Әлеуметтік- гуманитарлық ғылымдар ғылыми-зерттеу институты
Абайдың түркі-моңғол өркениеті туралы тарихи көзқарастары
жүктеу/скачать 1.64 Mb. Pdf көрінісі
|
| 1. Абайдың түркі-моңғол өркениеті туралы тарихи көзқарастары
Қазіргі қазақ даласындағы түркі-моңғол өркениеті Түркі дәуірін толықтай (V-XIII ғ. басы) және «Моңғолдан кейінгі» кезеңнің ислам діні орныға қоймаған, дала халқы ескі дінсалтын көбірек ұстанған заманға (XIII-XIV ғасырдың алғашқы ширегі) тиесілі. Ресей империясында ғұнтанудың негізін салған түркі халықтарынан шыққан, ұлты чуваш әйгілі ғалым Н.Бичуриннің Санкт-Петербургте 1851 жылы шыққан «Көне замандарда Орта Азияны мекендеген халықтар туралы мәліметтер жинағын» («Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена») Абайдың алдындағы жас Шоқан әлемде алғаш зерделеген ғалымның бірі еді. Абай көне және орта ғасырлардағы Қытай деректерін мол көлемде игеруге бармаса да, «қырғызды қытайлар «бурут» деп атайды, өз тауарихларында оның себебін, неліктен «бурут» дегенін еш білдім дегенді көрмедім» деп Қытай тарихнамасымен және оның негізінде зерттеулер жазған Н. Бичуриннің еңбектерімен [1] таныстығын аңғартады. Бала Абай сыйынған ұлы есімнің бірі Әбілқасым Фердауси исламға дейінгі дәуірлерді эпикалық ғажап шығармасымен дәріптеп, парсылар мен түркілердің отансүйгіштік рухын көтеріп, қаһармандықтарын кейінгі буындарға үлгі қылып қалдырған. Әлемге тарихты эпикалық аңызбен кестелеген «Шаһнама» поэмасы Шығыс елдерінің бәріне, қазақ арасына да тараған. Иран мен Тұранның исламға дейінгі қаһармандық аңызды тарихы баян етілген бұл ұлы шығарма иірімдері жас Абайды толғандырған. Мұнда ежелгі Парфия, Кушан патшалығы, Сасанидтік Иран, Бұхара мен Самарқанд Соғды, Іл Афрасияб (ғылымдағы Қарахан мемлекеті), Қытай мемлекеті сияқты Еуразия кеңістігіндегі елдердің, байырғы түркі тарихына қатысты мол мағлұмат пен тарихи таным жатыр. Қарахан заманында Оңтүстік Қазақстан мен Жетісуда ислам діні қуаттанған заманнан соң шығыстан «дінсіз түркілер» «исламның тірегі» сұлтан Санжарды жеңіліске ұшыратқан Қатауан шайқасы (1141 ж.) белгілеп берген, «қарақытай қаптаса ақыр заман болады» деген мұсылмандарды үрей билеген Қарақытай заманы келеді. Абай түркі-моңғол өркениетінен қазаққа үзілмей жеткен өшпес тіл, қара сөз, поэзия, музыка мұрасын жоғары бағалайды. Қазақтың түркі заманынан келе жатқан тұрмыстық салты (шілдехана, қынаменде, беташар) өнермен, әнмен қатар өрілгенін, қаза салты да жоқтаумен, зармен қазаққа көнеден келе жатқанын ескертеді. «Бұрынғы жақсылардан өрнек қалған, Биде тақпақ, мақал бар, байқап қара», - дейді. Абай ескі заманның берекелі тұрмыс-тіршілігін, ата-бабалардан қалған турашыл, адал, кісілік мінезді адамдардың қулығы көп өз заманынан артық көрген. Бұл туралы қара сөздерінде бірнеше сюжет бар. «Ескілік киімі» өлеңінде және басқа да шығармаларында қазақта ескі замандардан жеткен ондаған этнографиялық дәйек келтіреді. Түркі-моңғол, хандық замандардан қалған мұраның көбі этнографиялық, танымдық екенін айтып, замандастарына үлгі көрсетеді. Қазақтардың бірі мұны 93 ұғып, көпшілігі ұқпаған, заман өте жойылып кететінін аңғармаған. Абай болса ел ішінде кездесетін, халық шеберлері жасаған, ғасырлар қойнауынан жеткен дәстүрлі туындыларды Семейде құрылған облыстық өлкетану музейіне тапсыру ісімен де шұғылданды. Ұлт мұрасын түсінбейтін көпке Абай жақсы ескі затқа қызыққыш, оны алғыш. Тарихта түркі заманының бейбіт-берекесінен айрылуды жаугершіліктің күшейуімен байланыстырады. Майқы би бастаған он екі би Шыңғыс ханға барып, билігін мойындап, Шыңғыстауда «ақ киізге Шыңғысты отырғызып хан көтерген» деп, ел аңызын келтіреді. Қазақта да, башқұртта да бар бұл аңыздың тарихи негізі - Шыңғыс хан әскері келгенде Арқадағы дала халқының көбі соғыспай мойынсұнғанын ұрпақтары есте сақтаған. Әкесі Құнанбай 1846 жылы А. Янушкевичке ел аңыздары негізінде Шыңғыс ханның батысқа ұлы жорыққа аттанған жері Шыңғыстау және тарихтағы бұл ұлы тұлғаның шыққан тегі «қалмақ», яғни, моңғолтілді жұрт ортасынан деп айтқаны белгілі.Шыңғыс ханның жауынгерлері алдында зат салыстырар сынында моңғолдардың жасап шығарған заттарынан моңғолдарға бағынышты болған ислам жұртының жасап шығарған қолөнер туындыларының жақсы екенін бәрі мойындайды.Қаған оларға, мұсылман жұртын жеңдік деп астамсымай, олардан үйреніңдер деп ескерткен. Абай да шығыстан, Моңғолиядан келген жұртшылықтың білімі мен материалдық құндылықтарынан оңтүстіктен келген жұрттың білімін жоғары қояды. Абай «Кітаб тасдиқ» шығармасын жазып жатқан 90-жылдардың басында да, оның алдында, жазылған мезгілі 70-80жылдар болуы мүмкін, «Біраз сөз қазақтың қайдан шыққаны туралы» ғылыми ескертпесінде де әлемге көне түркі жазуы әлі ашылмаған уақыт болатын. Соған байланысты да сыншыл Абай «Маңғұл жағынан», яғни, Моңғолия, шығыстан ығысып келген халық «заманның көбін ғылымсыздықпен өткізіп, тауарихларын терең білмей, түбі ескерусіз қалып, ата-бабаларын ақсақалдардың айтуымен, ауыз хабарынан білгеніне қанағат қылып жүріскен» [2:226] деп, қазақ ішінде тараған ру-тайпа шежірелерінің халық қалыптасқанға дейінгі арғы тарихты баяндауындағы кемшілігін дөп көрсетеді. Абай қазақ халқының арғы тегі мәселесіне қатысты өз көзқарасын білдіреді. Қазақ ішінде дін иелерінің қатысуымен жазылған кей шежіре әңгімелерге сүйеніп, ел ішіндегі қазақ арабтан шықты деген түсініктің қате екенін ескертіп, оның себебі «бұрынғы ата-бабаларды ұмыттырып, діндестерді жақын көрсеткендіктен» деп ғылыми тұжырым жасайды. Сонымен бірге, Абай «қазақ» атауына келгенде этнонимді арабтың өздеріндегі көшпелі «хұзағи» деген халыққа «ұқсатып айтқан екен» [2:226, 230] деп, қазіргі ғылым растамайтын жорамалын да айтады. Абай ұғымында қазақ халқы түркі заманында да бар. Алатау бөктерінде «біраз момындықпен тұрған кезінде» қазақтар «егін салмақ секілді, сауда қылмақ секілді шаруаларға да көршілерінен көріп айналған екен» [2:230] деп, сол заманда жүзеге асқан мәдени синтезді қара халыққа ұғынықты тілмен жеткізеді. Абай түркі заманындағы әдет-ғұрып, исламға дейінгі наным-сенімдердің қазақ ішінде ұзаққа сақталып жеткендігінің мысалдарын келтіреді. Ескілік наным-сенімнің жойылып келе жатқанын оң құбылыс деп санайды. Бірақ халықтың өздігін көрсететін мәдениеттің діннің ықпалымен өзгеріске ұшырап кеткенін де атайды. Ескі замандарда көктемгі Наурыз мерекесін халық «ұлыстың ұлы күні» деп қызықтаса, «бұл күнде бұл сөз құрбан айтына айтылады» деп, қынжылыс білдіргендей болады. «... Шәһарлардың да, жер-сулардың да, халықтың да бұрынғы аттарын бұзыпты» деген сөздер [2:230] ислам діні енгеннен кейінгі заманға да, аңғара қалсақ, 94 империялық саясаттың да жағымсыз істерін көріп отырған өз заманына да қатысты Абайдың ойлары дейміз. Сынағандай болып отырып, түркі заманының еркіндігін еске салғанынан «Біраз сөз...» шығармасын мақала ретінде даярладыма екен деген ой да туады. Түркі заманындағы қоғамның, «жай жатқан момын қазақтың» ұйысуының «бұзылған кезі Шыңғыстан соң болса керек» [2:231] деп, шапқыншылық заманында бейбіт өмірдің келмеске кетіп, адамның жыртқыштық сезімі бой көрсеткенін айтады.Абай, сонымен, түркі заманының, исламға дейінгі және моңғолға дейінгі заманның бірқатар берекелі істерін атап өткен. Абай реформатор, сыншыл. Ескі замандардан қандай мұра қалса да, оны толықтыруды, жаңғыртуды талап етеді. Түркі дәуірінің соңғы кезеңдерінде және Моңғолдан кейінгі кезеңнің басында дала халқы араб-парсы мәдениетіне біртіндеп кіріге бастайды да, ортақ өркениет құруға беттейді. Оның үлкен табысы - Абай жоғары бағалаған жазу, кітап мәдениеті, білім мен ғылымның орнығуы. жүктеу/скачать 1.64 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|