrp0LxeciHili пайда болуы бфнеше турлерге 60JIiHQi: от алу, жану, тутану, 63L(iI'iHeH жану, ездйјнен тутану, жарылу.
От алу деп жангыш затгьщ бет жагында пайда болган газдьщ не будьщ лап eTiI1 тез жанып кетун айтады. Заттыц газдану жылдамдыгы ете аз болгандьщтан оныц 03i жанбайды. Затгыц бет жарына жиналган газ немесе бу жанатын ец темен температурасын, сол заттыц от алу температурасы деп айтады. Осы сипаттаманы колдана отырып барлык жанатын суйьщ заттар егт kayi11TiJIil-iHe карай eki топка 6ipiHIlIi топка от алу температурасы 61 С тез тутангьпп суйьщтар (ПС) жатады, EkiHLLIi топка от алу температурасы 61 ^ос жогары жангыш суйьщтар (ЖС) жатады.
Жану деп тутандыру fC3iHiiA эсерйчен туатын жану про*н айтады.
Тутану деп жалын паЙда болатын жану [11)01-xeciH айтады. Тутану температурасы экаН}ЉПП заттыц туращты жануына кажетй жанатын газ немесе будьщ шыгу жылдамдыгын камтамасыз ететй-1 сол заттыц температурасы. Тутану температурасы от алу температурасынан бфнеше градуска жогары болады.
ездЖнен жану деп жангьпп заттардыц сырткы тутандыру ke3ici3 пайда болатын жану про*н айтады. Бул жану r№01-xeci затгардыц химиялык (жанган заттар езара эрекетгескенде шыгатын жылудыц асфнен пайда болады), микробиологияльщ (микроорганизмдердйд TipIIIiJIik арек«нен пайда болады) жэне жылульщ (заттьщ жасырын не сырткы кыздыру ke3iHiH асфнен пайда болады) факторлардыц асфнен e3iHeH-03i кызу салдарын айтады.
ездйАнен тутану деп жалын пайда больш e3iHeH-03i жану айтады. 93iHeH-03i кызып, жалын rrporxeciH тугьватын затгыц ец темен температурасын ездЖнен тутану температурасы деп айтады.
Жарылу деп жылу жане газ затгарын шыгаратын тез жану айтады. Жарылгыш заттар газ, бу, шан турлфнде болады. Бул затгар ездйјнен жарылмайды; ауада белгйй 6ip концентрациясы болганда гана экарЫЛадЫ.
Теменй концентрацияльщ тутану LIIeI'i деп ауадагы газ, бу немесе ГИцНЫЦ ец kiIIIi концентрациясын айтады. Ал жогаргы концентрациялык тутану luer-i деп олапд.ын. ен Л'лкен концентрациясын айтады. Сонымен был плектерјјц аралыгы кец болса жане теменб шек темен болса, заттар жарылу жане ерт

Кейбф суйьщтардьщ, газдардын жане каткыл заттардыц ездйАнен тутану температурасы 13 - кестеде келтђМлген.

13 - кесте -С ⁰ьщ, газ жане каткыл затга дыц ездћјнен

ан темпе а

асы

Затгар

ездјйнен тутану темпе а асы, С

Запар

Оздјйнен тутану Те,МПС а асы, С

фосфор kYkipvri комфтей Целлулоид kykipni сутегј Мунай майлары
Керосин Бензин А-76
Мазутгар
Тас keMi

112
140-180
246
250-400
250
255
380-420
400

1 углеп
Этил спирты Агаш k0Mipi Нитробензол
Сутен Ацетон
Бензол
Кемфтек
КЫШКЫЛЫ
Кокс

450
482
530
612
625
644
700

Тементј (жораргы) температуральщ тутану шетй деп суйык заттыц каньщкан буынан коспасы пайда больш, оньщ тутану MYMkiHu-IiJ1iI'iH тудыратын теменгј (жогаргы) температурасын айтады.
Кейбф суйыктардыц ездйјнен жануыньщ температуральщ шей 14 кестеде келтф[лген.

14 - кесте - ьщта дыц жа жыц темпе а

алык шей

Суйьщ

03JliiHeH жа темпе а

алых шей, С

kiuri

Улкен

Ацетон
Бензин А-76
Бензол
Керосин (тракторлык)
Этил СПИ Ti

-20
-360
-140
+50

+6
+440
+390

Сонымен жану процестермн Ялу - бул орттерјј болдырмауга немесе оны басталу кбнде сендфуге MYMkiHUJiJlik 6epMeFdTiH процесс.
4.3.2 ерт шь№у себептф
Кептеген орт шыгуыньщ басты ce6e6i, отты абайсыз пайдалануы больш есептеледј.
орт электрмен жэне электрмен байланысты емес себептерден болуы MYMkiH.
олект•рмеј 0diij1diibiCCbi3 сеиептерге ivibiiia-nap
технологиялык процестер;јц бузылуы (шам немесе газ шь№аратын
CPM€TPi3aiii'i5iCbii-ibiii vYJLiiiYi

газбен данекерлеу жумыстарын журйзу, металды кесу, шамды пайдаланган кезде ерт kayirrci3llir•i талаптарынын бузылуы;

отты абайсыз колдану - теме}б тарту, кыздыру куралдарын бакылаусыз калдыру, ашык отпен деталдарды жылыту жане оларды кептфу•,

пештерујн, казандардьщ от жагатын pe>kldMiHiEi бузылуы, пештерд; бакылаусыз калдыру;

1 ануЫ Жаке

Электрмен байланысты себептерге мыналарды жаткызуга болады:

кыска туйьщталу, изоляцияныц 6YJIiHYiHeH ушкынньщ пайда болуы оныц сымдарыныц кызуынан, ИЗОЛЯЦИЯНЬЩ оздјйнен жанатын температурасына акејћ согады ;

электр аспаптары мен машиналардан ШЬнигЫН №шкындар, сонымен катар электрстатикальщ разрядтардан жане найзагайдьщ согуынан болатын ушкындар (статикалык жане атмосфералык электр разряды);

сымдардыц туййсу xcepJlepiHiF( канагатганарлыксыз контактысынан жэне электр ТОГЫ журген кезде отпејй кедергй}-йц жогарылауынан оныц катгы кызуы

9HJlipic гимаратгарыньщ орт kayi11TiJ1i6, олардыц технологияльщ 11p0LxecTepiHi1i ерт xayi11TiJIir-i бойынша жане гимаратгардыц конструктиж ерекшејйймен аныкталады. Технологияльщ процеспен, кебнде ерт жане жарылыстьщ болу MYMkiHJliT'i, ортйц келеьй жане таралу жылдамдыгы аныкталады. Белмедей жанатын материалдардьщ санымен, олардыц жану мен узактылыгынан ертй\ температуральщ режит»б аньщталады.
4.3.3 0Hl\ipic 69JINWJIepiHi1\ орт kayiTITiJ1iri бойынша топтасуы
жобалау барысында, орт kayiIITiJ1iI'i категориясыньщ классификациясы eITi3iweH. Бул классификация ”Курылыс нормалары мен ережелфнде” (СНиП П-2-80) келтђМлген, сондьщтан evxipic белмелф жарылыс жане жарылыс-орт kayiIJTiJIir•i бойынша А,Б,В,Г,Д категорияларына 60J1iHQi (15 - кесте ).
15 кесте - 0Hllipic белмелегмнй\ жарылыс жэне жарылыс-орт kayi11TiJlilM бойынша катего ияла га бејйн i

€)Hllipic категорияла ы

ОндђМсте паидаланылатын заттардыц сипатгамасы

жарылыс-ерт kayiIITiJ1iI'i бар белмелер

Жанатын газдар, олардыц теменгА жарылыс IIIWi ауа келетуй не 10⁰/0 жэне одан темен; жаНГЫШ суйыктар буларыныц жарылыс температурасы +28 ⁰С №iiiH, сондай жардайларда аталган газдар мен суиьщтардьщ жарылыстарынан rqayirni коспалар пайда больш, олардыц
Т.—д 4 ОТТ1 ТТ атт оттенсћлен арекетгескенде жарылатын немесе жанатын

MYMkiHHIiJ1iI'i бар заттар. Бул категорияга жататындар: оетппаЙтгти лайЬ! НдаЙ ТЫН СМИЫ К газда ы ба объеКле т.с.с.

жарылыс-ерт kayi11TiJ1ii бар белмелер

Жанатын газдар, олардьщ теменгј жарылыс шей ауа келе,АЛнен 10⁰/0 жогары; жангыш суйыктар буларыньщ от алу температурасы +28 ⁰С тан +61 ^ос деййн; ендђМс жагдайларында от алу температурасына деййн жане одан да ж-огарьт температурага деййн кызган С'+'ЙЬП(ТаР',
тек.,0ИГ1 жарылыс шей ауа келерлне 65 г/м жане одан томен, сондай жагдайларда, аталган газдар, суйыктар мен плацдар жарылыстарынан «ayiTITi коспалар пайда болып, олардьщ келетуб 60JIMeHiIi колеуйнен 5 ⁰/0 артьщ болады. Бул категорияга жататындар: аммиак сакталган болмелер, жанатын тозацы ба цехта т.с.с.

в
жарылыс-ерт kayi11TiJIiI'i бар белмелер

Буларыныц температурасы +61 С жогары болатын жанатын суйьщтар; жанатын шацдар немесе талшыктар, олардыц теменй жарылыс шей ауа келеђЛне 65 г/м^зжане одан жогары; сумен, ауа 0TTwiciMeH жанатын каткыл материалдар мен затгар арекеттескенде гана жанатын MYMkiHIIIiJ1iI'i болады. Бул категорияга жататындар: агаш e№efdTiH, автомобильдердј куту жане жендеу зоналары, kervferaui коймала т.с.с.

жарылыс-ерт kayirniJ1ir•i бар белмеле

Ыстьщ, КЫЗГаН немесе балкыган куйде пайдаланатын жанбайтын заттар мен материалдар. Оларга данекерлеу, уста т.с.с учаскелер жатады.

д
жарылыс-ерт kayir1TiJIii бар болмеле

Салкын куйде пайдаланатын жанбайтын запар мен материалдар болады. Оларга слесарльщ, механикалык, компрессор белмелер жатады.

0HllipicTiH категориясы MicTi министрјйкте 6ekiTiJIir1, технологиялык нормалар немесе eH14ipicTiH арнайы Ti3iMi бойынша аныкталады.
4:3,4 Гимараттар мен куоылыстардыц ортке T03iMlliJIi1'i
Гимаратгар мен курылыстарда орт шьщкан кезде, ортйц таралу ерекшејйгј
олар кандай конструкциялар мен материалдардан жасалганы, гимаратгыц жобасы мен k0J1eMiHe байланысты болады.
Гимараттар дурыс жобаланган деп есептејйнедђ егер оларда ерт xayiIIci3lliI'i жагдайлары орындалса.
Курылыс конструкцияларыныц отка T03iMlliJIiI'i деп орт кеМнде жогары температураньщ acepiHe карсыласатын Fsa6iJreniJIil“iH айтады. Курылыс
Конструкциялары О [ «а L03iivi;4i.niTiiie vai'iJiaHbiCLbi ИСС дарежеге
IV,V. №pexceHiEi HOMipi оскен сайын конструкциялардьщ жану №pexceci ЖОгарЬIЛаИдЫ да, отка •Т•еЗIМДIЛIК темендеищ ,
Отка Te3iMlliJIiI'i бойынша дарежеуйк гимаратгарда барльщ конструкциялык элементтер жанбайтын больш келед( олардыц от N3iMIAiJ1ik шей 1,5-3 сарат; дарежејйк гимараттарда конструкциялык элементгер жанбайды, брак от T03iMlliJ1ik шей 0,5-2,5 саратган томен; iii дарежегй гимараттардьщ нег?зй конструкциялары жанбайтын, ал нейзй емес конструкциялары (кабат аралык жабындар жане шатырдыц жабындары) баяу жанатын болады, олардьщ от T03iM2IiJTik LIJeri 0,25-2 сарат;

гимаратгардыц конструкциялары баяу жанатын болады, 0“ГКа

Te3iMI(iJ1ik 111eI-i 0,25-0,5 сарат;

дэрежејй гимаратгардыц барлык конструкциялары жанатын больш келедј.

Жанатын конструкциялардыц отка T03iMlliJ1iI'i болмайды.
Барльщ курылыс материалдары мен конструкциялары жангыштьщ бойынша уш топка бејйнедј•.
а) жанбайтын, олар от не жогары температураньщ асфнен тутанбайды жане куймейдј. Оларга kipI1iIII, асбест, бетон, фарфор, кум, гравий, керамика буйымдары жатады.
б) баяу жанатын, олар тек от не жогары температураньщ асфнен тутанып, куйедј, ал егер оны альт тастаса, жану токталады, Оларга фибролит, эбонит, линолеум, ертке карсы ciwxipiJweH немесе боялган агаш конструкциялары жатады.
в) жанатын, олар от не жогары температураньщ асфнен жаньш, ал от k03iH алганнан кеййнде api карай жана бередј, Оларга агаш, картон, асфальт, рубероид, толь жане кептеген электризоляцияльщ материалдар жатады,
Гимаратгар мен курылыстардьщ элементгф}-йц отка T03iMlliJIik 111ui олардыц басты конструкцияльщ элементгф}йц отка T03iMlliJ1iI'iMeH аньщталады. ар римаратгыц отка Te3iMlliJIik шей оныц этаждылыры (кабаты) жане ерт rqayirniJIiI“i категориясы бойынша аныкталады.
Еимараттар мен уйлердјц курылысында артурјй конструкциялар пайдаланады, мысалы темф, бетон, металл, aFaI-LI тагы баскалар. Олардыц артурјй отка T03irvvaiJ1iT'i болады. Сондыктан гимараттардьщ жане уйлердјц курылыс конструкцияларыныц отка T03iMlliJIik жорарылату уп_йн оларды отка T03iMlli материалдармен каптау керек.
4.3.5 Касйторындардыц ерт
Кас1порындардыц ерт xayinci3lliri 6ipiH111i басшыга (директор) )kYkTeJIQi. Ол 03iHiIA буйрыгымен инженерлй<-техникалык кызметкерлер i111iFieH жеке объектћерге орт же1йнен жауапты адамдарды тагайындайды.
ерт kayi11ci3l(iI'iH кушейту жекйнде темендебдей шаралар карастырылады:

орт кузетјн уйымдастыру;

кызметкерлер мен жумыскерлерге орт жекйнен окыту; - апт сактт»' )k6HiHJ3e ИНСТРУКПИЯЛО a3imey.

Орт kayirrciuir'i жагынан 0HllipicTik жобалап, олардьщ курылысын жургЬген кезде, kUIeci шаралар камтамасыз eTiJIYi керек: ертке карсьт кедерблер, уй аралыгы, эвакуация жолдары, орт кеМнде белмеден TYTiH2\i шыгару тб.
ертке карсы кедерйлер. epicTeyiH шектеу yu-IiH ар TYPJ1i ксдерг:лер колданылады. О^пту:е капсы кабыпга (брандмауэр) леп отка э я сагятгян кем емес жанбайтын 6iTev кабьюганы аитады. Брандмауэрлер сырткы, iLLIki, келденец жане бойльщ больш бемнедј. ILIIki кабыргалар гимаратты бфнеше бејйктерге боледј. Сырткы кабырра уй)јн кабыргаларымен TY11ici11, баска уйлерге ертйн тарамауын камтамасыз етедй. ILIIki жане СЫРТКЫ ертке карсы кабыргалар колденен жане бойлык болып келед[ Ортке карсы кабыргалар фундаментке орнатылып, шатырдан 30 см (егер уйЈјн шатыры жанбайтын материалдан жасалынса) жанс 60 см (егер уйдјц шатыры жанатын немесе баяу жанатын материалдан жасалынса) шатырдан шьтып туру керек.
ертке карсы кабыргаларда ecikTep мен какпалар, отка жанбайтын немесе баяу жанатын материалдардан жасалынады, отка N3iMlliJ1ik шей 1,5 сагатган кем болмауы керек. ертке карсы кабыргалар ойыктарыныц жалпы ауданы оныц ауданыньщ 2594 аспауы керек. Брандамауэрлердјц саны уйдјц ерт kayirniJTik категориясы, кабаты, от Te3iMlliJ1ik дарежесЛ жане уйдјц ауданы бойынша аныкталады.
Ортке карсы аралык. Бф уйден ekiHlIIi уйге ерт таралмау YILIiH олар 6ip6ipiHeH тин аралыкта болу керек. Ортке карсы аральщтыц шамасын аньщтауда, керцй турган уйЈјц мутупбнпйЈйтй}йц 1-reI'i3I'i ce6e6i, орт жалынынан шыгатын жылу саулелф екендйј есепке алынады. 0H)lipic жане косалкы гимараттардьщ, жабьщ коймалар мен курылыстардыц арасындаж ертке карсы аральщ мелшф 16 - кестеде келтфћген.
16 кесте - ОндђМс жане косалкы гимаратгардыц, жабык коймалар мен

ылыста дыц а асындагы э тке ка сы а алык rqemuepi

гимаратгыц немесе курылыстын отка T03iMJAiJIik да e>keci

Баска гимаратгардыц немесе курылыстардыц отка Te3iMJAiJIik да exceci бойынша е тке ка сы а алых, м

жане П

ш

IV жене V

жане П

12

16

тп

12

16

18

IV жане V

16

18

20

Эвакуация жолдары. Гимаратты жобалау барысында орт шьщкан кезде адамдарды белмелерден kayirrci3 жерге шыгару YIIIiH алдын алу шаралары Камтамасыз eTiJTQi. ерт шьщкан кезде адамдар гимаратган аз уакыттьщ iLL1iH№ СЫРТка ШЫГ'У айТады, СГСР ()ЛаР••.

6ipiHLlli кабаттан сыртка немесе далЬге, вестибюль, баскыш алацына шыгаратын болса;

баска кабатгардан баскыш алацына тура немесе соган )ken-i3eTiH дэлйз не баска отетй1 жолга шыгаратын болса;

сол кабатта сыртка шыгыс жолдары бар фгелес белмеге шыгаратын болса.

эвакуациялык шыгу ecinepi eki№H кем болмау керек. Лифт эвакуацияльщ жол peTiHlle есепке алынбайды. Эвакуациялык жолдардьщ e№Hi таиганак болмауы жэне таоики жане жасанды «-aiviTaiviaCbi3 CTiJiY'i керек. Эвакуацияльщ жолдардьщ, есйктердјц, баскыш аландарыньщ eHi нормамен кабылданып 17- кесте бойынша алынады.
17- кесте - Эвакуациялык жолдардьщ, далћдердЈн, баскыш аланда ЫНЫЦ eHi

Атауы

E'Hi , м

Ен kiLL1i

Ен жора ы

Жол

Есеп бойынша

№J1i3

Есеп бойынша

Ecik

2,4

Баскыш аланы

1,05

Есеп бойынша

Орт кезћще болмеден TYTiHlli шыгару. Одетте ерт ке^рмнде кеп мелшерде TYTiH шыгады. TYTiH ертенген уиден адамдарды шыгаруга жане ерт сендфу жумыстарына кедерй жасайды. Онымен катар TYTiHHiF( курамында улагыш затгар больш, эвакуацияныц КИЫНДЫРЫ салдарынан адамдар уланып калуы MYMkiH. Эсфесе бул кеп кабаны гимараттарга тан.
ертенген белмелерден газ бен TYTiH терезе оЙыкгары, аэрациялык фонарлар жане арнайы тутјн люктары жане тагы баска куралдар аРКЬIЛЫ ШьтарыладЬ1.
TYTiH люктарын подвал, койма болмелфнде жане фонарсыз eH2(ipic гимараттарына орналастырады. Олар жану продуктыларын айдап шыгаруга, шектес (корийлес) белмелерге TYTiH жбермеуге жане ерЖц улгаю процесћ{ тежеудј камтамасыз етуге арналган.
4.3.6 Алгашкы орт сендфу куралдары
Барльщ eHJAipicTik койма, косымша болмелер, сонымен катар касйторын аймагыныц ерт каугй бар учаскелф орт сендфу ксуралдарымен камтамасыз eTiJTYi кажет.
Алгашкы ерт сондфу куралдарына iLIIki орт крандары, ерт сендђ)йштер, су толтырылган бешкелер, кум толтырылган жапйктер, kepekTi ертке карсы щуралсаймандары (шелектер, куректер, балталар, ломдар тб.) жатады.

(ЭК) шкафтарда орналастырылады немесе баскыш аландарындагы шыны ecikTepxvi ойыктарда, дајйздерде еденнен 1,35 м бинкте орналастырылады. апт кпанцапкт пьтнл.ьтгы 10-20 м орт )keH11epiMeH, стволдармен жабдыкталу
керек.
Орт сендбрйштер ерт жацадан шьщкан жагдайда КОЛДаНЬIЛаДЫ. Баллонныц iLLIiH№ri ерт сендфбш курамына байланысты, орт сондф“штер химиялык ke6ikTi (ЭХК), aya-ke6ikTi (ОАК), кемф кышкылды (ЮКК), унтакты (ОУ) болып бејйнед[
Химияль:к ke6ikTi ерт (ОУК): Химия.льтк ke6ikTi ерт kA6ikTi немесе а»^та-механикалык k06ikTi колданады. Химиялык ke6ikTi ерт сендфгйш•ер ciJITi epiTiHlliciHeH, кукфт КЫШКЫЛЫ жане темфдй-{ куюрт кышкыл ТОТЫГЫНЬЩ косындысынан турады. Ауа-механикалык орт сендфйштер, ke6ik ауа жане ke6ik шыгаратын заттыц (ауа, азот, комф кЫШКЫЛ газ) су epiTiHlliciHeH турады. ke6ikTi орт сендфбштер жанган капы жане суйьщ заттарды сендфуге арналган.
ерт c0H)lipri111Ti пайдаланган жардайда баллонныц i111iHJAWi к-укфт
КЫШКЫЛЫН ескере отырып xayiuciuik шараларын колдану керек.
Химияльщ ke6ikTi ерт сендђ)йш'йн kermuiJIikTepi мынада:

ерт сендфбш параметрлф (арысыньщ узындыгы, ж_умыс iCTey уакыты) коршаган ортаньщ температурасына байланысты болуы;

ерт сондфгйп rqa6iJreTTiJIiI'iHiIi темен;јЈй1Ј ;

ерт сендфйштй кайта толтыру (жылына 6ip рет);

электр тогы бар кондыргыларды сендфуге болмайтындыгы; - баллонныц корпусыныц тотыгуга карсы сактау ka6iJ1eTi.

Aya-k06ikTi ерт сендф1Јштер (ОАК). Орт сендфйштердјц орт сендфу кура-лы больш, 6 пайыздьщ ke6ik шыгаратын су epiTiHllici немесе )ki6iTeTiH ”жегјл су“ су epiTiHJjci пайдаланылады. Орт сондфу каблетйлЖ химияльщ ерт сендфйшке караганда 2,5 есе жогары. Бул ерт сендфйшпен барлык жанатын материалдарды сендфуге болады, брак ciJITi металдарды, электр ТОГЫ бар кондыргыларды сендфуге болмайды, ce6e6i олар ауа болмаган жайдайда да жана беред[
Кемфкышкы.л орт сендфйштер (ОКК). Кемфкышкыл ерт сендфйштеъм орт сендфу хуралы рет5нде k6Mil)TekTi суйык диоксидын пайдаланады. Баллонныц i111iH№I'i суйьщ газ ерт сондфбпйн колданган кезде, катгы салкыннан кар туфте айналады. Сол кар массасы ерт зонасына тускенде газга айналып, ертйн жылуын азайтып жане температурасын томендетћ
салкындатады.
Кемфкышкыл ерт сендфгйптфн жанган капы, суйык жане газ TypiH№ri заттарды, кернеу 1000 В деййнг1 электр кондыргыларды, автомобильдерд( iIIITeH жанатын кымбат заттарды сендфу yu-IiH пайдаланады. ерт сондфг111й КОНЫШЫНЬщ температура -79⁰С темендегенде, ИЗОТеРМИЯЈ1ЫК куййктер болуы MYMkiH (суыктан кол капы куйедђ осы себеп орт сендђ)йпжц keMLIIiJ1iI'iHe жатады.
Унтакты орт сендфгћптер (УО). Унтакты ерт сондфйштфн жанган гао паста П ПКТ 1 ООО В Ле.И1 НГ1 .Э.Пе}СТО КОНдыргыларын, ciJITi металдарды сондфу упйн пайдаланады. ерт ceHlliwiII.ne№iii орт сендфу хуралы унтактар болады, Орт ceHJlipi111Ti пайдаланганнан кеййн шашыраган унтакты жинау киынга тусед( сол себеитј де ол ерт c0Hl3iwiIIITi1-( кемцйлйАне жатады.
Орт сендфйштердјн пайдалану саласы 18 - кестеде келтђМлген.
18 - кесте - Э т сои гйпте lliH пайдалан саласы

ерттер;јц классификациясы

k06ikTi

КемфКЫШКЫЛДЫ

Унтакты

А TITTi кагаз, агаш, матала , текстиль

В типтј тез ангыш с ^Иыкта

-4-

С тип^ей
Газ та iui затта

Элект конды рыла ы

-4-

Автокејйкте

4.3.7 Орт сондфу кура.лдары
ерт сондфу ke3iH21e жану реакциясы, токтатудьщ негЬй эјјстфмен ягни, ерт ошагын жане жанатын затгарды салкындату мен оларды атмосферальщ ауадан аластау аркылы орындалады.
Орт сендфу ke3iHJAe суйьщ, бу, газ, ke6ik жэне №ТКЫЛ запар колданылады.
Her'i31i ерт сендфгћп затгарга: су, химияльщ жане ауа-механикальщ кебк, цздардыц су epiTiHlliJIepi, инертй газдар, кургак орт сендфйш унтактар жатады.
сумен сендфу.
Су — ец колайлы, арзан жане кекјнен колданылатын орт сондфйш больш табылады. Баска ерт сондфгйЈ.1 заттарга караганда, судыц аРТЫКШЫЛЫГЫ мынада:

жылу сыйымдылыгы улкен болгандьщтан, жану зонасын салкындатып температурасын темендетедђ

судыц буы, жану зонасында ауадагы 0TIWiHi азайтып, жану реакциясын тежейџј;

СУДЫЦ катгы арыны, от жалынын басып жанатын затгарды дымкылдандырып, олардыц жану apelCTiH токтатады.

Тракта суды ерт сендфуге, барльщ жагдайларда пайдалануга болмайды.
Онын мынадай iCMi1iiJiii

0⁰С температурасында катьш калуы;

жанатын суйьщ заттарды (бензин, керосин, ацетон, спирттар, майлар тБ.) сендфуге болмайтындыгы. Отар судан >keHiJI болгандыктан судыц 6eTiHe кетерйјп, акырындап api карай жана берејј жане жану колеглн улгайтады;

электр ТОм бар кондыргыларды сондфуге болмайтындыгы. Су жаксы ток eTki31iIIl болгандыктан, адамды ток согуы улгаяды.

Электр кондыргыларын жане суйьщ затгарды усах тозандалган су сеидфуге болады. epvri кобйспен сондфу.
ke6ikTii\ eki Typi болады: химиялык жане ауа-механикалык k06ik. Химияльщ ke6ik• ciJITi жане кышкыл epiTiH2(iciHeH турады. Олар химияльщ реакцияга тускенде, iLIliHJxe КеМфКЫШКЬIЛ газы пайда болады. Ауамеханикалык ke6ik 9094 ауаньщ, 9,7% судьщ жане 0,394 k06ik шыгаррыштыц
Коспаларынан турады.
ся аз болгандыктан, жанган заттардын бетћтде калып, ауа оттенн откбей, жану
токтатады.
k06ikTiH сапасын сипаттайтын керсет}бш ke6ikTiH еселЖ жане турактылыгы. ke6ikTiFl ecejliri — ол шыккан k06ik k0JreMiHiIi суйык заттыц колекйне есејйк катынасы: эдетте химиялык k06ikTiH eceJ1ir•i 5, ауа-механикалык ke6ikTiH eceJIiri 100 жане одан жогары болады. EceJ1ikTiH шамасына карай кебктер темен eceJ1ikTi (<30), орта eceJ1ikTi (30-200) жане жогары eceJIikTi (>200) больш 60J1iHQi.
ke6ikTiil турактылыгы деп ke6ikTi14 жогары температурада жане турактылык ka6iJleTiHili сакталу уакытын айтады. Химиялык ke6ik суйык затгьщ бе^рйнде 1 сагат, ауа-механикалык k06ik 30-45 минут уакыт бойы
сакталынады.
су буымен сендфу.
Су буын келе№й 500м^здећн болмелерде жане ашьщ алацдарда шамалы ертгердј сендфуге колданады. Бу жанып жаткан заттарды дымкылдатып, отгейкйц концентрациясын азайтады. ерт сендфу упйн ауада су буыныц концентрациясы келем бойынша 3594 болу керек. Су буымен opni сендфу принцигй мынада - орт шыккан белмекй 5-10 мин аралык iIIJiH№ су буымен толтырады. Болмерйц температурасын +85 ⁰С дећн жорарылаткан кезде бул жагдай ауа orer-iciHiEi концентрациясын З 1 % азайтады, сейтйт жану токталады. инертй газдармен сондфу.
ерт сендфбш газдарга азот, аргон, гелий, КОМФКЫШКЫЛ газы жатады. Бул
газдардьщ мынада: жану ошарында, ауа oneT'iciHiiA концентрациясы азайтылып, температурасы T0MeH№TiJIirI, жану I1porxeci токтатылады. Бул газдарды шагын белмелерде болган ерттердй сондфуге колданады. Инертй газдардьщ от сондфу концентрациясы келем бойынша 30-36 ⁰/0. Инерт^ей газдармен электркондыргыларын сендфуге болады, олар электр тогын еткћбейд[ ертб туздардыц epiTiHlliJIepiMeH сондфу.
Туздардьщ су epiTiHXliJ1epi суйык ерт затгарга жатады. Орт сондфу peTiHLle натрий бикарбонатын, кальцийдын uopldJAiH жане баска epiTiH2(iJIeplli колданады. Туздардьщ су epiTiHlAiJ1epi, экаГIЫГ1 жаткан заттардын
6eTiHe белек шыгып, жылуды (Ане тартып алады.
0PTTi кургак орт сондф[јштермен сондфу.
Кургак тазартылган кум, су буы жане инертй газ сиякты 0PTTi сендфуге пайдаланылады. Кулды жанган жерге сепкен уакытга, жану 30нг1Сы ауадан окшауланып, жалын басылып, жану про* токтатылады.
Асбестјк, брезентбк жане тары баска да материалдардан жасалган жапкыштар шагын орттерд( адамныц жанып жаткан kldiMlli сендфуге колданылады. Жапкыштар жану зонасын ауадан окшаулап, жалынды басады.
4.3.8 Орт сигнализациясы жэне автоматгы орт сендфу кондыргылары
Орт сигнализациясы жане орт сендфу кондыргылары шыккан ортйц ошагын аньщтауга, ол туралы ерт болМне тез арада хабар беру YlJIiH пайдаланылады.
ерт сигнализациясы. Эрбф kaci110pbIH 06bekTici ceHir•Qi хабарлагыш
кондыргыларымен жане ерт сигнализациямен камтамасыз eTiJIQi.
)klii таралган хабарлашштьщ турлфне калалык жэне )kewiJ1ikTi телефон байланыстары жатады, онда орт командасын шакыру уп-йн 01 HOMipi TepiJ14li. Байланыс uicTepiHiH iIlIi№e ец ceHiMl(ici электр ерт сигнализациясы больш есептеледј.
Байланыс жане ерт сигнализациясы неге арналганына байланысты былай боледј:

кузет-ерт сигнализациясы, ол кузет-орт органдарын (касй-юрындарда, калаларда) ерт туралы жане оныц шьщкан >kepi туралы хабарлайтын автоматтар аркылы (хабарлагыш-датчиктер аркылы) немесе автоматы емес турде (кнопканы басу аркылы), сонымен катар радио жане телефон байланыстары аркылы орындалады; диспетчерјйк байланыс, ол орт 60JIiM№piH баскару мен калалык кызметгердј шугыл баскаруда (милиция, жедел комек, су жане электржабдыктау кызметтф жэне тб.) телефон жане радио байланыстары аркылы орындалады;

шугыл радио байланысы, ол ерт бэЈймгпелегМ мен оператиуЖ баскаруды камтамасыз eTQi — кол радиостанциясы немесе арнайы автокеЛк байланысы аркылы орындалады.

Санитарльщ нормалар мен ережелер (СН ж Е) талаптарына сайкес, А, Б жэне В ерт №qayiTITiJIik категориясы бойынша 60J1iHeTiH eHI(ipicTik гимаратгар, ертке карс.ы автоматты куралдармен жабдьщталады.
Электрјйк орт сигнализациясыныц rw-i31'i элементгф:

хабарлагыштар (датчиктер), олар гимараттыц аймагында немесе гимаратгыц е^гјнде орналастырылып, ерт турапы хабар бередђ

кабылдагыш аппараттар (станциялар), олар хабарлагыштардан ерт туралы сигналдарын кабылдайды;

байланыс кабелдф мен тораптары, олар хабарлагыштарды кабылдау

станцияларымен жал€астырады.
Хабарлагыштар ерт туралы колды жане автоматы арекет турлерйще 6eJIiHYi мумюн. Щолды арекет хабарлагыштармен ерт сигнальт беру кнопкаСЫН басу аркылы орындалады.
Хабарлагыштардьщ станциямен жатасу формасына карай, электр ерт бопалы: схлелж жане шлеифйч- турлер.
Саулејйк схемасында ар хабарлагыш кабылдау станциясымен сым аркылы байланысады (сауле eki белек сымнан турады — тура жане kepi карай тартылган). 0p6ip саулеге 3-4 хабарлагышты косуга болады. Бул схеманьщ ерекшеј-йй — онын барлык хабарлашштардан 6ip мезгћде ерт туралы хабар алу MYMkiHiliiH№. Саулелй< схеманы объекйлердјц орт 60J1iMtueciHe жакын болган жагдайда КОЛдаааДЫ.
схемяс.ынла хабаплагыштао кабылдау станциясына 6ipiMeH-6ipi Ti36eneJ1i11 жалгасады. Ыр шлейфке эдетте, 50 хабарлагышка деййн
косылады.
Ыр Me31'iJ1l(e станция 6ip хабарлагыштан гана сигнал алады. Эр хабарлагышты баскалардан ажырату уп-йн 03iHJik код болуы керек. Шлейф схемасы ерт болћмшесйчен алыс объектйлерде орнатуга болады.
Автоматгьщ ерт хабарлагыштар коршаган ортанын температуралыщ параметрлф езгерген жагдайда (температураныц жогарлауы, TYTiHHiH, ашык оттыц пайда болуы) icrce косылады.
Автоматгьщ хабарлагыштар ерт «ayiTITiJlir'i факторларына байланысты kueci топтарга 60JIiHexxi•, жылулык, TYTiHlli, жарыкты жане аралас.
Жылульщ хабарлагыштар, ауа температурасынын кетфлуне асер етед[ Болмедей температура белгЈЈй молшерге жеткенде хабарлагыш жумыска косылып, ерт туралы сигнал беред[ Жылулык хабарлагыштар бфлген 60, 80 жане 100⁰С температураларда жумыс icTeii;j. Хабарлатыштыц жумыска kipy уакыты 2 мин №iiiH, бакылау ауданы 15-30 м .
TYTiHlli хабарлагыш, ертген шыккан ту^рбнге эсер етедј. Кондыргыда ионизация камерасы болады. Оган TYTiH эсер еткен жагдайда ИОНИЗщИЯЛЫК ток азаяды да, камерадагы кернеу жогарылап, хабарлагыш iCke косылады. Жумыска kipy уакыты 5 с, бакылау ауданы 100 м^г.
Жарьщты хабарлагыш, ортйц ашьщ от жалынына эсер ете;ј. Хабарлагыштардыц кумыс iCTey принцип( жалынньщ инфракызыл cayyreciHe осер етуйне нетюзделген. Жарыкты хабарлагыштар жогары карамастан, терезеден тусЙ1 турган kYHlli3Ti жарык пен электр жарыгы кезйчде жумыс ic^ererqeyi MYMkiH. Ойткегй ультракулбн саулелер терезерйц шынылары мен кыздыру шамдарына ciilir-l кетед[ Жарык хабарлагыштардыц жумыска kipy уакыты 5 с, бакылау ауданы 500-600 м²
Аралас хабарлањпптар жылура жане тутђнге асер етедј. Автоматты орт сендфу кондыргылары.
(Эрт басталуы туралы тез арада хабарланып жэне оны дереу ошфу YLIIiH автоматы сулы ерт сондфу кондыргылары колданылады. Оларга спринклер
Жане дренчер кондыргылары жатады.
Спринклер ол орт кеМнде белме iLLIiHira температурасы k0TepiJIYi Сидарынан су жуйелфн автоматы турде ашатын курал (13 - сурет).

а) кондыргыньщ схемасы; б) спринклер ушы
1 — спринклер (дренчер) уштары; 2 — тройник; 3 — бурылу; 4- бакылау клапаны;
13 - сурет — Спринклер КОНДЫРЕЫСЫ
Спринклерјйк орт сондфу кондыргысы белмерйц жогаргы жагында, T06eHiH астында орнатылган спринклер уштарынан турады. Егер орт кемнде^рауаныц температурасы белг)й мелшерден жогары кетефсе, данекер балкып, пластинкалар TyciT1, ТЬНЪШ ашылып су агады. Ыр спринклер ушы ендфЫц ерт xayi11TiJ1iI'i бойынша 6-9м²еден ауданын суландырады. Спинкрлер уштарыныц арекетйЈйй мынадай температуралармен белйленедј: 72⁰, 93 ⁰, 141 ⁶, 182⁰С.
Спринклер кондыргысыныц уш )kYiieci болады: сулы, сусыз жане аралас. Су-жуйегйк кубырларда ар уакытга су болады, ол тек жылытылатын болмелерде гана колданылады. Сусыз жуйеде кубырлар сыгылган ауамен толтырылады. Сондыктан, ерт ke3iH;xe ец алдымен спринклерден ауа шыгады, содан кеййн су агады. Аралас кубырлардыц жуйелф жылы мезйлде сумен толтырылып, суык мезгйџде СЫГЫЛГЕШ ауамен толтырылады.
Дренчер кондыргысы сырттай спринклерге уксас, брак оныц су шыгатын TecikTepi эр ац-ЉЩ болады (14 - сурет).
э 4

а) узыншак сацылау; б) буранды сацылау
1- корпус; 2 — дога; З рефлектор; 4 розетка
14 - сурет - Дренчерјйк уш
Орт басталган кезде су баска жерден кубырлардыц кранын колмен немесе
ауданын 6ip мезгйџде суландырады. Белмелерге судыц беру каркыны л/с•м2 ерт kayiTlTiJIir•i жогары болмелерде 0,3 л/с•м²шамасы бойынша алынады.
Спринклермен дренчерде ерт сендфгјш зат ре^ейнде нетТнде суды паидаланады. Ырак кей жагдайларда судыц орнына баска заттарды колдануга болады — унтак, k06ik, инертй газ жане тары баскаларды.

жүктеу/скачать 3.25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 2 3 4