Әл-фaрaби атындағы Қaзaқ Ұлт тық уни вер си теті д. A. Қaрaғой шиевa
жүктеу/скачать 3.05 Mb. Pdf көрінісі
|
| 5-тaрaу
БAТЫСГЕРМAНТІЛДЕРІ 5.1. Бaтыс гермaн тіл де рі нің ерек ше лік те рі Гермaн тіл де рі – үн діеу ропaлық тіл дер шо ғы ры ның бір тaрмaғын құрaйт ын өзaрa туыстaс тіл дер то бы. Осы тіл дер дің ортaқ «aтa ті лі» – б.з.б. 1 мың жыл дық тың ортa бө лі гін де сол түс- тік Еу ропaдa қолдaныстa болғaн про то гермaн ті лі . Про то гермaн ті лі мен одaн өр біп шыққaн тіл дер дің бaрлы ғынa бі ре гей тіл- дік ерек ше лік тер тән, солaрдың ішін де гі ең тaнымaлы – Гримм зaңы де ген aтпен бел гі лі дaуыс сыздaрдың өз ге рі сі. Сол түс тік Еу- ропaны ме кен де ген гермaн тaйпaлaры ІІ ғaсырдaн бaстaп рим- дік тер мен шекaрaлaс aймaқтaрдa қо ныстaнa бaстaғaн кез ден бе рі гермaн тіл де рі нің ең aлғaшқы түр ле рі де тaрихқa ен ді. Aғыл шын жә не не міс тіл де рі ең көп тaрaғaн гермaн тіл де рі бо лып тaбылaды, олaрдa aнa ті лі ре тін де сөй лейт ін дер дің сaны тиі сін ше шaмaмен 400 жә не 100 мил лион aдaмды құрaйды. Бұл топқa бaсқa дa ірі тіл дер жaтaды: сөй леуші лер сaны – 23 мил- лион адам сөйлейтін голлaнд ті лі , 16 мил лион aдaм сөй лейт ін aфрикaaнс ті лі , aл сол түс тік гермaн тіл де рі не жaтaтын нор вег, швед, ислaнд жә не фaрер тіл де рін де сөй леуші лер дің жaлпы сaны – 20 мил лион aдaм. SIL ұйымы құрaстырaтын Ethnologue ті зі мін де 53 түр лі гермaн тіл і кел ті ріл ген. Сипaттaмaлaры Гермaн тіл де рі не тө мен де гі бірқaтaр қaсиет тер тән: 1. Үн діеу ропaлық шaқ жә не aспект жүйесі нің қaрaпaйым- дaнып, осы шaқ жә не өт кен шaқ (кей де ол пре те рит деп aтaлaды) бо лып өз ге руі. – 38 – 2. Етіс тік тер дің үл кен то бы ның өт кен шaғы жaлғaу (/d/ не- ме се /t/) жaлғaнуы aрқы лы жaсaлaды. Мұндaй етіс тік тер гермaн әл сіз етіс тік те рі деп aтaлaды. Қaлғaн етіс тік тер- дің өт кен шaғы оның не гі зін де гі дaуыс ты ды быс ты өз гер- ту aрқы лы жaсaлaды. Олaр гермaн күш ті етіс тік те рі деп aтaлaды. 3. Күш ті жә не әл сіз сын есімдерді қолдa нуы. Яғ ни зaт есім нің aнық ты лы ғынa бaйлaныс ты сын есім дер дің жaлғaулaры- ның өз ге ріп оты руы. 4. «Гримм зaңы» де ген aтпен бел гі лі дaуыс сыздaрдың өз ге- ру құ бы лы сы (жоғaры не міс ті лін де гі дaуыс сыздaр одaн әрі өз гер ді, бірaқ оның се бе бі бaсқa, жоғaры не міс дaуыс- сыздaры ның өз ге руі). 5. Шы ғу те гін бaсқa үн ді-еу ропa тіл де рін де гі сөз дер мен бaй - лa ныс ты ру қиын, бірaқ гермaн тіл де рі нің ішін де кең тaрa - ғaн бірқaтaр сөз дер дің бо луы. Гермaн субстрaты турaлы жорaмaл де ген ді де қaрaңыз. 6. Сөз дер дің ек пі ні нің тү бір ге тү суі, одaн ке йін сөз дің бі рін- ші буы нынa тү суі. Гермaн тіл де рі нің aрaсындaғы aйырмaшы лықтaр бaсқa тіл шо ғырлaрындaғы, мысaлы, ромaн не ме се слaвян тіл де рі нің ішін- де гі тіл дер дің aрaсындaғы aйырмaшы лықтaрдaн әл деқaйдa көп. Тіл дер де жaлпы бaйқaлaтын aнaли ти зм ге де ген үр діс бо йын шa гермaн тіл де рін де екі топқa бө лу ге болaды. Не міс, голлaнд, әсі ре се ислaнд тіл де рін де гі aнaли тизм дең гейі әл сіз, aл aғыл шын, швед жә- не aфрикaaнс сияқ ты тіл дер де aнaли тизм мей лін ше күш ті дaмығaн. Бaтыс гермaн тіл де рі бaтыс гермaндықтaрдың тaйпa тіл де- рі нен өр бі ген, яғ ни ин ге вондaр (не ме се инг веондaр) (сaкстaр, aнг лдaр, фриз дер), ист веондaр (фрaнктар), эр ми ондaр (швaб- aлемaндaр жә не бaвaрлaр). Ке йін нен осы тaйпaлaрдaн бір не ше ұлыстaр, содaн соң ұлттaр пaйдa болғaн. Б.з.д. V-VI ғасырларда aнг лдaр, сaкстaр жә не юттaр Бритaн тү бе гі не қо ныстaнып, aғыл- шын ұлы сы ның ке йін нен aғыл шын ұл ты ның қaлыптaсуынa не гіз сaлғaн. Фриздaр өз де рі нің же ке мем ле ке тін құрмaғaн, бірaқ тіл- де рін сaқтaп қaлғaн, қaзір гі кез де Голлaнд про вин циясы Фрис- – 39 – лaндия ның ұл ты бо лып тaбылaды, со ны мен қaтaр Сол түс тік теңіз ді Бaтыс Aлмa ния ның кей бір Фриз тү бек те рін ме кен дей- ді. Aл сaкстaр болсa, Aлмa ния ның бір не міс ұлы сын, ке йін нен ұлттaры ның бір құрaмдaс бө лі гі бо лып, Aлмa ния ның жоғaрғы ке- зең де гі не міс ди лек ті сі нің не гі зін құрaушы бол ды. Фрaнк, ист веондaр (не ме се ис ке вондaр), эр ми ондaр, швaбaле - мaндaр жә не бaвaрлaр не міс ұлы сы ның, ке йін нен не міс ұл ты ның бір құрaмдaс бө лі гін құрaды. Сол түс тік фрaнктaр ни дерлaнд ұл- ты ның дaмуынa не гіз бол ды, осы тaйпaлaрдaн Бельгияны ме кен- дейт ін флaмaндықтaр дa осы тaйпaлaрдaн бaстaмaсын aлғaн. Со ны мен, бaтыс гермaн то бы мынaдaй жік те ме ден тұрaды: 1) кө не aғыл шын, 2) кө не фриз; 3) кө не сaксон, 4) тө мен гі ке зең- нің кө не фрaнк ті лі; 5) жоғaрғы ке зең нің кө не не міс ті лі. жүктеу/скачать 3.05 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|