«Ежелгі дәуір әдебиеті» пәніне арналған оқу-әдістемелік материалдар 2013 жылғы №3 басылым 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті», 5В012100- Қазақ тілінде

1. Қорқыт ата туралы деректер бізге қалай жеткен?

2. « Қорқыт ата» деп аталатын энциклопедиялық жинақ қай жылы жарық көрді?

3.Қорқыт ата кітабы қай ғасырдан бастап зерттеле бастады?

1. 
   Келімбетов Н. «Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі» А; – 1996 ж.
   
2. 
   Қыраубаева А. «Ежелгі дәуір әдебиеті» Астана; – 2001 ж. «Елорда»
   
3. 
   Келімбетов «Қазақ әдебиеті бастаулары» А; «Ана тілі» ,– 1998 ж.
   
4. 
   Айдаров Ғ. «Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі» А; – 1986 ж.
   
5. 
   Дербісалиев Ә. «Қазақ даласының жұлдыздары» А; – 1995 ж.
   
6. 
   Қоңыратбаев Т. «Көне мәдениет жазбалары» А; – 1991
   
7. 
   «Қорқыт ата кітабі» А; – 1986 ж.
   
8. 
   Марғұлан Ә. «Ежелгі жыр, аңыздар» А – 1985 ж.
   

бойынша жазған зерттеу еңбектерінің мазмұнын түсіндіру.

1.Өмірі, шығармашылығы

2.Әл – Фараби туралы ой – пікірлер

Дәрістің қысқаша мазмұны

Әбу Насыр Әл- Фараби – дүние жүзілік мәдениет пен білімнің Аристотельде кейінгі екінші ұстаз атанған данышпан, философ, энциклопедист ғалым, әдебиетші, ақын.

Ол Арыс өзенінің Сырдарияға құяр беріс сағасындағы ежелгі Отырар қаласында туылған. Отырар – бір жағы көшпелі мал шаруашылығын кәсіп еткен, екінші жағы отырықшы егіншілікпен айналысатын түрлі түркі ру – тайпаларын өзара байланыстырып тұрған буын іспеттес қала болған. Бұл шаһарды араптар Фараб деп атаған. Сол бойынша ұлы ұстаз Әл Фараби атанып кеткен.

Әл Фарабидің толық аты- жөні: Мұхаммед ибн Мұхаммад ибн узлағ Тархани – деп жазылатын болған. Мұндағы «тархан» сөзі екі нәрсені аңғартады: біріншіден, әл Фарабидің түркі тектес ру тайпалардан шыққанын білдіреді. Екіншіден, оның ата – бабасы дәулетті, қыпшақтар арасында есімі белгілі кісілер болғанын көрсетеді, өйткені қыпшақтардың атақтылары ғана дәстүр бойынша «тархан» деп аталатын болған.

Жастайынан асқан зерек, ғылым өнерге мейілінше құштар болып өскен әл Фараби алғашқы білімін туған жері Отырарда қыпшақ тілінде алады. Ол өсе келе өз заманының аса маңызды ғылым мен мәдениет орталықтары: Бағдат, Қорасан, Дамаскі, Каир, т.б. шаһарларда болды. Сол қалаларда оқыды, еңбек етті. Шығыстың осы шаһарларында олөз дәуірінің ең көренкті ғалымдары мен көркем сөз зергерлерімен танысады. Олардан тәлім- тәрбие алады.

Әл Фараби өзінің түркі тілімен қатар араб, парсы, грек, латын, санскрит тілдерін жетік білген жан. Ғылыми шығармаларын, өлең жырларын өз дәуірінің рухани ғылыми тілі саналған, араб тілінде жазды.

Ғұлама- ғалым ретінде әл -Фараби атсалыспаған, зерттеу жүргізбеген ғылым саласы жоқ деуге болады. Ол философия, логика, математика, астрономия, медицина, музыка, тіл білімі, әдебиет теориясы, т.б. ғылым салалары бойынша көп ғылыми еңбектер жазды. Алайда оның көптеген шығармалары ел арасында қолжазба күйінде тарап, бірте- бірте жоғалып қала берген. Фараби еңбектерінің кейбір тізімдері ғана сақталған. Соның өзінде ұлы ғалым еңбектерінің саны жөнінде нақтылы деректер жоқ. Мәселен, Фараби шығармаларының санын неміс ғалымы Ш. Штейшнейдер 117 еңбек десе, түрік ғалымы А.Атеш 160, ал совет ғалымы Б. Ғафуров 200 трактат деп көрсетеді.

Фарабидің «Ақылдың мәні туралы трактат», «Данышпандықтың інжу маржаны», «Ғылымдардың шығуы», «Философияны оқу үшін алдымен не білу керек», « Аристотель еңбектеріне түсіндірме» («Поэтика», «риторика», «Софистика» т.б.) сияқты зерттеулері оның есімін әлемге философ ретінде танытты.

ПОӘК 042-18-29.1.7/03-2013

№1 басылым 05.09.2013

68беттің 12-беті

Әл Фарабидің әлеуметтік қоғамдық және этикалық көзқарастарын танытатын туындылары да аз емес. Бұл тұрғыдан алып қарағанда, әсіресе, «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары», «Бақыт жолын сілтеу», «Азаматтық саясат», «Мемлекеттік қайраткерлердің нақыл сөздері», «Бақытқа жету жайында» деген сияқты еңбектерінің мәні ерекше зор.

Әл Фараби «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары» атты кітабында қоғамдық, әлеуметтік ,этикалық мәселелерді сөз етеді. Ғалым бұл шығармасында мемлекеттің пайда болуы, ондағы теңсіздіктің өмірге келуі, идеал қала халқының моральдық бейнесі, мұндай қала әкімдеріне қажетті адамгершілік қасиеттер, әрбір адамның бақытқа жетуі үшін бүкіл қоғам болып, бірігіп тіршілік ету керектігі, т.б. мәселелер жайындағы өз пікірін ортаға салады.

Әл Фараби әдебиет теориясымен де жан – жақты шұғылданған ғалым. «Өлең ырғағы туралы», «Ырғақ пен өлең туралы сөз», «Поэзия өнерінің негіздері туралы трактат», «Өлең кітабы», т.б. және көптеген әдеби терминдерге анықтама береді.

Әл Фарабиді әлемге танытқан, музыка теориясына арналған шығармаларының бірі - « музыканың үлкен кітабы» атты еңбегі. Ғұлама бұл еңбекте математикалық тәсілдер пайдалану арқылы музыкалық дыбыстарды тұңғыш рет қағаз бетіне түсіріп, нотаны алғаш дүниеге әкелген. Ол тек музыка теориясын жазып ғана қоймай, музыкалық аспаптарды да қолдан жасап, сол аспаптарда керемет ойнай білген. Қазақ домбырасының атасы – асқан музыкант Әбу Насыр әл Фараби десек қателеспеген болар едік.

Араб музыкасының жалпы тарихын жазған белгілі ғалым Г. Фармер: «Барлық ғылымдар саласында әл Фараби екінші ұстаз, ал музыка саласын алатын болсақ, әл Фараби бір өзі ғана бас кароль болып табылады. Басқаша айтқанда, музыка саласында әл Фарабиге үлгі боларлық бірінші ұстаз боларлық адам болмаған», дейді.

Сонымен қатар әмбебап, энциклопедист, ғалым әл Фарабидің жақсы дарігер болғаны белгілі. Ол медицина ғылымы жөнінде пікірлер айтып қана қоймай көлемді еңбектерде жазған. «Жүрек- басты мүше, мұны тәннің ешқандай басқа мүшесі билемеиді. Бұдан кейін ми келеді, бұл да басты мүше, бірақ мұның үстемдігі бірінші емес»,- деп адам ағзасы мүшелерінің қызметін де айқындап берген. Әл Фараби ғылыми еңбектерді көп жазған. Бірақ өз еңбектерін жинап, тәртіпке келтіріп қоюға онша ұқыпты қарамаған тәрізді. Оның саяхатшылық өмірінің өзі де оның еңбектерінің жоғалып кетуіне себеп болған. Солай бола тұрса да оның жазған еңбектерінің белгілі санының өзі жүзден асады. Әл Фараби ғылымдарды төмендегідей топтарға бөледі:

• 
  Тіл туралы білім және оның бөлімдері
  
• 
  Логика және оның бөлімдері
  
• 
  Математикалық ғылымдар
  
• 
  Физика мен метафизика және оның бөлімдері
  
• 
  Азаматтық ғылым және оның бөлімдері, құқық және дін.
  

« Исламда Әбу Насырға тең түсер адам туған жоқ, оның ілімін қастерлегендер екінші ұстаз деп дәріптеді. Дүниеде төрт ғажап адам болған. Олар: Аристотель мен Александыр Афродизеиский және Әбу Насыр мен Әбу әли Ибн Сина»,- дейді араб тарихшысы Захир ад- дин әл Байһақи .

«Әл Фараби Аристотельдің «физикасын» қырық рет, «риторикасын» екі жүз рет, «жан туралы» атты кітабын жүз рет оқыған екен, неткен таңғаларлық еңбек», деп немістің ұлы философы: Г. Гегель таң қалысын жасыра алмайды.

Қорыта айтқанда, азамат ақын М. Шаханов: « Арман» деп аталатын балладасын да жас Фарабидің Отырар өңірінде білімге құштар болып өсіп келе жатқанын кейіннен әлемге танымалы ғалым болғанын тамаша суреттеп жазған. Баллада аяғында ақын:
Ал, Әбуше?

Кеңге жайды ол қанатын

Әбуіміз әрі ғалым әрі ақын

Әбуіміз біздің ұлы бабамыз

Әбу Насыр Әл Фараби болатын.

Өзін өзі тексеру сұрақтары:

1.Әл Фараби қай жерде қайтыс болады?

2.Еңбектері Еуропада қай ғасырда басылып шыға бастады?

3.Қай жылы Әл Фараби «мемлекеттік қайраткердің нақыл сөздері» атты еңбегін жазды?

4.Әл Фараби еңбектері алғаш қай тілге аударылды?

5.1869 жылы Ресейде «Әл Фараби, оның өмірі мен шығармалары» атты алғашқы кітапты

кім жарыққа шығарды?

6.Қай жылы ғалымның 1100 жылдығына орай ЮНЕСКО шешімі бойынша Алматыда халықаралық конференция өтті?

1. 
   Келімбетов Н. «Қазақ әдебиетінің ежелгі дәуірі» А; – 1996 ж.
   
2. 
   Қыраубаева А. «Ежелгі дәуір әдебиеті» Астана; – 2001 ж. «Елорда»
   
3. 
   Келімбетов Н. Қанафин Ә. «Түркі халықтары әдебиеті» А; 1996 ж.
   
4. 
   Келімбетов «Қазақ әдебиеті бастаулары» А; «Ана тілі» ,– 1998 ж.
   
5. 
   Айдаров Ғ. «Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі» А; – 1986 ж.
   
6. 
   Дербісалиев Ә. «Қазақ даласының жұлдыздары» А; – 1995 ж.
   
7. 
   Жолдасбеков м. «Асыл арналар» А; – 19986 ж.
   
8. 
   Диваев Ә. «Тарту» А; – 1992 ж.
   
9. 
   Қоңыратбаев Т. «Көне мәдениет жазбалары» А; – 1991
   
10. 
    Марғұлан Ә. «Ежелгі жыр, аңыздар» А – 1985 ж.
    
11. 
    Қыраубаева А. «Ғасырлар мұрасы» А –1988 ж.
    
12. 
    Машанов Ә. «Әл Фараби» А – 1971 ж.
    

(Түркі сөздерінің жинағы)

алатын орнын түсіндіру.

1. 
   Махмұд Қашқаридің өмірі
   
2. 
   «Диуани лұғат ат-түрік»-энциклопедиялық сөздік
   
3. 
   Басылымдары, зерттелуі
   а) «Сөздіктегі» табиғат туралы өлең-жырлар
   б) «Сөздіктегі» аңшылық туралы өлең-жырлар
   в) « Елдікті мақтау»
   г) «Жоқтау өлеңдер»
   
4. 
   Дидактикалық сарындағы өлеңдер
   

Махмұд Қашқари – түркі халықтарының тұнғыш ұлы филологы, ежелгі ауыз әдебиеті үлгілерін жинап, зерттеуші ғалым. Оның толық аты-жөні: Махмұт ибн ул-Хусаин ибн Мухаммадин Қашқари. Он бірінші ғасырда өмір сүрге ғалымның туған , қайтыс болған жылдары белгісіз.Қашғари Талас, Шу өзендерінің бойындағы Баасағұн,Барсхан кент-қалаларында болған. Махмұт Қашғари Барсхан қаласында туған. Бұл қаланы Тұран әміршісі Алып Ер Тоңғаның баласы Барсхан салдырған.Алғаш Қашқар қаласында, сосын Бұхара, Нишапур, Самарқан, Мерв және Бағдат шаһарларында оқыған. Ерекше зейін қойып үйренгені – түркі рулары мен тайпаларының тілдері, фольклоры, этнография, әдет-ғұрпы, наным-сенімі. Махмұт Қашғари осы мақсатын жүзеге асыру үшін, бір жағы – Жетісу, Мауераннахр, Хорезм, ал екінші жағы- Еділ, Жайық, Қара Теңіз жағалауына дейінгі түркі тайпалары мекендеген ұлан –ғайыр өлкені аралап шығады. Сонын нәтижесінде қыруар көп тілдік, этнографиялық деректер, ауыз әдебиеті үлгілерін жинап алады. Сөйтіп, «Түркі тілдерінің жинағы» өмірге келеді. Ол өзінің «Түркі тілдерінің жинағы» атты еңбегінің кіріспесінде былай деп жазады: «...Мен сол түріктердің қызыл тілге ең шешендерінен, ең әдемі әңгімешілерінен, ең бір зеректерінен, ең білгірлерінен, ежелгі асыл тайпаларынан уа соғыс ісінде мықты найзагерлерінен болғандығымнан, олардың шаһарлары мен сахарасын бастан –аяқ аралап шықтам Түрік, түркмен, оғыз, шығыл, йағма, қырғыздардың сөздерін және (сөздерінің) қасиет, құпияларын анықтап шықтым, оларды пайдаландым. Мен бұл істерді осы тілдердегі әрбір кішігірім айырмашылықтарды парықтап білу үшін істедім. Сонымен , олардың әрқайсысының тілі менің көңілімде ұялап, берік сақталып қалды. Мен оларды мұқият реттеп, әбден тәртіпке келтіріп жүйелеп шықтым. Бұл бір мәңгілік жәдігерлік уа таусылмас – түк естілмес, азып-тозбас бір байлық болсын деп, бір Тәңірге сыйынып, осы кітапты тізіп шықтым да, оған «Диуани лұғат ат- түрік» - « Түрік тілдерінің сөздігі» деген ат бердім».

Еділдің суы ағады,

Махмұд Қашқаридың «Диуани лұғат ат- түрік» атты түркі сөздерінің жинағы арқылы бізге жеткен алғашқы қауым адамдарының еңбек жөніндегі өлең-жырлары сол сол дәуір адамдарының аңшылық, егіншілік және мал өсіру саласындағы өмірін, еңбек процесін, тайпа мүшелерінің қауымдасқан тұрмыс-тіршілігін бейнелейді.

М. Қашқари «Сөздігінде» қазақ ауыз әдебиеті үлгілеріне мейлінше жақын тұрған жыр үзінділері бар. Бұлар көбінесе батырдың өліміне байланысты айтылатын жоқтау өлеңдер

деуге болады. «Сөздікте» Тұран елінің әміршісі Алып Ер Тоңғаның қазасына байланысты айтылған ұзақ жоқтау бар. Бұл жоқтаудың басқа да ежелгі түркі поэзиясндағы жоқтаулардан ерекшелігі бар. Мұнда жоқтау басқа жоқтау өлеңдеріндегі сияқты қаза болған батырды іздеуден, сұраудан басталмайды. Өлең қайтыс болған батырдың бейнесін суреттеуден, оның елге жасаған жақсы істерін жіпке тізгендей етіп айтудан басталады:

Негізінен ислам дәуіріндегі жазба әдебиетте қалыптасып, қазақ ақын-жырауларының терме-толғауларында өзінің шарықтау шегіне жеткен дидактикалық-философиялық поэзияның қайнар-бастаулары ежелгі түркі жырларында жатқан сияқты. М.Қашқари «Сөздігінен» дидактикалық-философиялық мазмұндағы жар үлгілерін жиі ұшыратамыз. Олар көбінесе замана жайлы, адамгершілік туралы, ақыл-парасат, білім хақында болып келеді. Мысалы:

Ұлық болса еліне ізгі болар ер кісі,

Дәулетті адам байи түсер, сый да алар, жарлы бектер жәрдем көрмей қиналар. Сондай-ақ көне дәуір ақыны өз тыңдаушысын оқу-білімге, ақылды адамдардан үйренуге үндейді. Төмендегі жыр жолдарында осындай философиялық өсиет-уағыз айтады:

Қобалжығыш көңілдің ақылы да жоқ аса,

Көңіл толса, үйіңнің жарын жығар,

Алтының мен күмісің болған сайын құнықпа,

Қорыта айтқанда біз бүгінгі күнге М.Қашқаридің «Диуани лұғат ат- түрік» атты еңбегі арқылы бізге жеткен табиғат, аңшылық, ерлік-батырлық жайындағы өлең-жырларға, сондай-ақ жоқтау, мақтау сияқты тұрмыс салт өлендеріне, мақал- мәтелдерге талдау жасадық. Сол арқылы біз ежелгі түркі дәуірінен жеткен көркем сөз үлгілері мен қазақ ақын-жыраулары поэзиясы араларындағы мазмұндық, тілдік-стильдік, модельдік бірлікті ашып көрсеттік. Көне жазба жәдігерлітеріндегі мақалдар мен қазақ ақын-жыраулары поэзиясындағы дидактикалық-философиялық, шешендік толғау өлеңдердің тілдік- стильдік, модельдік бірлігін айқындай түстік. Сөйтіп, қазіргітүркі тілдес халықтардың бәріне ортақ саналатын Әбу Наср әл-Фараби, Әбу Әли Ибн Сина жәнеӘбу Райхан әл-Бируни сияқты ақыл- ой кемеңгерлері жазып қалдырған ұлағатты сөздер, даналық ойлар, хикметтер, өлең-жырлар бертін келе қазақ ақын-жырауларының

поэзиясында өзінің көркемдік дәстүр жалғастығын тапқандығы өз мүмкіндігімізше дәлелдеп шықты.