Экономикасы озьщ мемлекеттердің қүқықтық жүйелерінде жерге жеке меншік институты жетекші қүқықтардың бірі болып табылатындығы

учаскелері шетел азаматтарының, азаматтығы жоқ адамдардың және шетелдік заңды (мемлекеттік емес) тұлғалардың меншігінде болуы мүмкін.

Мемлекеттік меншіктегі ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелері Қазақстан Республикасының Жер Кодексіне белгіленген тәртіппен және жағдайларда жеке және заңды түлғаларға жер пайдалану қүқығымен және жеке меншік қүқығымен берілуі мүмкін. Ауыл шаруашылық мақсатындағы жер учаскелері жеке меншік қүқығымен Қазақстан Республикасының азаматтарына шаруа (фермер) қожалғын жүргізу үшін және Қазақстан Республикасының мемлекеттік емес заңды түлғаларына тауарлы шаруашылығы өндіріс жүргізу үшін және орман өсіру үшін беріледі.

Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскесіне меңшік қүқығың табыстыру негізінде жүргізіледі.

Шаруа қожалығы және тауарлы ауыл шаруашылығы өндірісін жүргізу үшін жер учаскесіне жеке меншік қүқығының табысталуына мүдделі азаматтар мен мемлекеттік емес заңды түлғалардың.

Жер учаскесіне жеке меншік қүқығын жер учаскесінің Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 10 және 11 баптарына сәйкес анықталатын кадастырлық бағалау қүнынатең баға мен сатып алуына; яғни жер учаскелері жеке меншікке берілген кезде, мемлекет, немесе мемлекеттік жер пайдапанушылар жалға берген кезде олар үшін төлемақының базалық ставкаларын, жалдау қүқығын сату төлемақысының мөлшерін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді. Бүл ретте жер учаскелерін пайдалану төлемақысының ставкалары жер салығы ставкаларының мөлшерінен төмен белгіленбейді.

Жер учаскесіне жеке меншік қүқығын өтеулі түрде беру сату бүдан әрі жер учаскелері үшін төлемақы немесе уақытша өтеулі жер пайдалану қүқығын өтеулі түрде беру, сату төлемақысы-жалдау қүқығын сату төлемақысы жер учаскелері үшін төлемақысы жер учаскелері үшін төлемақының базалық ставкаларына түзету коэфиценттерін қолдану арқылы шығарылатын кадастырлық бағалау қүны негізінде есептеледі.[28,26]

Ал мемлекеттің ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерін жеке меншікке сатқаннан түсетін қаражат үлттық қорға аударылады және Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен пайдаланылады.

Сонымен қатар, жер учаскесіне жеке меншік қүқығын оның кадастрлық бағалау қүнына қарай айқындалатын жеңілдікті бағамен сатып алуына болады.

Бүл ретте әкімшілік-аумақтық бірліктер бойынша жер учаскелеріне жеңілдікті бағаның нақты мөлшерін Қазақстан Республикасының Үкіметі белгілейді.

Жер учаскесіне жеке меншік қүқығын сатып алу ақысын толық төлеген тұлғаның Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 24-бабының 1.2 тармакшаларына сәйкес жер учаскесімен Қазақстан Республикасынын

32

заңдарында тыйым салынбаған мәмілелердің кез келген түрін жасауға құқығы бар.

Сондай-ақ аталған баптың 2- тармағына сәйкес, жер учаскесіне жеке меншік құқығы мемлекеттік тіркелген кезден 10 жыл өткеннен кейін, жер учаскесімен Қазақстан Республикасының заңдарында тыйым салынбаған кез келген мәмілелердің түрлерін жасасуға қүқығы бар бүл шектеу жер учаскесін кепілге салуға қолданылмайды.

Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 24-бабының 2-ші тармағында көзделген жер учаскелерін сатып алған кезде сатып алу сомасын төлеу жер учаскесіне жеке меншік қүқығын сатып алатын түлғаның жазбаша өтініші бойыңша он жылға дейінгі төлеу мерзімін үзарту арқылы жүргізілуі мүмкін.

Жер учаскелерін төлеу мерзімін үзарту арқылы алған түлғаларға учаскенің бағасын толык төлегенге дейін мәміле яғни, сату, жалға немесе өтеусіз пайдалануға беру шаруашылық жүргізуші субъектілердің жарғылық капиталына салым немесе жарна ретінде беру, жасасуға тыйым салынады. Жеңілдікті бағамен төлеу мерзімі үзартылып сатылған жер учаскесімен мәміле жасасуға, оның сатып алу бағасын толықтөлегеннен кейін он жыл өткен соң қүқық беріледі.

Аталған түлғалардың жер учаскесін кепілге беруіне оның сатып алу бағасының кемінде елу пайызын төлеген жағдайда рүқсат етіледі. Бүл ретте жер учаскесінің сатып алу бағасы төленген белгілі бөлігі ғана кепіл нысанасы бола алады.

Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерінің меншік иесі болып табылатын азамат Қазақстан Республикасының азаматтығынан шыққан кезде жер учаскесі мемлекет меншігіне қайтарылуға тиіс не жер учаскесіне қүқық 10 жылға дейін жалдау шартымен уақытша жер пайдалану қүқығына бір жыл ішінде қайта ресімдеуге тиіс. Жер учаскесі мемлекет меншігіне қайтарылған кезде, жер учаскесінің сатып алу бағасы меншік иесіне осы учаскені мемлекеттен сатып алған баға бойынша, жер учаскелерін сатудан түсетін қаражат есебінен төленеді.

Жергілікті атқарушы орган жер учаскесін сатып алудан бас тарткан жағдайда, ол учаске оның рүқсатымен Қазақстан Республикасының азаматына сатылуы мүмкін.

Егер де Қазақстан Республикасының Жер Кодексінде және Қазақстан Республикасының өзге де заң актілерінде өзгеше көзделмесе, жер учаскесінің меншік иесі мемлекеттік органдардың қандай да бір рүқсатынсыз, жер учаскесіне өз қалауынша иелену, пайдалану және оған билік ету қүқығын жүзеге асырады.

I

33

Меншік иесі өзінің жер учаскесіне қатысты оның нысаналы мақсатын өзгерпей, Қазақстан Республикасының заң актілерінде тыйым салынбаған кез келген мәмілелерді жасауға құқылы.

Ауыл шаруашылығы мақсатындағы жер учаскелерінің меншік иелері аталған құқықтарды осы Жер Кодексінің ережелерін ескере отырып іске асырады. [30,536]

Жер учаскесіне меншік құқығы басқа адамға мәміле жасалған кездегі барлық ауыртпалықтарымен беріледі.

Жер учаскесінің меншік иесі оның нысаналы мақсатын өзгертпей, жер учаскесін уақытша пайдалану туралы шарттың негізінде оны уақытша пайдалануға беруге құқылы. Жер учаскесін уақытша пайдалану туралы шарт жалдау шарты жалға алушымен немесе өтеусіз пайдалану туралы шарт өтеусіз пайдаланушымен нысанында жасалады.

Қазақстан Республикасының Жер Кодексіне сәйкес мемлекеттік меншіктегі жер учаскелері жеке меншікте бола алатын жағдайда, оларды азаматтар мен мемлекеттік емес заңды тұлғалардың меншігіне беруден бас тартуға жол берілмейді.

Егер Қазақстан Республикасының заіздарында өзгеше белгіленбесе, жеке меншіктегі жер учаскесі, сондай-ақ тұрақты және үзақ мерзімді уақытша пайдалану қүқықты жеке және заңды тұлғалар мүлкінің құрамына кіреді, банкрот деп танылған жағдайларды қоспағанда, олар өз міндеттемелері бойынша осы мүлікпен жауап береді.[34,36]

Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 79-бабының бірінші тармақшасына сәйкес жеке меншік қүкығында немесе уақытша өтеулі үзақ мерзімді жер пайдалану қүқығында жер учаскелері бар жеке және мемлекеттік емес заңды түлғаларкепілге беруші бола алады.

Мемлекеттен төлеу мерзімі үзартылып жеке меншікке сатып алынатын жер учаскелерін кепілге салуға Қазақстан Республикасының Жер Кодексінің 24-бабының 4-тармағында белгіленген тәртіппенжәне жағдайларда жол беріледі.

Жер учаскесіне жеке меншік қүқығын немесе жер пайдалану қүкығын тоқтату негіздері.

Жер учаскесіне жеке меншік қүқығы немесе жер пайдалану қүқығы:

- меншік иесі-жер учаскесін немесе жер пайдалану қүқығын иеліктен шығарып басқа түлғаларға берген;

- меншік иесі меншік қүқығынан немесе жер апйдаланушы жер пайдалану қүқығынан бас тартқан;

- Жер учаскесіне меншік қүқығынан немесе жер пайдалану қүқығынан Қазақстан Республикасының заң актілерінде өзгеше көзделген өзге де жағдайларда айрылған реттерде тоқтатылады.

- Менпдк иесшен, сатып алуды коса алганда, жер учаскесш жене жер пайдаланушыдан жер пайдалану кукыгын алып коюга;

- менпйк иесшщ немесе жер пайдаланушыныц мшдеттемелер1 бойынша жер учаскесшен немесе жер пайдалану кукыгынан ецщрш алу журпзшген;

- Жеке меннпк иесшен немесе жер пайдаланушыдан жер учаскеа мемлекетпк кажетйктер ушш сатып алуды коса алганда, алып койылган;

- К^азакстан Республикасыныц Жер Кодексшхц 92-93 баптарында кезделген жагдайларда максатына сай пайдаланылмай отырган немесе Кдзакстан Республикасыныц заццарын буза отырып пайдаланылып журген жер учаскес1 мешшк иесшен немесе жер пайдаланушыдан мэжбурлеп алып койылган.

- радиоактивт! ластануга ушыраган жер учаскесш, куны тец жеручаскес1 немесе жер пайдалнушыдан альштфйган;

- тэрк1ленген реттен баска жагдайларда жол бершмейдь[38,56]

Жеке менппк кукыгынан немесе пайдалану кукыгынан бас тарту. Менш1К иес1 немесе жер пайдаланушы бул туралы жария етш, не жер учаскес1не катысты ез1не ТИ1СТ1 кукьщтарын сактау ниетшаз олардан бас тартканын айкын бшд1ретш баска да 1С-эрекет жасап, езше тиес1Л1 жер учаскес1не менш1к кукыгынан немесе жер пайдалану кукыгынан бас тарта алады.

Уакытша жер пайдалану кукыгынан немесе жеке менпиктеп жер учаскесш уакытша жер пайдалану кукыгынан бас тарту жалдау шарты немесе етеус13 уакытша жер пайдалану туралы шартты токтату уш1н белг1ленген тэртшпен жузеге асырылады.

Жер учаскес1н1ц менппк иес1 немесе жер пайдаланушы менпик немесе жер пайдалану кукыктарынан бас тартканын айкын бшд1ретш 1с-эрекет жасаган жагдайда баска жакка кету, учаскесш узак уакыт бойы пайдаланбау жене баскалар, жер кадастрын журГ1зет1н органдар жылжымайтын мул1кке кукьщтарды мемлкетт1к Т1ркеуд1 жузеге асырган органга хабарлай отырып, бул учаскеш иес1з мул1к ретшде есепке алады.

Иес13 мул1К ретшде есепке алынган куннен бастап б1р жыл еткеннен кеЙ1н ТИ1СТ1 аткарушы орган жер учаскес1н мемлекетт1к менппкке туст1 деп тану туралы талаппен сотка жупне алады. Сот 1неппм1 бойынша мемлекетт1к менш1кке туст1 деп танылган иес1з жер учсакес1н калдырып кеткен менш1К иес1 немесе жер пайдаланушысы иеленуге, пайдалануга жэне билш етуге кайтадан алуга не ол алу мерзхмшщ ету1 себепт1 менппкке немесе жер пайдалануга алыныу мумкш.

Иес1з болган мул1к рет1нде есепте болган кезшде мундай учаске баска тулгага уакытша жер пайдалануга бершу1 мумкш.

Жер учаскесше жеке менппк кукыгынан немесе жер пайдалану кукыгынан ержт! турде бас тарткан кезде, жер учаскес! менш1к иес1Н1ц немесе

жер пайдаланушының нотариат куәландырған жазбаша өтініші жер учаскесін иесіз мүлік ретінде есепке алуға негіз болып табылады.

Жер учаскесі меншік иесінің немесе жер пайдаланушының аталған жер учаскесіне иесіз мүлік ретінде есепке алынған күннен бастап бір жыл ішінде қайтадан меншікке немесе жер апйдалануға алуға қүқығы бар.

Иесіз мүлік ретінде есепке алынған күннен бастап бір жыл өткеннен кейін тиісті атқарушы орган жер учаскесін мемлекет меншігіне түсті деп тану туралы шешім қабылдайды.[36,496]

Жер учаскесі мемлекеттік қажеттіктер үшін сатып алу немесе жеке меншік иесінің не жер пайдаланушының келісімімен қүны тең басқа жер учаскесін беру аркылы алып қойылуы мүмкін.

Жеке мейшік қүқығы мен жер пайдалану қүқығын қорғау Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде және Қазақстан Республикасының басқа да заң актілерінде көзделген тәртіппен қорғалады.

Негізінен, жер пайдалану қүқығының бүзылуы барысында туындаған экологиялық зиян үшін кінәлі түлғаны анықтағанда жер ресурстарын үтымсыз пайдалану, табиғи органы өз бетімен және нормативтен тыс ластау, бүлдіру сияқты фактілер орын алады.

Түрақты және уақытша жер пайдалану қүқығы бүзылуында келген зиян экономикалық және экологиялық мүддені қорғау мақсатында қатар өтеуге жатады, яғни қүқық бүзушылық жерді пайдалануда табиғат объектісіне қолайлы болуына немесе жерді пайдалануда заңсыз залалды әрекеттер жасаудың экологиялық және экономикалық салдарымен қатар пайда болатындығын үғындырады Алайда, қүқық бүзушылықтан

туындағанэкологиялық және экономикалық зиянды жеке, дербес бөліп қарау қажет экономикалық зиян жер пайдаланушылардың мүліктік мүддесін қозғаса, экологиялық зиян табиғаттың ерекше қасиетінің қоғаммен арадағы үйлесімді байланысын сақтау режимін бүзады. Оның өтелуі табиғатты бастапқы қалпына келтіру мен байланысты орнының толтырылуына негіз болмақ.

Сондықтан да, қүқық бүзушылықтың салдары мен оның қоғамға әсері экологиялық ахуалымен шектеліп қалмай, экономикалық та мәнге ие болады. Ол әсіресе, түрақты және уақытша жер пайдалану қатынастарын да жерді шексіз пайдалану арқылы жердің пайдалы қасиетін алуға үтымды әрекеттерінен анық көрініс тауып жатады. Жер пайдалану қүқығын бүзатын экономикалық салдардың мәжбүрі қүқық бүзушының әрекетін белгілі бір жер учаскесінде жүргізуге қанағаттанғандық білдірмеуі де мүмкін.

Экономикалық мүдделі нысандағы қүқық бүзушылық кінәлітүлғаның жер пайдалну мен жер иеленудің шекарасын белгілейтін аралық белгілерді жою, жерді бағалау, есепке алу және мемлекеттік тіркеу мәліметтерін бүрмалау әрекеттерімен толыға түседі. Осының бәрі мемлекеттің жер бөлу кызметтік жүмысына өз кедергісін келтіреді. Оған байланысты жер жағдайына жер

36

қатынастарын жүргізудің қажеттілктер талабын бүзатын әрекеттер мен әрекетсіздік жинағы келіп шығады.

Бүгінде жер заңдарының талаптарын ескермеу, оны өрескел бүзу дүние жүзінің дамыған елдерінің барлығында дерлік қылмыс ретінде танылып, мемлекет тарапынан қатаң қадағаланып отыр. Ал үлан-ғайыр жерді алып жатқан аграрлы Қазақстан мемлекеті бүл мәселеге әлі қүқық бүзушылық түрғысында селқос қараудан ары аса алмауды. Осыдан елімізде жерді заңсыз үлестіру, жерді заңсыз пайдалну әркеттерінің көптігінен жер дауын ел дауынаайналуда. Әсіресе жерді түрақты және уақытша пайдалануға берудің қүқықтық нормасы мен жер үлесін жеке бөліп алудың қүқықтық режимінің жиі бүзылуы алңдатарлық. [32,466]

Бүгінде түрақты немесе уақытша пайдалануда жердің аумақтық базис қатарында жер қүқығын бүзушылықтың бүдан өзге де нақты материалдық түрлері кең өршіп түр. Жер заңдарың бүзудың бүл түрлері көп ретте жер лгайдаланушы түлғалардың калыпты жағдайындағы заңды ықыластарының өзгеру сипатына да ие болып табылады. Олардың жер учаскесін мақсатына сай пайдалану нормаларынан заңсыз ауытқу әркеттері, яғни оның зардабын біле түра қасақа-қана өз пайдасы үшін жерді пайдаланып, қоғамға экономикалық зардап туғызу ниетінде әрекет ету. Сонымен қатар, жекелеген қүқық бүзушылық ретніде өзге түлғаның иелігіндегі немесе тікелей мемлекет қараындағы жер учаскесіне өз бетінше орналасуы немесе жерді заңсыз алып пайдалану әрекетіндегі тікелей заң талаптарын орындамау неиетімен үштасқан қауіптілік те бар. Жалпы жерді уақытша және түрақты пайдаланудағы заң талаптарының орындалуы тек жер пайдаланушы түлға әрекетімен шектеліп қалмай, жер қүқық қатынасына түсетін барлық түлғалар мен өзге де шаруашылық субъектілері үшін қүқық бүзушылық көрінісінің алдын-алуға, егер болған жағдайда оның зардабын жоюға бірдей қатаң талаптар қоюды қажететеді.

Демек жер пайдалану қүқығын алу, оны жүзеге асыру механизімі арқашанда қүқық бүзушылықты болдырмау тенденциясына қызмет етуі керек. Ол үшін барлық мүдделі түлға өз іс әрекетімен жер заңдарының қүқықытык шекті нормаларына бағынышты болуы негізгі шарт болып табылады.

Себебі, бүгінде жер пайдалану қүқығын бүзушылықтың ең басты нышаны ретінде танылған жерді заңсыз иелену қылмысының қауіптілігі сонда-жер қатынастарының суб^ектілерінің өз мүмкіншіліктері мен жер учаскесін пайдалану қүқығын шектеп, жерге заттай қүқықтарын бүзады. Шаруашылық субъектілердің заңмен қорғалатын мүдделеріне елеулі зиян келтіретін бүл қылмыс түрінің пайда болуы көп жағдайда жерді заңсыз үйлестіру функциясын күкық бүзушылық түрімен де астасып жатқандаығынан үғынуымыз кажет.[37,13б]

Жерді түрақты немесе уақытша пайдалануға заттай қүқықтарды бүзатын салыстырмалы түрде болса да меншікке қарсы қылмыстар қүрамында заңсыз жер учаскесін үйлестіру мен жерді заңсыз иелену арқылы, оны пайдалану әрекетінің қоғам үшін қауіптілігі бойынша ескеріле отырып қаралғаны орынды болмақ. Онсыз осы саладағы экономикалық қызметті реттеу міндеті жүктелген мемлекеттік билік және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының жер заңдары талаптарына кайшы келетін, жердің заңсыз иесін табу әрекетінің алдын алу мүмкін емес.

Қаралып отырған тақырыптың мазмұнын ашу үшін оған тікелей қатысы бар құқық, құқықтық қатынастар, құқықтық реттеу, қүқықтық нормалар және құқықтық қатынастардың объектісі туралы ұғымдарға қысқаша тоқталып өту қажеттігі туындайды. Сесебі, жер қүқықтық қатынастарының түсінігі берушілер аталған құқықтық ұғымдардың осы түсініктегі мәнін берегей бағалай бермейді. Соның нәтижесінде жер қүқық қатынастарының түсінігі және оның мазмүны толығымен ашылмай қалады немесе дүрыс болып шықпайды.

Қүқықтың бірнеше мәні бар. Жалпы әлеуметтік мағынадағы қүқық мысалы, үлттардың өз тағдырын өзі шешу қүқығы, кең қүқықтығы, моральдік (адамгершілік) қүқығы, заңдылық қүбылыс ретіндегі қүқық (позитивный -жағымды), былайша айтқанда, заңда көрсетілген, бекітілген қүқық. Мысалы, Қазақстан азаматтарының жер заңдарында көрсетілген жер пайдалану қүқығы.

Заңдылық - қүбылыс ретінде қаралатын заңмен тығыз байланысты. Мүндай қүқықты мемлекет белгілеген және өкімет басында отырған билеуші таптың немесе бүкіл халықтың еркін білдіретін жалпы қоғамға міндетті нормалардың (тәртіп ережелерінің) жүйесі деп атайды. [6, 4 б.|

Совет Одағында белгілі заң ғалымдары А. В. Мицкеевичпен И. С. Самощенко да: „Қүқық дегеніміз - мемлекет белгілеген және өкімет басында отырған билеуші таптың немесе бүкіл халыктың еркін білдіретін, бүкіл қоғамға міндетті нормалардың (тәртіп ережелерінің) жүйесі" ,-Д^п түсіндірді.|7, 4 6.]

Қүқықтың мүндай түсінігі марксизм ленинизм қүқықты билеуші таптың материалдық түрмыс жағдайы туғызған еркінің заңға айналуы, тап күресінің нәтижелерін, мемлекет өкімет билігін өз қолында үстап отырған таптардың еркінің нығаюы деп қарауьща байланысты болды. Соған орай, социалистік қүқық жүмысшы таптың және бүкіл халыктың мүддесін қолдайтын еркі деп түжырымдалды. Қүқықты „өкімет басында отырған билеуші таптың" еркі деп қараулары демократия принциптеріне және „бүкіл халықтың еркіне" сай келмейді. Бүрынғы Кеңес Одағында күштеп халық атынан заң шығарушылық орын алғаны белгілі. Ол кезде „үстем тап" пен бүкіл халықты біркатарға кою әдетке айналып, үстемдік орын алғанын айтпауға болмайды.

Әлеуметтік - саяси өзгерістердің даму барысына қарай кейінгі кезде зан әдебиетінде „үстем таптың еркі" деген үғымды алып тастап, қүқыкка баскаша түсінік беріле бастады. Мысалы: Р. 3. Лившиц „қүқық дегеніміз жалпы

39

келісімділікті жүзеге асырудың нормативті бекітілген әділеттік" дейді.[8, 154 б.]

Қүқық „номалардың жүйесі", яғни жүріс-түрыс бағытының жалпы міндетті сипатында болады. Сондықтан қүқық нормалары - қүқықтық қүралдардың негізгі орталығы және үйымдастырушысы.

Қүқықтың сытрқы түрі (формасы) - заң, яғни оның негізі. Қүқық заң арқылы ғана белгілі қасиеттерге ие болады.

Қ. Сапарғалиев: „әр мемлекетте өзінің даму барысында қүқықтық жүйесі қалыптасады, ол салаларға бөлінеді, күқық саласы - қоғам өмірінің белгілі бір саласындағы қатынастарды реттейтін қүқық нормаларының жиынтығы" деді. [9, 9 б.]

Қүқықтың объективті және субъективті көрінісі (түрлері) бар.

Объективтік қүқық - жалпыға бірдей міндетті, сырттай көріністі (формальный) белгіленген нормалардың жүйесін көрсететін нормативтік реттеуші. Оның көмегімен адам қадамының заңдылығын немесе заңсыздығын, қүқығы мен міндеттерін аныктап береді.

Субъективті қүқық - адам қадамының (жүріс-түрысының) заңды мүмкіншілігі, яғни өзінің қүқығы, заңдық мәні бар қадамын талап ету қүқығы, заңды мүмкіндіктерін жүзеге асыру үшін мемлекеттік органдарға жүгіну қүқығы. [10, 168-172 6.]

Қүкықтың мүндай көріністерінң әртүрлі реттеушілік мәні бар. Көп реттерде объективті қүқық субъективті қүқыққа негіз бола алады. Мысалы, Қазақстан Республикасының 1990 жылғы Жер кодексінін 3-бабына сәйкес Қазақстан Республикасының әрбір азаматы жер учаскесін алуға қүқығы. Оны беру шарттары мен тәртібі осы Кодекс бойынша белгіленді, бүл баптағы қүқық жоғарыда айтылған объективтік қүқыққа жатады. Себебі, субъективтік қүқыққа ие болуүшін аталған шарттар мен тәртіптерді жүзеге асыру қажеттігі бар. Сонда ғана азамат субъективтік қүқыққа ие бола алады.

Объективтік және субъективтік қүқыктардың маңызына тоқтала келіп, Ә. Стамқүлүлы объективтік қүқіығы жүзеге асырылмаған қүқық, субъективтік қүқық жүзеге асырылған күқық болуы мүмкін деген пікірге келуі заң нормаларына байланысты болды. Біракқ жер заңдарында азаматтардың кейбір жер қүқықтары объективті түрде де жүзеге асырылуы мүмкін. Мысалы, қала шегіндегі жалпы пайдаланатын жерді азаматтар және басқа заңды түлғалар сол мақсатқа ресми рүқсатсыз да пайдалана береді. Конституцияда көрсетілген қүқықтардың да объективтік түрде жүзеге асырыла беретіні бар.

С. С. Алексеевтің пікіріне зер салып қарасақ, объективтік күкық күрылымы есебінде ерекшелігін үмытпау керек. Субъективтік қүкык -объективтік күкыкты өмірде іске асыру нәтижесі. Бірақ, жеке күкыкта. әсіресе

келісімдерде (мәмілелерде) белгілі заң нормаларына арқа сүйемей-ақ, субъективтік құкық пайда болуы мүмкін.[8, 97 б.]

Біздің пікірімізше, объективтік және субъективтік құқықтардың ерекшеліктері бар. Жердің азаматтық айналымда болу мүмкіндігі жағдайында субъективтік қүқық жер жөнінде жасалған мәмілелерге байланысты туындауы да мүмкін. Оның өзінде де, сондай-ак мәмілелер заң нормаларының шегінде жүзеге асырылады.

С. С. Алексеев, Л. С. Явичтің объективті күқық пен субъективті қүқықтың қүрылымдық мән жағынан бірдей деуіне қарсы шығып, аталған қүқықтар өздерінің әртүрлі қатардағы қүқықтық қүбылыстарымен ерекшеленеді дейді. Бүл пікірдің дүрыс екені біз келтірген жер заңдарындағы және су заңдарындағы нормалармен дәлелденеді.

Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының Су кодексінің 24-бабында Қазақстан Республикасының барлық заңды түлғалары мен азаматтары, сондай-ақ заңдарда көрсетілген жағдайларда басқа даүйымдар мен адамдар да суды пайдалануға қақылы делінген.

Сол сияқты Қазақстан Республикасының Конституциясында да белгіленген негіздерде, шарттар мен шектерде жер жеке меншікте болуы мүмкін (6-бап).[4, 6 б.]

Бүл объективтік нормаларды (Қазақстан Республикасының Конституциясының 6-бабы мен Су кодексінің 24-бабы) объективтік қүқықты жүзеге асырған субъективтік қүқықтармен қатар қоюға болмайды. Субъективтік қүқықтарда қүқық пен міндеттер қатар пайда болады. Объективтік күқықта субъективтік қүқыққа ие болуға байланысты міндеттер бола бермейді.

Сонымен қүқьщ - объективті қажеттіліктің, субъективтік түсінудің нәтижесі болып, болмыс өмірдің бейнеленуі. Онда мемлекеттің халық атынан мақсатты еркі орын алады. Бүл жағдайда ол қоғамдық дамудың объективті заңдары талаптарының қүқықтық нормаларда іске дәл асырылуын белгілеп береді.

Қазақстан Республйкасында қүқықтық қатынастарды теориялық мәселелері бүрынғы Кеңес Одағында дами бастады. Ол кезде заң әдебиеттерінде қүқықтық қатынатар қүқық нормаларымен реттелген адамдар арасындағы өндірітік, саяси және баска қоғамдық қатынастарға байланысты туындайтын қатынастар ретінде қаралды. Ал қүқық пен қоғамдық қатынастар арасында олар қоғамдық өмірдің талабына сай күкықтақ реттеудің нәтижесі деп түжырымдалды.

Қүқықтық қатынастардың теориялық түсінігіне келсек, ол - ғылыми танымның негізгі қүрамы (элементі). Сол қүбылыстың (оқиғаның) ақиқат касиетін, оның белгілі бір ерекшелігін, мәнін көрсетеді.

„Қүқықтық қатынастарды талдау, оның мазмүнын ашып береді", деп жазды Е. Пашуканис.

Қүқықтық реттеу жөнінде ғалымдар арасныда бір пікірлік жақын көзқарас бар сияқты.

Заң әдебиетінде қүқықтық реттеу - мемлекеттің қоғамдық қатынастарда қатысушылардың іс-әрекетіне ықпал жасаудың әртүрлі мысалдары мен амалдарының жиынтығы. Оның мақсаты бүкіл қоғам немесе үжымның мүддесін көздеп, жеке субъектілерді қоғамда белгіленген тәртіпке бағындыру болып табылады.

Қоғамдық реттеу С. С. Алекесеевтің пайымдауынша қүқықты және барлық қүқықтық амалдардың жиынтығы жәрдемімен қоғамдык қатынастарға заңдык әсер ету болып табылады.

Қүқықтық реттеу қоғамдық қатынастарды мемлекеттің үйымдастыру -басқару қызметінде ерекше орын алады. Бүл салада заң шығарушылықтың негізгі бағытын белгілеп береді. Ғылыми түрғыдан қарағаңда, қүқықтық реттеудің тақырыбы, тәсілі, механизмдері, қүрылымы, сондай-ақ қүқықтық салада оның орны мен ерекшеліктері бар.

Қүқықтың нормативтік сипатын ескеретін болсақ, заң әдебиетінде ол қүқық пен барлық басқа қүқықтық көріністердің, сонның ішінде жеке актілермен, қүқықтық қатынастар және қүқықтық санамен тығыз байланыстылығы еске алынады.

Қүқықтық қатынастардың түсінігіне оның аясы, реттелу тәсілі, әдісі, механизмі, қүрылымы және т.б. ғылыми анықтамалар жатады.

Р. О. Халфина қүқықтық қатынастардың теориялык мәселелері жөнінде ғалымдардың көзқарастарын талдай келіп, кейінгі кезде күқықтық қатынастар мен қүқықтық нормалар арақатынасы арқылы зерттеліп, нормалардың жүзеге асырушысы, қүқықтық реттеудің нәтижесі немесе қүқықтық реттеу жүйесінің бір тобына жатқызылып, қүқықтық теориялық үғымдар қатарынан орын алды. Бірақ олардың нормалары мен арақатынасы байланысы ерекшеліктері туралы талас бар дей келіп, ол қүқықтық нормамен реттелген қоғамдық қатынастар деп жазды. *

Мүхиддинов Н. Б. қүқықтық қатынастардың негізгі белгілерін тексере келіп, қүқықтық қатынастар шын мәнінде белгілі қүқық салаларымен реттелетін қатынастар ретінде көрінеді, олардың арақатынасын ажырататын негізгі нақты қоғамдық қатынастар жатыр деп түжырымдаған.

Бүл айтылғандардан жер қүқық қатынастардың түсінігін анықтау үшін, алдымен жер қүқық қатынастардың жағдайын біліп алу қажет. Онан кейін оның мәніне көшу қажет.

Жер қүқықтық қатынастардың теориялық мәселелері бүрынғы Кеңестер Одағында, Қазақстан Республикасында да жете зерттелген жоқ.